I ngkuliziv ta ’ lim Reja: 1. Inklyuziv ta’lim va uning o’ziga xos xususiyatlari 2. Tarbiyachilar, psixologlar 3. Bolalar huquqlari To’g’risida

Inklyuziv ta’lim va uning mohiyati Har qanday jamiyatda kelajak vorislari bo’lmish farzandlarni mas’ulayatni his etadigan, ularni davlat taraqqiyoti va gullab-yashnashiga salmoqli ulush qo’shadigan munosib fuqarolar bo’lib etishishlariga katta umid bilan qaraladi. Dunyoga “O’zbek modeli” deb nom olgan rivojlanish yo’li bilan tobora ko’proq tanilayotgan O’zbekistonda ham bolalar huquqlarini himoya qilishga juda katta e’tibor berilmoqda. Mamlakatimizda maktab, litsey, gimnaziya, kollej kabi bilim dargohlari bilan birgalikda turli maxsus maktab internatlar, mehribonlik uylari faoliyat ko’rsatayotganligi ham fikrimizning isbotidir. Ko’plab davlatlarda bo’lgani kabi O’zbekistonda ham imkoniyati cheklangan bolalar uchun maxsus tashkillangan maktablar bor. Ularning vazifasi bolalarni maxsus o’quv yurtlariga tayyorlashdir. Bolalarni himoya qilish xalqaro tashkiloti Konvensiya tizimiga o’zining asosiy maqsadi etib bola huquqlarini asos etib oladi. Bola huquqlari xalqaro Konvensiya hamma bolalarning ehtiyojini hisobga olgan, huquq va qobiliyatlarini hurmat qiladigan ta’lim tizimini yaratish g’oyasini ilgari surdi. Chunki har bir bolada – u sog’lommi yoki nogironmi – takrorlanmaydigan xarakter, qiziqish , imkoniyat va bilimga ehtiyoj bor. Hamma bolalarning ehtiyojlarini hisobga olgan, huquq va qobiliyatlarini hurmat qiladigan, ijtimoiy adolat hamda tenglikka erishishni maqsad qilib olgan ta’limtizimi inklyuziv ta’lim deyiladi. Inklyuziv ta’lim nogiron bolalarni ta’lim jarayoniga integratsiya qilish hamda umumta’lim maktablarini nogiron bolalarga moslashtirishni ko’zda tutadigan, ijtimoiy adolat va tenglikni bosh maqsad qilib olgan jarayondir. Inklyuziv ta’lim ijtimoiy modelga asoslanadi va u muammoni bolada emas, balki dastur va metodologiyada deb hisoblaydi. Bunday ta’lim tizimiga ba’zi bir o’zgartirishlar kiritishni taqazo etadi. Bunda har bir bolaning ehtiyojini hisobga olgan holda o’quv rejalari tayyorlanadi, uslubiyotning psixologik muammolari bilan bog’liq tomonlari to’g’ri yo’lga qo’yiladi. Inklyuziv ta’lim hamma bolalarni, shu - 8 - jumladan, nogiron bolalarni ham o’zlari xohlagan maktabda o’qishi mumkin, deb xulosa chiqaradi. Bolaning nogiron bo’lib qolishiga jamiyat, undagi muhit, tushunmovchiliklar, yo’l qo’yilgan xatolar sababchi bo’lgan. Demak, uning o’qishi uchun ham shu jamiyatning o’zi jon kuydirishi

shart. Bola huquqlari xalqaro Konvensiyadan kelib chiqib , yaxshi maktab ta’limini uch xil ibora bilan ta’riflash mumkin, ya’ni: - mos keluvchi; - rivojlantiruvchi; - inklyuziv; Konvensiyaning 6-moddasida shunday satrlar bor: “Tirik qolish va rivojlanish”. Bu modda mos keluvchi ta’limga taalluqli. Rivojlantiruvchi ta’lim 29- moddada ko’rsatilgan: “Ta’lim shaxsning yuqori darajada rivojlanishiga, iqtidorli, aqliy va jismoniy qobiliyatlarini o’stirishga yo’naltirlgan bo’lishi, bolani erkin jamiyatda faol yashashga tayyorlash kerak”. 2-va 28-moddalar inklyuziv ta’limga tegishli bo’lib, ularda kamsitishning olsini olish, ta’lim hamma uchun qobiliyatiga yarasha ekanligi belgilab qo’yilgan. Maxsus ehtiyojli bolalar, boshqa bolalar, o’qituvchi va tarbiyachilar faoliyati inklyuziv ta’limda o’ziga xos o’rin tutadi. Bunday ta’lim tufayli maxsus ehtiyojli bolalar: - jismoniy va ruhiy ehtiyojlarini qondiradilar; - ijtimoiy xulq va o’ziga-o’zi xizmat ko’rsatish malakalarini yaratadilar; - ularning imkoniyatlarini hisobga olgan o’quv materiallarini o’zlashtiradilar; - tengqurlari bilan turli o’yinlarda ishtirok etib rivojlanadilar ; - jismoniy tarbiya darslarida shaxmat-shashka o’yinlari, turli sport musobaqalarida vaqtni kuzatuvchi hakam yoki darvozabon bo’lishlari mumkin; - do’stona muhitda do’st orttiradilar; - turli ko’ngilochar va bayramona dasturlarda ishtirok etadilar. 2020-yil 23-sentyabr kuni qabul qilingan yangi tahrirdagi O zbekistonʻ Respublikasining “Ta lim to g risida”gi qonuniga ilk bora “inklyuziv ta lim” ʼ ʻ ʻ ʼ iborasi qo llanildi. ʻ Nogironlik fenomeni bugungi kunda tibbiy masala emas, balki barcha insonlarda bo lgan umume tirof etilgan va tan olingan inson huquqlari ʻ ʼ normasi sifatida qonunga kiritildi. Nogironligi bo lgan bolalar va yoshlar uchun ʻ barcha to siqlardan xoli bo lgan inklyuziv muhitni barpo etish orqali ularning ʻ ʻ to liq va sifatli ta lim olishini ta minlash masalasi Yangi O zbekistonda ʻ ʼ ʼ ʻ qurilayotgan «Ijtimoiy davlat» tamoyillarini ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida qo llash demakdir. O zbekiston Respublikasi Prezidentning qarori bilan 2020- ʻ ʻ 2025-yillarda xalq ta limi tizimida inklyuziv ta limni rivojlantirish konsepsiyasi va ʼ ʼ uni 2020-2021-yillarda amalga oshirish bo yicha “yo l xaritasi” tasdiqlandi. ʻ ʻ Qarorga muvofiq, 2021/2022 o quv yilida tajriba-sinov tariqasida shaharlarda va ʻ Toshkent shahrining tumanlarida joylashgan bittadan maktablarda inklyuziv ta lim ʼ

joriy qilinishi, Qoraqalpog iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridaʻ joylashgan bittadan maktabda alohida ta lim ehtiyojlari bo lgan bolalar uchun ʼ ʻ boshlang ich tayanch korreksion sinflar ochilishi, Qashqadaryo, Farg ona va ʻ ʻ Xorazm viloyatlarida joylashgan bittadan kasbhunar maktabida ixtisoslashtirilgan ta lim muassasalarining 9-sinf bitiruvchilari hamda alohida ta lim ehtiyojlari ʼ ʼ bo lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan guruhlar, maktablarda inklyuziv ta lim ʻ ʼ uchun shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan “Inklyuziv ta lim laboratoriyasi” ʼ tashkil etilishi belgilandi [1; PQ-4860]. Inklyuziv jamiyatning asosiy belgilari va tashkil etuvchi tarkibiy elementlari batafsil tushunish uchun quyidagi ilmiy iboralarning mazmun-mohiyatini tahlil qilish lozim bo ladi. Jumladan, ijtimoiy ʻ integratsiya. Ijtimoiy integratsiya o zlarining to liq hayotiy potensialini amalga ʻ ʻ oshirishlari uchun, ularning kelib chiqishidan qat i nazar, barcha uchun teng ʼ imkoniyatlarni ta minlashga qaratilgan sa y-harakatlar jarayoni sifatida ʼ ʼ tushuniladi. Bu jamiyatning barcha jabhalarida, shu jumladan fuqarolik, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy faoliyatda, shuningdek qaror qabul qilish jarayonlarida to liq ʻ va faol ishtirokini ta minlaydigan shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan ko p ʼ ʻ qirrali jarayondir. Ijtimoiy integratsiya jamiyatning qashshoqlik va ijtimoiy chetlanishga qarshi kurash jarayoni sifatida tushuniladi. Ijtimoiy izolyatsiya. Ijtimoiy tashxis ijtimoiy integratsiyaga to sqinlik qiluvchi shart (to siq va jarayon) ʻ ʻ sifatida tushuniladi. Ijtimoiy tashxis – shaxs yoki guruhlarning o z ijtimoiy o ziga ʻ ʻ xosligi asosida yashayotgan jamiyatning barcha jabhalarida, ya ni yoshi, jinsi, irqi, ʼ millati, madaniyati yoki tili hamda/yoki jismoniy, iqtisodiy, ijtimoiy nuqsonlari asosida to liq ishtirok etishdan butunlay yoki qisman chetga chiqish jarayonidir. ʻ Ijtimoiy izolyatsiya ovoz huquqlarining yo qligi, tan olinmasligi yoki faol ishtirok ʻ etish imkoniyatining yo qligini anglatishi mumkin. Bu, shuningdek, yaxshi ish, ʻ mulk, er, imkoniyatlar, ijtimoiy xizmatlardan foydalanish va / yoki siyosiy vakillikdan mahrum bo lishni anglatishi mumkin. ʻ Ijtimoiy birdamlik. Ijtimoiy birdamlik jamiyatdagi insonlarni birlashtiradigan va bir joyda saqlaydigan elementlarni anglatadi. Ijtimoiy jihatdan bir-biriga mos jamiyatda barcha shaxs va guruhlarga mansublik, ishtirok etish, qo shilish, tan ʻ

olish va legitimlik hissi mavjud. Ijtimoiy jihatdan bir-biriga mos jamiyatlar ham demografik jihatdan bir xil emas. Aksincha, xilma-xillikni hurmat qilish orqali ular o zlarining ijtimoiy xilma-xilligiga (g oyalar, fikrlar, ko nikmalar va boshqalarʻ ʻ ʻ nuqtayi nazaridan) ega bo lish mumkin. Shuning uchun ular turli manfaatlar ʻ to qnashganda tanglik va ziddiyatning halokatli shakllariga kamroq moyil ʻ bo ladilar. Ijtimoiy ishtirok etish. Ijtimoiy ishtirok jamiyat faoliyatidagi ishtirok ʻ aksiyasi deb tushuniladi. Qarorlarga ta sir ko rsatish va qaror qabul qilish ʼ ʻ jarayonlariga ega bo lish qobiliyatini anglatadi. Ijtimoiy ishtirok kishilar o rtasida ʻ ʻ o zaro ishonchni vujudga keltiradi, bu esa jamiyat va jamiyat oldidagi umumiy ʻ mas uliyatning asosini tashkil etadi. Inklyuziv (fr. Inclusive – o zini qo shish, ʼ ʻ ʻ barcha uchun teng imkoniyat va qamrab olish) ma nolarini anglatib, barcha ʼ fanlarda keng tarqalgan tushuncha bo lib, mazmuni esa turlicha ma no anglatishi ʻ ʼ mumkin [2; 1040]. Masalan, agar inklyuziv so zini ta limga nisbatan qo llanilsa, ʻ ʼ ʻ nogironligi bor yoshlar bilan nogironligi bo lmagan yoshlarning bir muhitda ya ni ʻ ʼ to siqsiz muhitda ta lim olish imkoniyatini yaratishdir. Agar inklyuziv so zi ʻ ʼ ʻ jamiyatga nisbatan qo llanilsa, jamiyatdagi barcha ijtimoiy tabaqalar o rtasida ʻ ʻ tabiiy resurslardan foydalanish imkoniyatini tenglashtirish ma nosini anglatadi. ʼ Inklyuziv so zi agar siyosatda qo llanilsa tashqi siyosatni amalga oshirishda barcha ʻ ʻ davlatlarga bir xilda munosabatda bo lish kabi ma nolarni anglatadi. Inklyuziv ʻ ʼ ta limni joriy qilishda Yangi O zbekiston davlati ham o zining siyosiy, iqtisodiy, ʼ ʻ ʻ ijtimoiy imkoniyatlaridan kelib chiqib, ta lim tizimini va mazmunini yangilash, ʼ takomillashtirish jarayonida esa xalqimizning milliy qadriyatlari, madaniyati, urf- odatlari va an analarini bolalar ongiga singdirish va ulardagi xususiy farqlarni, ʼ ya ni rivojlani ʼ щ dagi ayrim nuqson darajalarini e tiborga olgan holda nogironligi ʼ bor yoshlarni ta lim tizimiga to liq qamrab olishga imkon yaratadi. Inklyuziv ʼ ʻ ta lim tizimini joriy etish bo yicha ilg or tajribaga ega bo lgan davlatlar bilan ʼ ʻ ʻ ʻ tajriba almashish va ta lim tizimimizga qulay bo lgan uslublarni qo llash talab ʼ ʻ ʻ etadi. Rivojlanishida nuqsoni bo lgan yoshlarni maktablarda va oliy ta lim ʻ ʼ tashkilotlarida ta lim olish ehtiyojini qondirishga oid me yoriy hujjatlarni ʼ ʼ takomillashtirish jarayonida ota-onalar va jamoat tashkilotlari hamda nogironligi