I Q T I S O D I Y O ` S I S H Reja :                I q tisodiy o`sish tushunchasi va o`lchanishi.                I q tisodiy o`sish omillari va tiplari                I q tisodiy o`sishning keynscha modellari.                R.Solouning neoklassik modeli.

Y a lpi talab-yalpi  taklifi  modeli  yordamida  makroikisodiy  jarayonlarni  taxlil kilar  ekanmiz  kiska  davrda  real  YAIMni     oshirish  imkoniyatlari  yalpi  taklifning vertikal  kesmasi  bilan  chegaralanganligi  muammosiga     duch  keldik.  To`lik bandlilik  darajasiga  erishilgandan  so`ng  real  YAIM  xajmini  bundan  keyingi ko`paytirish  uchun  yalpi  taklif  egri  chizigini  o`ngga  siljishiga  erishishimiz,  ya`ni foydalanilayotgan  resurslar  mikdorini  ko`paytirishimiz  zarur.   “Agar  iktisodiyotning  kiska  muddatli  xolati  ko`prok  yalpi  talab  bilan belgilansa  , uzok  davrga  iktisodiyotning  rivojlanishi  ko`prok  ishlab  chikarish imkoniyatlari  bilan  belgilanadi.  SHu  sababli  iktisodiy  o`sishni  modellashtirishda dikkat  markazida  real  sektor  turadi” * Iktisodiy  o`sish  to`lik  bandlilik  sharoitiga  mos  keluvchi     potentsial  ishlab chikarish  darajasini  uzok  muddatli  ko`payishi  tendentsiyasini  anglatadi.   Iktisodiy  o`sish  jami  taklifning  o`sishini  yoki  boshkacha  aytganimizda, xakikiy  va  potentsial  YAIM  xajmining  oshishini  bildiradi.  Iktisodiy  o`sish  nafakat mamlakat  real  daromadlarining  o`sishi,  shuningdek,  jon  boshiga  to`gri  keladigan real  daromadlarning  o`sishini  xam  anglatadi.  SHu  sababli  xam  iktisodiy  o`sish  ikki xil  usul  bilan     o`lchanadi. Birinchi  usulda  iktisodiy  o`sish  real  YAIM  ni  o`tgan  davrga  nisbatan o`zgarishi  sifatida  aniklanadi  va  mamlakatning  umumiktisodiy  imkoniyatlari dinamkasini  aniklash  uchun  ishlatiladi. Ikkinchi  usulda  iktisodiy  o`sish  axoli  jon  boshiga  to`gri  keladigan  real  YAIM ning  o`tgan  davrga  nisbatan  o`zgarishi  sifatida  aniklanadi. Iktisodiy  o`sish  nazariyasi  va  modellarida  YAIM  o`rniga  SIM,  YAMD,  SMD ko`rsatkichlaridan  xam  foydalanilishi  mumkin.  Iktisodiy  nazariyada     iktismodiy o`sish  daromadlarni  kanday  nisbatlarda  iste`mol  va  investitsiyalarga  bo`linishiga boglik  deb  karaladi. .  Iste`mol  xajmi  dinamikasi  iktisodiyotning  provard  maksadini  va  yashash darajasi   oshishini   bildirsa,   investitsiyalar   xajmining   o`zgarishi     resurs imkoniyatlarining  o`sishi  va  texnik  yangiliklarning  moddiylashishini  anglatadi. Iste`mol  va  investitsiya  o`rtasida  etarlicha  mukobillik  mavjud,  chunki,  joriy iste`mol  mikdorining  oshishi  investitsiyalarning  daromaddagi  ulushini  pasaytirish iktisodiy  o`sish  imkoniyatlarini  kiskartiradi. Iktisodiy  o`sish  real  kattaliklarda,  kiyosiy  baxolarda  o`lchanadi.. Xar  bir  mamlakat  iktisodiy  o`sishga  intiladi,  chunki  iktisodiy  o`sish, birinchidan,  milliy  maxsulot  xajmi  va  daromadning  ko`payishiga,  ikkinchidan, resurslardan  samarali  foydalanishga,  uchinchidan,  yangi-yangi  extiyojlar  va

imkoniyatlarning paydo  bo`lishiga,  to`rtinchidan,  xalkaro  bozorlarda  mamlakat obro`sining  oshishiga  olib  keladi.   14.2. Iktisodiy o`sishga omillari va tiplari   Real  ishlab  chikarish  xajmlarining  uzok  muddatli  o`sishi  sur`atlarini, ko`lamlarini,   samaradorligi   va   sifati   oshishini     belgilovchi   xodisa   va jarayonlar         iktisodiy  o`sish  omillari  deyiladi. Iktisodiy     o`sish  omillari  ikki  guruxga  ajratiladi. Birinchi  gurux  omillari  ixtisodiy  o`sishni  fizik  (ashyoviy)  jixatdan ta`minlaydi.  Bu  guruxga  ishlab  chikarish  omillari  kiritiladi:        tabiiy  resurslar  soni  va  sifati;         mexnat  resurslari  soni  va  sifati;         asosiy  kapital  xajmi;         texnologiyalar   va  ishlab  chikarishni  tashkil  etish;        jamiyatda  tadbirkorlik  malakalarining  rivojlanishi  darajasi. .   Ikkinchi  guruxga  omillari  jamiyatdagi  iktisodiy  o`sish  potentsialini  yuzaga chikarish  imkonini  beruvchi  omillar  – talab  va  taksimot  omillari     bilvosita  omillar) kiritiladi:                  bozorning  monopollashuvi  darajasini  pasayishi;                  iktisodiyotdagi  solik  muxiti;                  kredit-bank  tizimi  samaradorligi;                  iste`mol,  investitsiya  va  davlat  xarajatlarining  o`sishi;                  eksport  xajmining  o`sishi;                  iktisodiyotda  ishlab  chikarish  resurslarini  kayta  taksimlash  imkoniyatlari;                  daromadlarni  taksimlashning  shakllangan  tizimi. Agar  o`sish  ko`shimcha  resurslarni     jalb  etish  xisobiga  ta`minlansa  va  jamiyatdagi resurslardan  foydalanishning  shakllangan  o`rtacha  samaradorligi  darajasini oshirmasa  ekstensiv  iktisodiy  deb  ataladi.     ekstensiv  iktisodiy  o`sish  yangii  korxonalar,  yo`llar,     elektrostantsiyalar  kurish  , yangi  erlarni  o`zlashtirish,  mexnat  va  tabiiy  resurslarni  ko`shimcha  jalb  etish kabilar  xisobiga  ta`minlanadi.  Ammo  bu  resurslarning  cheklanganligi rivojlanishning  ma`lum  bir  boskichida  ekstensiv  iktisodiy  o`sish  imkoniyatlarini kamaytiradi  va  uni  ziddiyatli  kilib  ko`yadi.                   YAIMning  o`sishi  iktisodiyotda  band  bo`lganlar  sonidan  yukori  sur`atga  ega bo`lsa  intensiv  ixtisodiy  o`sish  ro`y  beradi.

          “Iktisodiy o`sishning  intensiv  tipi  ishlab  chikarish  samaradorligining  oshishiga boglik.  U  foydalanilayotgan  resurs  birligiga  to`gri  keladigan  maxsulot  ishlab chikarishni   ko`paytirishni,   ishlab   chikarishning   texnik   xususiyatlarini yaxshilashni     ko`zda  tutadi.  Bunday  jaryonlar  namoyon  bo`ladi:                  fan  va  texnika  yutuklaridan  foydalanish  va  ishlab  chikarishni  yangilashda;                  xodimlar  malakasini  oshirishda;                  ishlab   chikarilayotgan   maxsulot   sifatini   oshirish,   assortimentini yangilashda” * Iktisodiy  o`sishning  bu  ikki  tipi  sof  xolda  ro`y  bermaydi.  Iktisodiy  o`sish  uni ta`minlashdagi     intensiv  yoki  intensiv  omillarning  ulushi  darajasiga  karab ko`prok  ekstensiv,  yoki  ko`prok  intensiv  bo`lishi  mumkin.   14.3. Iktisodiy o`sishning keynscha modellari.                           Iktisodiy     o`sish  moldellari  yalpi  ishlab  chikarishning  uzok  muddatli ko`payishi  taklif  omillariga  tayangan  xolda     taxlil  etish  imkonini  beradi.         Boshka     iktisodiy  modellar  singari  iktisodiy  o`sish  modellari  xam  real jarayonlarni  abstrakt  va  soddalashgan  ko`rinishda,  shartli  tarzda     grafiklarda  va tenglamalarda  aks  ettiradi.         Iktisodiy     o`sishning  keynscha  va  neokllasik  modellari  mavjud.  Keynscha modellarning  moxiyati  kuyidagicha:     ularning  barchasi  Keynsning  yalpi  talb  to`o`risididagi  bosh goyasiga  tayanadi.  YA`ni  ularni  tuzishda  mualliflar iktisodiyotni  uzok  muddatli  mutanosib  rivojlanishining  xal kiluvchi  sharti  yalpi  talabni  oshirish  deb  karashgan;     iktisodiy  o`sishning  asosiy  omili  investitsiyalar  xisoblanadi, boshka  ishlab  chikarish  omillari  e`tiborga  olinmaydi;         Keynscha  iktisodiy  o`sish  modelidan  soddarogi  40-yi llarda  E.  Domar  tomonidan taklif  etilgan  model  xisoblanadi.                                                                                                                                               Keyns  o`z  taxlilida  investitsiyalarnig  yalpi  talabga  ta`sirini  krgangani  o`oldaa, yalpi  taklifga  ta`sirini  ko`rib  chikmaydi.  Undan  farkli  tarzda  Domar  modelida mexnat  bozorida  ortikcha  taklif  mavjud,  bu  baxolarn  barkaror  xolatida  ushlab turadi,  nvestitsion  lag  «0»  ga  teng,  kapital  kuyilmalarni  ng  chegaraviy  unumdorligi doimiy     deb  olinadi. E.Domar  investitsiyalarni  xam  talab  xam  taklif  omili  deb  karaydi.  YA`ni investitsiyalar  nafakat  mul’tiplikativ  ta`sir  ko`rsatib  yalpi  talabni  oshiradi,  balki ishlab  chikarish  kuvvatlarini  yuzaga  keltirib,  ishlab  chikarishni  rivojlantiradi, tovarldar  taklifini  oshiradi  . SHunday  ekan,  yalpi  talabning  o`sishi  yalpi  taklifning

o`sishiga teng  bo`lishi  uchun  investitsiyalar  kanday  o`sishi  kerak  degan  savol paydo  bo`ladi.  Bu  savolga  javob  topish  uchun  Domar  uch  tenglamani  o`z  ichiga olgan  tenglamalar  sistemasini  tuzdi: 1)         taklif  tenglamasi; 2)         talab  tenglamasi; 3)         talab  va  taklif  tengligini     ifodalovchi  tenglama.     1.  Taklif  tenglamasida  investitsiyalar  ishlab  chikarish  omillarining  kanchaga ko`shimcha  o`sishini  ko`rsatadi  . Agar  berilgan  sharoitda  investitsiyalar I     o`ssa,     yalpi  ishlab  chikarish        K   α     mikdorga  o`sadi:  Ys=  K   α     ,              K   investitsiyalar   xisobiga   ta`minlanganligi uchun     tengikni:  Ys= I   α   deb   yozish   mumkin.   ,         bunda, α   –   kapital kuyilmalar(  investitsiyalar)ning  chegaraviy     unumdorligi.         Agar  bir  yilda yalpi  ishlab  chikarishni  1 mlrd.  so`mga  oshirish  uchun  4 mlrd  so`m investitsiya  talab  etilsa   α   = 0,25  bo`ladi. α =  Ys / I   bir  so`mlik  investitsiya  xisobiga  yaratilgan  yangi  maxsulot mikdorini  ko`rsatadi. 2.  Talab  tenglamasi  kuyidagi  ko`rinishga  ega  Yd=  I ( 1/ μ )   , bu  erda     1/   μ   –     xarajatlar   mul’tiplikatori, μ –j amgarishga chegaralangan  moyillik.   Bu   tenglama     milliy   daromad    Yd, yoki   yalpi   talab   ko`shimcha investitsiyalarning  mul’tiplikativ  ko`payishiga  teng  mikdorda  o`sishini ko`rsatadi. Ishlab     chikarish  to`plangan  jami  kapital  bilan  ta`minlanishi,     milliy daromad  esa  ko`shimcha  investitsiyalarning  multiplikativ  ta`siri  ostida ko`payishi  sababli  taklif  tenglamasida  jami  investitsiyalar,  talab tenglamasida  esa  ko`shimcha  investitsiyalargina  ko`rib  chikilaadi. 3.  Daromadlar  va  ishlab  chikarish  kuvvatlarining  ko`shimcha  o`sish  sur`atlari tengligi  tenglamasi:                                        I ( 1/ μ )   = I   α   Bu  tenglamani  echib  suyidagi  natijani  olamiz:                                        I / I =   μ   α (  I / I )   –  investitsiyalarning  yillik  o`sish  sur`ati  bo`lib,  ishlab  chikarish kuvvatlarini  oshirish  yordamida  to`lik  bandlilikni  ta`minlab  turish  uchun ( μ   α )   mikdorga  teng  bo`lishi  kerak.  Bundan  xulosa  shuki  investitsiyalarning mutanosib  o`sish  sur`atijamgarishga  chegaralangan  moyillik  va  investitsiyalarning unumdorligi  ( kapital  kaytimi)  darajalarining  xosilasi  ekan. Agar   μ  = 0,2   α =0,4     bo`lsa      I     /   I   =   0,2*  0,.4   =0,08   yoki  8 %