logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Iqtisodiy o`sishning makromodeli

Iqtisodiy o`sishning makromodeli

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.24609375 KB
Ko'chirib olish
Iqtisodiy o`sishning makromodeli Reja: 1.Kirish 2.Makroiqtisodiyot fanining tadqiqot usullari. 3.Iqtisodiy o`sish tushunchasi. 4.Iqtisodiy o`sishning neoklassik modellari asoslari. 5.Xulosa. 6.Foydalanigan adabiyotlar. Kirish Iqtisodiy o'sish modellari- bular butun iqtisodiyotning, uning tarmoqlarining, alohida xo'jalik sub'ektlarining rivojlanishi va o'sishini tavsiflovchi iqtisodiy ko'rsatkichlarning vaqt o'zgarishini tavsiflovchi iqtisodiy va matematik modellardir. Iqtisodiy o'sish modellari iqtisodiyotning real (moliyaviy bo'lmagan) sektorining uchta asosiy bog'liqligini o'z ichiga oladi: ishlab chiqarish funktsiyasi, ishchi kuchi taklifi funktsiyasi va kapital taklifi funktsiyasi, bu esa mamlakat ishlab chiqarish salohiyatining o'sishi tendentsiyasini belgilaydi. Ushbu modellarni o'rganishda quyidagi savolga javob izlanadi: iqtisodiy o'sish tendentsiyasi darajasida yalpi talabni qanday ta'minlash kerak? Tadqiqot ob'ekti iqtisodiy ko'rsatkichlarning vaqt bo'yicha o'zgarishi bo'lganligi sababli, model parametrlari vaqt funktsiyalari bo'lib chiqadi. Barcha parametrlar bir xil vaqt davriga tegishli bo'lgan tenglamalarda vaqt davri indeksi t amal qilmaydi. Iqtisodiy o'sishning zamonaviy modellari ikki yo'nalish - muvozanatning Keyns nazariyasi va ishlab chiqarishning neoklassik nazariyasi asosida shakllandi. R. Xarrod (1939) va E. Domar (1947) tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy o'sishning bir-biridan mustaqil ravishda qurilgan eng oddiy modellari keng tarqalib, milliy iqtisodiyot faoliyatining Keynscha kontseptsiyasiga mos keladi (). neokeynschi ). Makroiqtisodiyot fanining tadqiqot usullari. Agar fanning predmeti- u nimani o`rganadi degan savolga javob bersa, u holda metod - bu fan qanday o`rganiladi. Metod - bu ma'lum bir fan mavzusini o`rganish usullari, shakllari to`plami; maxsus tadqiqot vositasi. Makroiqtisodiyot, boshqa fanlar singari ham umumiy, ham maxsus tadqiqot usullaridan foydalanadi. Makroiqtisodiyot fanining tadqiqot usullariga ilmiy mavhumlashish, analiz va sintez, deduksiya, induksiya, statistik kuzatuv, iqtisodiy matematik modellashtirish usullari kiradi. Juda murakkab tizim hisoblangan milliy iqtisodiyotni tadqiq qilish o`ziga xos usullardan foydalanishni talab etadi. Son-sanoqsiz faktlarni, minglab ko`rsatkichlarni aloxida-aloxida o`rganib chiqish va ular borasida ilmiy asoslangan xulosalar chiqarish o`ta qiyin vazifadir. Shu sababli ham Makroiqtisodiyot fanida agregat kattaliklardan foydalanishga asoslangan tadqiqot usullaridan foydalaniladi. Agregatlash, ya‘ni bir qancha iqtisodiy ko`rsatkichlar va kategoriyalarni yagona makroiqtisodiy ko`rsatkich yoki kategoriyaga umumlashtirish orqali milliy iqtisodiyotdagi makroiqtisodiy jarayonlarni tadqiq qilish imkoniyati yuzaga keladi.. Agregat ko`rsatkichlar yordamida minglab aloxida bozorlarni mamlakatning yagona bozori sifatida ko`rib chiqish mumkin bo`ladi. Makroiqtisodiy tahlil jarayonida alohida tovarlar va xizmatlarning bahosi, ularga bo`lgan talab va ularni taklif etish hajmlari ko`rsatkichlari emas, balki agregat ko`rsatkichlar hisoblangan baholarning o`rtacha darajasi, yalpi talab va yalpi taklif ko`rsatkichlaridan foydalaniladi. Davlat obligasiyalari bo`ycha foiz stavkalari, Markaziy bankning hisob stavkasi, tijorat banklarining kreditlar uchun belgilagan foiz stavkalari kabi kapital uchun to`lov stavkalari umumlashtirilib ularning o`rtacha miqdori bozor foiz stavkasi deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlil jarayonida bu agregat ko`rsatkichdan foydalaniladi. Makroiqtisodiy tahlilda asosiy tadqiqot usuli Makroiqtisodiy jarayonlarni agregat ko`rsatkichlardan foydalangan holda Iqtisodiy matematik modellashtirishdir. Makroiqtisodiy modellar iqtisodiy ko`rsatkichlar va jarayonlar o`rtasidagi miqdoriy, sabab- oqibat bog`lanishlarini matematik formula, grafik va chizmalar ko`rinishida ifodalaydi. Bunga yalpi talab-yalpi taklif (AD-AS) modelini, Keyns xochini, Fillips egri chizigini, IS-LM modelini, Iqtisodiy o`sishning Domar, Xarrod va Solou modellarini keltirish mumkin. Bu modellarni bir vaqtning o`zida ham grafik ko`rinishda, ham algebraik formula ko`rinishida tasvirlash mumkin. Algebraik formulalar kabi makroiqtisodiy modellar ham ikki, uch yoki bundan ko`p o`zgaruvchili bo`lishi mumkin. AD-AS modelida yalpi talab va yalpi taklif hajmlarining baholarning umumiy darajasi dinamikasi ta‘sirida o`zgarishi va Makroiqtisodiy muvozanatga erishish mexanizmi o`rganilsa, Fillips egri chizigi yordamida ishsizlik va inflyatsiya ko`rsatkichlari o`rtasidagi bog`liqlik tadqiq qilinadi. Yuqorida sanab o`tilgan modellar barcha mamlakatlar iqtisodiyotini tahlil qilishda qo`llanaveradi. Ammo ularda keltirilgan empirik koeffisentlar, turli Iqtisodiy ko`rsatkichlarning o`zaro bog`liqligi xususiyati bir mamlakatda ikkinchisidan farq qilishi mumkin. Har qanday makroiqtisodiy modelda, u qanchalik sodda yoki murakkab bo`lmasin, ma‘lum darajada mavhumlikka yo`l qo`yiladi. Masalan, makroiqtisodiy tahlil davomida milliy iqtisodiyot ba‘zan yopiq iqtisodiy tizim, ya‘ni tashki iqtisodiy aloqalari mavjud bo`lmagan ―yopiq iqtisodiyot deb qaraladi. Amalda esa barcha‖ mamlakatlar tashqi dunyo bilan iqtisodiy aloqalarga ega, ya‘ni ―ochiq Iqtisodiyot ga ega. Hech bir model iqtisodiy hodisa va ‖ jarayonlar o`rtasidagi bog`liqliklarni to`lato`kis qamrab olmaydi. Shunga qaramasdan makroiqtisodiy modellardan foydalanish eng muhim iqtisodiy qonuniyatlarni aniqlash, qabul qilinadigan turli iqtisodiy qarorlarning olinishi mumkin bo`lgan ko`p variantli natijalarini oldindan aniqlab olish, makroiqtisodiy siyosatning turli yo`nalishlarini muvofiklashtirish imkonini beradi. Makroiqtisodiy modellarda tashkaridan belgilanadigan, ya‘ni modelda tayyor kattalik sifatida qabul qilinadigan ekzogen o`zgaruvchilar hamda modelni yechish natijasida topiladigan ichki endogen o`zgaruvchilar farqlanadi. Bir modelda ekzogen hisoblangan o`zgaruvchi (ko`rsatkich) ikkinchi model uchun endogen hisoblanishi mumkin. Makroiqtisodiy ko`rsatkichlar ekzogen va endogen o`zgaruvchilarga guruhlanibgina qolmasdan zaxiralarni tavsiflovchi va oqimlarni tavsiflovchi o`zgaruvchilarga ajratiladi. Birinchi guruh ko`rsatkichlar tadqiqot obyektining ma‘lum sanadagi holatini tavsiflaydi. Bularga kapital bilan qurollanganlik darajasi, ishsizlik darajasi, davlat qarzi kabi ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Ikkinchi gurux ko`rsatkichlar ma‘lum davr oraligida iqtisodiy jarayonlarning kechishini tavsiflaydi. Bularga yil davomida ishlab chiqilgan YaIM hajmi, iste‘mol va investitsiya xarajatlari miqdori, inflyatsiya sur‘ati kabi ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Oqimlar ma‘lum davr mobaynida zaxiralarning o`zgarishini keltirib chiqaradi. Masalan yil davomida qilingan investitsiyalar Iqtisodiyotda to`plangan kapital hajmi, o`z navbatida esa Mehnatni kapital bilan qurollanganligi darajasining ham oshishiga olib keladi. Makroiqtisodiyot pozitiv va normativ yondashuvlarni ajratib turadi. Pozitiv yondashuv- bu iqtisodiy tizimning amaldagi faoliyatini tahlil qilishdir. Normativ yondashuv - tavsiyalar xarakteriga ega bo`lib, qanday sharoitlar yoki jihatlar ma'qul yoki istalmaganligini belgilaydi. Pozitiv va normativ yondashuvlarning kombinatsiyasi yuqori darajadagi ilmiy mavhumlikka qaramay, makroiqtisodiy tadqiqotlar davlat iqtisodiy siyosatini ishlab chiqish uchun nazariy asos bo`lib xizmat qilishiga imkon beradi. Iqtisodiy o`sish tushunchasi. Iqtisodiyot hech qachon bir joyda turmaydi. Ammo makroiqtisodiy tahlilda muvozanat tushunchasi ishlatilib, bu makrotizimning tegishli holatini anglatadi. Bunday holda, u aylanma modeli doirasidagi barcha oqimlar va zaxiralarning nisbatlarining o`zgarmasligi bilan tavsiflanadi. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish iqtisodiy o`sishni nazarda tutadi. Iqtisodiy o`sish to`liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potensial ishlab chiqarish darajasini uzoq muddatli ko`payishi tendensiyasini anglatadi. Iqtisodiy o`sish jami taklifning o`sishini yoki boshqacha aytganimizda, haqiqiy va potensial YaIM hajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o’sish - bu ma'lum vaqt davomida YaMM (YaIM) hajmining miqdoriy va sifat jihatidan o`zgarishi yoki milliy iqtisodiyotning izchil rivojlanishini anglatadi. Iqtisodiy o`sish muammosini o`rganish natijasida real ishlab chiqarish tizimi duch keluvchi - cheklangan resurslardan samarali foydalanish muammosiga yechim topiladi. Demak, iqtisodiy o`sish omillari va ular samaradorligini o`rganish hamda tahlil qilish jamiyat oldidagi eng dolzarb muammolardan biridir. Iqtisodiy o`sish nafaqat mamlakat real daromadlarining o`sishi, shuningdek, jon boshiga to`g`ri keladigan real daromadlarning o`sishini ham anglatadi. Shu sababli ham iqtisodiy o`sish ikki xil usul bilan o`lchanadi. Birinchi usulda iqtisodiy o`sish real YaIM ni o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari dinamkasini aniqlash uchun ishlatiladi. Bunda joriy yildagi real YaIM (Y t) hajmining bazis yildagiga (Yt1) (asosan oldingi yilga) nisbatan foiz ko`rinishidagi o’sishi aniqlanadi. Ikkinchi usulda iqtisodiy o`sish aholi jon boshiga to`g`ri keladigan real YaIM ning o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniqlanadi. Iqtisodiy o`sish nazariyasi va modellarida YaIM o`rniga SIM, YaMD, SMD ko`rsatkichlaridan ham foydalanilishi mumkin. Iqtisodiy nazariyada iqtisodiy o`sish daromadlarni qanday nisbatlarda iste‘mol va investitsiyalarga bo`linishiga bog`liq deb qaraladi. Iste‘mol hajmi dinamikasi iqtisodiyotning provard maqsadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar hajmining o`zgarishi resurs imkoniyatlarining o`sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. Iste‘mol va investitsiya o`rtasida yetarlicha muqobillik mavjud, chunki, joriy iste‘mol miqdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iqtisodiy o`sish imkoniyatlarini qisqartiradi. Iqtisodiy o`sishni o`lchashning asosiy ko`rsatkichlari: o‘sish koeffisenti- o`rganilayotgan davr ko`rsatkichining bazis davr ko`rsatkichiga nisbati; o‘sish sur'ati – o`sish sur'ati 100% ga ko`paytirildi; qo‘shimcha o‘sish sur'ati – o`sish sur'ati minus 100%. Iqtisodiy o`sish real kattaliklarda, qiyosiy baholarda o`lchanadi.. Har bir mamlakat iqtisodiy o`sishga intiladi, chunki iqtisodiy o`sish, birinchidan, milliy mahsulot hajmi va daromadning ko`payishiga, ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga, uchinchidan, yangiyangi ehtiyojlar va imkoniyatlarning paydo bo`lishiga, to`rtinchidan, xalqaro bozorlarda mamlakat obro`sining oshishiga olib keladi. Real ishlab chiqarish hajmlarining uzoq muddatli o`sishi sur‘atlarini, ko`lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi hodisa va jarayonlar iqtisodiy o`sish omillari deyiladi. Iqtisodiy o`sish omillari ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruh omillari iqtisodiy o`sishni fizik (ashyoviy) jihatdan ta‘minlaydi. Bu guruhga ishlab chiqarish omillari kiritiladi: tabiiy resurslar soni va sifati; mehnat resurslari soni va sifati; asosiy kapital hajmi; texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish; jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi. Agar iqtisodiyotning qisqa muddatli holati ko`proq yalpi talab bilan belgilansa, uzoq davrga iqtisodiyotning rivojlanishi ko`proq ishlab chiqarish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shu sababli iqtisodiy o`sishni modellashtirishda diqqat markazida real sektor turadi. Ikkinchi guruhga omillari jamiyatdagi iqtisodiy o`sish potensialini yuzaga chiqarish imkonini beruvchi omillar – talab va taqsimot omillari (bilvosita omillar) kiritiladi: bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi; iqtisodiyotdagi soliq muhiti; kredit-bank tizimi samaradorligi; iste‘mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o`sishi; eksport hajmining o`sishi; iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta taqsimlash imkoniyatlari; daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi. Agar o`sish qo`shimcha resurslarni jalb etish hisobiga ta‘minlansa va jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan o`rtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy o`sish deb ataladi. Ekstensiv iqtisodiy o`sish yangi korxonalar, yo`llar, elektrostansiyalar qurish, yangi yerlarni o`zlashtirish, mehnat va tabiiy resurslarni qo`shimcha jalb etish kabilar hisobiga ta‘minlanadi. Ammo bu resurslarning cheklanganligi rivojlanishning ma‘lum bir bosqichida ekstensiv iqtisodiy o`sish imkoniyatlarini kamaytiradi va uni ziddiyatli qilib qo`yadi. YaIMning o`sishi iqtisodiyotda band bo`lganlar sonidan yuqori sur‘atga ega bo`lsa intensiv iqtisodiy o`sish ro`y beradi. Iqtisodiy o`sishning intensiv tipi ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga bog`liq. U foydalanilayotgan resurs birligiga to`g`ri keladigan mahsulot ishlab chiqarishni ko`paytirishni, ishlab chiqarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni ko`zda tutadi. Bunday jaryonlar namoyon bo`ladi: fan va texnika yutuqlaridan foydalanish va ishlab chiqarishni yangilashda; xodimlar malakasini oshirishda; ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish, assortimentini yangilashda. Iqtisodiy o`sishning bu ikki tipi sof holda ro`y bermaydi. Iqtisodiy o`sish uni ta‘minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga qarab ko`proq ekstensiv, yoki ko`proq intensiv bo`lishi mumkin Iqtisodiy o`sishning neoklassik modellari asoslari. Iqtisodiy o`sish moldellari yalpi ishlab chiqarishning uzoq muddatli ko`payishi taklif omillariga tayangan holda tahlil etish imkonini beradi. Boshqa iqtisodiy modellar singari iqtisodiy o`sish modellari ham real jarayonlarni abstrakt va soddalashgan ko`rinishda, shartli tarzda grafiklarda va tenglamalarda aks ettiradi. Iqtisodiy o`sishning keynscha va neokllasik modellari mavjud. Keynicha modellarning mohiyati quyidagicha: 1) ularning barchasi Keynsning yalpi talb to`g`risidagi bosh g`oyasiga tayanadi. Ya‘ni ularni tuzishda mualliflar iqtisodiyotni uzoq muddatli mutanosib rivojlanishining hal qiluvchi sharti yalpi talabni oshirish deb qarashgan; 2) iqtisodiy o`sishning asosiy omili investitsiyalar hisoblanadi, boshqa ishlab chiqarish omillari e‘tiborga olinmaydi; Keynscha iqtisodiy o`sish modelidan soddarog`i 40-yillarda E.Domar tomonidan taklif etilgan model hisoblanadi. Keyns o`z tahlilida investitsiyalarnig yalpi talabga ta‘sirini o‘rgangani holda, yalpi taklifga ta‘sirini ko`rib chiqmaydi. Undan farqli tarzda Domar modelida mehnat bozorida ortiqcha taklif mavjud, bu baholarni barqaror holatida ushlab turadi, investision lag ―0 ga teng, kapital qo`yilmalarning chegaraviy unumdorligi doimiy‖ deb olinadi. E.Domar investitsiyalarni ham talab ham taklif omili deb qaraydi. Ya‘ni investitsiyalar nafaqat multiplikativ ta‘sir ko`rsatib yalpi talabni oshiradi, balki ishlab chiqarish quvvatlarini yuzaga keltirib, ishlab chiqarishni rivojlantiradi, tovarlar taklifini oshiradi . Shunday ekan, yalpi talabning o`sishi yalpi taklifning o`sishiga teng bo`lishi uchun investitsiyalar qanday o`sishi kerak degan savol paydo bo`ladi. Bu savolga javob topish uchun Domar uch tenglamani o`z ichiga olgan tenglamalar sistemasini tuzdi: 1) taklif tenglamasi; 2) talab tenglamasi; 3) talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama. 1. Taklif tenglamasida investitsiyalar ishlab chiqarish omillarining qanchaga qo`shimcha o`sishini ko`rsatadi . Agar berilgan sharoitda investitsiyalar I o`ssa, yalpi ishlab chiqarish  K α miqdorga o`sadi:  Ys=  K α ,  K investitsiyalar hisobiga ta‘minlanganligi uchun tenglikni:  Ys= I α deb yozish mumkin, bunda, α – kapital qo`yilmalar (investitsiyalar)ning chegaraviy unumdorligi. Agar bir yilda yalpi ishlab chiqarishni 1 mlrd. So`mga oshirish uchun 4 mlrd so`m investitsiya talab etilsa α =0,25 bo`ladi. α =  Ys / I bir so`mlik investitsiya hisobiga yaratilgan yangi mahsulot miqdorini ko`rsatadi. 2. Talab tenglamasi quyidagi ko`rinishga ega  Yd=  I ( 1/ b) , bu yerda 1/ b – xarajatlar multiplikatori, b– jamg`arishga chegaralangan moyillik. Bu tenglama milliy daromad  Yd, yoki yalpi talab qo`shimcha investitsiyalarning multiplikativ ko`payishiga teng miqdorda o`sishini ko`rsatadi. Ishlab chiqarish to`plangan jami kapital bilan ta‘minlanishi, milliy daromad esa qo`shimcha investitsiyalarning multiplikativ ta‘siri ostida ko`payishi sababli taklif tenglamasida jami investitsiyalar, talab tenglamasida esa qo`shimcha investitsiyalargina ko`rib chiqilaadi. Daromadlar va ishlab chiqarish quvvatlarining qo`shimcha o`sish sur‘atlari tengligi tenglamasi:  I ( 1/ b) = I α Bu tenglamani yechib quyidagi natijani olamiz:  I / I = b α (  I / I ) – investitsiyalarning yillik o`sish sur‘ati bo`lib, ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish yordamida to`liq bandlilikni ta‘minlab turish uchun ( μ α ) miqdorga teng bo`lishi kerak. Bundan xulosa shuki investitsiyalarning mutanosib o`sish sur‘ati jamg`arishga chegaralangan moyillik va investitsiyalarning unumdorligi ( kapital qaytimi) darajalarining hosilasi ekan. Agar μ = 0,2 α =0,4 bo`lsa  I / I = 0,2* 0,.4 =0,08 yoki 8 % Demak investitsiyalarning o`sish sur‘ati 8% bo`lishi talab etiladi. E. Domar moddelidan kelib chiqadigan umumiy xulosa shundan iboratki iqtisodiy o`sishni ta‘minlash uchun investitsiyalar hajmini oshirish, bu uchun esa jamg`arish normasi hamda fan texnika taraqqiyoti orqali kapitalning samaradorligini oshirish zarur. Agar E.Domar o`z modelida investitsiyalarni ekzogen tarzda berilgan miqdor deb olgan bo`lsa R.F. Xarrodning 1939-yilda ishlab chiqilgan iqtisodiy o`sish modeliga akselerator prinsipi va tadbirkorlarning kutishiga asoslangan endogen funksiyasi ham kiritildi. Akselerator prinsipiga ko`ra nafaqat investitsiyalar ishlab chiqarishning o`sishini keltirib chiqaradi, balki ishlab chiqarish va daromadlarning o`sgan hajmi ham investitsiya jarayonlarining jadallashishiga olib keladi. R.Xarrod o`z modeliga uch tenglamani kiritadi: 1) kafolatlangan o`sish sur‘ati tenglamasi; 2) haqiqiy o`sish sur‘ati tenglamasi; 3) tabiiy o`sish sur‘ati tenglamasi. R Xarrod modelida haqiqiy o`sish sur‘ati ishchi kuchining o`sish sur‘ati va kapital unumdorligining o`sish sur‘ati bilan belgilanadi. G c = s , bu yerda G - YaIMning haqiqiy qo`shimcha o`sish sur‘ati; Δ Y/ Y; c- ishlab chiqarishning kapital talabchanligi koeffisenti, I / Δ Y ; Iqtisodiy o`sishning dastlabki neoklassik modellari 1950-1960 yillarda, ya‘ni dinamik muvozanat muammosiga e‘tibor susaygan va birinchi planga nafaqat foydalanilmagan quvvatlar hisobiga, balki shu bilan birga yangi texnikani joriy qilish, unumdorlikni oshirish va ishlab chiqarishni tashkil qilishni yaxshilash hisobiga potensial mumkin 139 bo`lgan o`sish sur‘atlariga erishish muammosi chiqqan davrda paydo bo`ldi. Shu sababli iqtisodiy o`sish muammosining nafaqat nazariy asoslari, balki uni tahlil qilishning uslublari ham o`zgardi. Bu davrda rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida yirik firmalarning roli keskin o`sdi. Bu firmalar o`z investitsiyalarini strategik rejalashtirish uchun, iqtisodiy o`sishning neokeynscha modellariga tayangan holda, mikrodarajada o`sishning dinamik modellarini tuza boshlashdi. Ta‘kidlangan modellarni tuzishda firmalar chiziqli dasturlash uslublaridan va V.Leontyevning ishlab chiqarish funksiyasidan foydalanishdi. Yirik firmalarning mustaqil iqtisodiy siyosat yuritishga va iqtisodiy o`sishga erishishga intilishlari neoklassik yo`nalish vakillarini iqtisodiy o`sishning neokeynscha modellariga muqobil bo`lgan o`sish modellarini yaratishga faol kirishishga undadi. Bu yo`nalish vakillari (amerikalik iqtisodchi R. Solou va ingliz iqtisodchisi J.Mid hamda boshqalar), bozor raqobati sharoitida yirik firmalarga o`z resurslaridan potensial o`sishga erishish maqsadi to`laroq foydalanish imkonini berish uchun, iqtisodiyotga davlat aralashuvini qat‘iy cheklash lozim degan fikrni olg`a surishdi. Ular yaratgan modellarning metodologik asoslari bo`lib, shuningdek, mehnat, kapital va yerni ijtimoiy mahsulotni yaratishning mustaqil omillari deb qarovchi ishlab chiqarish omillarining klassik nazariyasi xizmat qildi. Neoklassik modellarning navbatdagi metodologik asosi bo`lib chekli (chegaralangan) unumdorlik nazariyasi hisoblanadi. Ushbu nazariyaga ko`ra ishlab chiqarish omillari egalari oladigan daromad, bu omillarning chekli mahsulotlari (omillarning qo`shimcha birligi hisobiga yaratilgan qo`shimcha mahsulot) bilan belgilanadi. Neoklassik maktab nazariyotchilari iqtisodiy o`sishning neokeynscha nazariyalarini uch jihat bo`yicha tanqid qildilar: - birinchidan, ular e‘tiborni faqat iqtisodiy o`sishning bir omiligakapital jamg`arishga (investitsiyalarnining qo`shimcha o`sishiga) qaratishdi. Boshqa omillar (ayniqsa texnik taraqqiyot bilan bog`liq 140 bo`lgan holatlar, ya‘ni ishchi kuchining ma‘lumot darajasi va malakasining o`sishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi hamda boshqalar) ular e‘tiboridan chetda qoldi. Neoklassiklar bo`sh turgan ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish uchun yangi ishchi kuchini jalb qilish hisobiga ham ishlab chiqarishning qo`shimcha o`sishini ta‘minlash mumkin deb hisobladilar; - ikkinchidan, neokeynschilar ishlab chiqarishning kapital talabchanligi koeffisenti-s (s= I / Δ Y )ni o`zgarmas deb qaradilar. Neoklassik modellar esa ikki ishlab chiqarish omilini (kapital va mehnatni) hisobga olgan holda va ularning o`zaro bir-birini almashtirishini (substitut ekanligini) ko`zda tutib bu koeffisent o`zgarishi mumkinligini nazarda tutadilar. Bundan esa, ishlab chiqarishning berilgan texnik qurollanishi darajasida, belgilangan ishlab chiqarish hajmiga resurslarning turli kombinasiyalarini qo`llab erishish mumkin degan xulosa chiqadi; - uchinchidan, neokeynschilar bozor mexanizmining muvozanatni avtomatik tiklash qobiliyatini yetarlicha baholamadilar. Neokeynschilardan farqli ravishda, neoklassiklar faqatgina raqobatga asoslangan bozor tizimigina iqtisodiy o`sishning balanslashganligini ta‘minlashi mumkin deb hisobladilar. Ular iqtisodiy o`sishning balanslashganligini ta‘minlash raqobat mexanizmidan tashqari barqaror pul tizimiga ham bog`liq, raqobat mexanizmi va barqaror pul tizimi bozor muvozanatini avtomatik tiklaydi deb hisoblashdilar. Shu sababli ular, davlatning iqtisodiyotga aralashuviga barqarorlikni buzuvchi omil sifatida qarab, inflyatsion davlat xarajatlariga qarshi chiqdilar. Neoklassik modellar barcha iqtisodiy jarayonlarning aniq holatini qamrash xususiyatiga egadir. Birinchi neoklassik model R. Solou tomonidan 1956 yilda Iqtisodiy o`sish nazariyasiga hissa‖ ‖ asarida tasvirlab berildi va so`ngra 1957 yilda ―Texnik taraqqiyot va agregativ ishlab chiqarish funksiyasi nomli asarida rivojlantirildi. ‖ R.Solou modeli mutanosib iqtisodiy o`sishning zarur sharti yalpi talab va yalpi taklifning tengligi hisoblanadi. 141 Modelda yalpi taklif Kobb- Duglasning ishlab chiqarish funksiya bilan ifodalangan. Bu funksiya bir tomondan ishlab chiqarish hajmi va ikkinchi tomondan foydalanilayotgan omillar hamda ularning o`zaro kombinatsiyalari o`rtasidagi funksional bog`liqlikni aks ettiradi, ya‘ni: Y= f( L,K,N), modelda yuqori texnik rivojlanish bosqichida yerning kichik ahamiyatga egaligi tufayli ishlab chiqarish faqat mehnat resurslari va kapitalga bog`liq deb olingan. Y= f( L,K), funksiyaning kengaytirilgan ko`rinishi quyidagicha: Y= ( Δ Y/ Δ L) L + ( Δ Y/ Δ K)K , bu yerda: Δ Y/ Δ L- mehnatning chekli mahsuloti (MPL); Δ Y/ Δ K- kapitalning chekli mahsuloti (MPK). Solou modeliga ko`ra yalpi ishlab chiqarish hajmi mehnat unumdorligini -bitta ishchiga to`g`ri keladigan mahsulot ishlab chiqarish hajmini (y=Y/L) o`stirish hisobiga ta‘minlanishi mumkin. Ayni paytda mehnat unumdorligi kapital bilan qurollanganlik darajasining k= K/L) funksiyasi, ya‘ni y  f (k) Bu yerda f (k)  F(k,l) Kapital (fond) bilan qurollanganlik darajasining o`sishi esa jamg`arish normasiga bog`liq. Kapital zahirasi(k) investitsiyalar hajmi kapitalning chiqib ketishi hajmiga teng bo`lguniga qadar, ya‘ni s · f(k)=dk shart bajarilguniga qadar oshib boraveradi. Shundan so`ng bitta ish bilan band xodimga to`g`ri keladigan kapital zahirasi (fond bilan qurollanganlik) o`zgarmaydi ( Δ k=0). Investitsiyalar hajmi kapitalning chiqib ketishi hajmiga teng bo`lgan sharoitdagi kapital zahirasi darajasi fond bilan qurollanganlikning muvozanatli (barqaror) darajasi deyiladi va k* deb belgilanadi. k* ga erishilganda iqtisodiyot uzoq muddatli muvozanat holatida bo`ladi. Muvozanat barqaror bo`lishiga sabab k ning dastlabkit miqdori qandayligidan qat‘iy nazar iqtisodiyot muvozanat holatiga, ya‘ni k* ga intiladi. Agar k ning boshlang`ich miqdori k* dan kam bo`lsa, yalpi investitsiyalar (sf(k)) chiqib ketish miqdori (dk) dan ko`p bo`ladi va kapital zahirasi sof investitsiyalar miqdoriga ko`payib boradi. Aksincha k2 > k bo`lsa, investitsiyalar amortizasiyadan kamligini anglatadi. Bu holda kapital zahirasi muvozanatli darajaga qadar kamayib boradi (11.2.-chizma). Solou modeli jamg`arish normasi kapital bilan qurollanganlikning barqaror darajasiga erishishning o`ta muhim omili ekanligini ko`rsatadi. Jamg`arish normasining o`sishi investitsiyalar hajmining oshishini keltirib chiqaradi. Bu esa asosiy kapital miqdorining ortishiga, o`z 144 navbatida kapital bilan qurollanganlik darajasining (k) ko`tarilishi orqali, pirovard natijaga, ya‘ni esa ishlab chiqarish hajmining (Y) ko`payishiga olib keladi. Shunday qilib, jamg`arish normasining oshishi barqaror muvozanat sharoitida yuqoriroq ishlab chiqarish va kapital zahirasi darajasiga erishish imkonini beradi. Solou modelini keyingi rivojlantirilishida navbat bilan ikki shart olib tashlanadi: aholi soni va uning ish bilan band qismi sonining o`zgarmasligi hamda texnik taraqqiyotning mavjud emasligi. Aholi doimiy (n) sur‘at bilan o`sadi deb tasavvur qilamiz. Ishchilar sonining ko`payishi boshqa teng sharoitlarda mehnatning kapital bilan qurollanishi darajasining qisqarishiga olib kelishi mumkin. Natijada, bir ishchiga to`g`ri keladigan kapital zahirasi o`zgarishini ko`rsatuvchi tenglama quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: Δ k=I-dk-nk yoki Δ k=I-(d+n)k Mehnatning kapital bilan qurolanganligi pasayishi tufayli uni oldingi darajada saqlab turish uchun investitsiyalarning kapital chiqib ketishini qoplaydigan hajmi zarur. Kapital jamg`arish normasi yuqori bo`lmasa kapitalning chiqib ketishi, aholi sonining o`sishi tufayli kapital bilan qurollanganlik darajasi o`zgarmasdan qolishi yoki pasayib ketishi mumkin. Matematik jihatdan o`zgarmas kapital bilan qurolanganlik sharoitidagi iqtisodiyotda barqaror muvozanat sharti quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: Δ k=sf(k)-(d+n) k=0 yoki sf(k)=(d+n) k Tenglamadagi (d+n)k investitsiyalarning kritik kattaligini xarakterlaydi. Ya‘ni bir ishchiga to`g`ri keladigan kapitalni doimiy o`zgarmas darajada saqlab turadigan hajmini ifodalaydi. Aholi o`sishining hisobga olgan holda R. Solou modelini grafik jihatdan ifodalash uchun mehnatning kapital bilan qurollanganligi barqaror darajasini (k*) deb belgilaymiz. Aniqlaganimizdek, agar bir ishchiga to`g`ri keladigan kapital (k=const) bo`lsa iqtisodiyot muvozanat holatida bo`ladi. Agar k1k*, unda investitsiyalar ularning kritik darajasidan past va (k2) k* ga qadar pasayadi. Model iqtisodiyot barqaror holatda bo`lishi uchun investitsiyalar sf(k) kapital chiqib ketishi va aholining o`sishi (d+n)k oqibatlarini qoplashi kerakligini ko`rsatadi. B holda kapital bilan qurollanganlik (k) va mehnat unumdorligi (y) o`zgarmay qoladi. Lekin aholi o`sishida kapitalning doimiyligi kapital ham aholiga mos sur‘atda o`sishi kerakligini anglatadi: ya‘ni: Δ Y/Y= Δ L/L= ΔΚ /K=n Bundan quyidagi xulosa kelib chiqadi: aholining o`sishi – iqtisodiyotning barqarorlik holati sharoitidagi uzluksiz iqtisodiy o`sishning sabablaridan biri. Biroq agar aholining o`sishi investitsiyaning oshishi bilan birga bormasa, unda bu bir ishchiga tug`ri keladigan kapital zahirasining kamayishiga olib keladi.Aholining n dan n1 ga o`sishi (d+n)k chizig`ini yuqoriga (d+n1)k holatiga siljitadi. Bu esa kapital bilan qurollanganlikni k* dan k1* gacha qisqartiradi. Shunday qilib, R.Solou modeli aholi o`sishining yuqori sur‘atlarga ega bo`lgan davlatlarda kapital bilan qurollanganlik past – demakki, daromadlar ham past bo`lishini tushuntirib beradi. R.Soluning fikriga ko`ra , barqaror muvozanat sharoitida kapital, mehnat va milliy daromad darajasi bir xil, aholi soni o`sishiga teng sur‘atda o`sib boradi. Aholi sonining tez o`sishi iqtisodiyotning o`sish sur‘atlari jadallashishiga ta‘sir etadi, ammo barqaror muvozanat holatida aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarish kamayadi. O`z navbatida, jamg`arish normasining oshirilishi aholi jon boshiga to`g`ri keladigan daromad miqdorini oshiradi va kapital bilan qurollanganlik koeffitsentini ko`tarilishiga olib keladi, lekin barqaror holatdagi o`sish sur‘atiga ta‘sir ko`rsatmaydi. J.Midning iqtisodiy o`sish modeli ham neoklassik asoslarga ega. U iqtisodiy o`sishni chekli unumdorlik qonuni qo`llaniladigan marjinalistik yondoshuvlar bilan tushuntiradi. O`z konsepsiyasini J. Mid ―Iqtisodiy o`sishning neoklassik nazariyasi‖ (1961 y.) kitobida bayon etdi. Kobb-Duglas funksiyasining zamonaviylashtirilgan variantidan 146 foydalanib, J Mid barqaror dinamik muvozanat imkoniyati tenglamasini keltirib chiqardi. Y = α k+ β L+r Bu yerda Y-milliy daromadning o`rtacha yillik o`sish surati: k- kapitalning o`rtacha yillik o`sish sur‘ati; L- mehnatning o`rtacha yillik o`sish sur‘ati; α -milliy daromadda kapitalning ulushi; β -milliy daromadda mehnatning ulushi; r- texnik taraqqiyot sur‘ati. Tenglama, milliy daromadning o`sish sur‘ati milliy daromadda ega bo`lgan ulushi bo`yicha mehnat va kapital o`sish sur‘atlarining yig`indisiga texnik taraqqiyot sur‘ati qo`shilishidan paydo bo`lgan miqdorga teng bo`lishini ko`rsatadi. Mehnat va texnik taraqqiyot o`sish sur‘atlarini doimiy deb taxmin qilib J. Mid quyidagi xulosaga keldi; iqtisodiy o`sishning barqaror sur‘ati kapital o`sishning barqaror sur‘atlari va uning milliy daromad o`sish sur‘atlari bilan tengligi sharoitida erishiladi. Agar kapitalning o`sish sur‘atlari milliy daromadning o`sish sur‘atlaridan oshsa, unda bu jamg`arish sur‘atlarining o`z-o`zidan pasayishiga olib keladi. Bunday bog`liqlik J.Midning jamg`arishning milliy daromaddagi ulushi doimiy deb shart kiritganligining natijasidir. Shu sababli kapital jamg`arishning (investitsiyalarning) yuqoriroq sur‘atlarini moliyalashtirish uchun zarur bo`lgan jamg`armalarning qo`shimcha o`sishi birichisidan orqada qoladi va unga salbiy ta‘sir ko`rsatadi. Agar kapitalning o`sish sur‘ati milliy daromadning o`sish sur‘atidan orqada qolsa teskari holat ro`y beradi. Mehnat unumdorligi o`sish sur‘atlarining dinamik muvozanatga ta‘sirini ko`rib chiqib J. Mid agar ular kapital jamg`arish sur‘atidan oshsa unda chekli mehnat unumdorligining pasayishi natijasida mehnatning kapital bilan almashtirilishi hosil bo`ladi degan xulosaga keldi. Ishlab chiqarish jarayonida ularning yangi nisbati esa mehnatning ham, kapitalning ham to`liq bandligini ta‘minlaydi. Shu bilan birga J. Mid real holatda mehnatning va kapital jamg`arilishining o`sish sur‘atlari o`rtasida muvofiqlikka amal qilish zarurligiga e‘tibor qaratgan. Aks holda, agar mehnatning o`sishi shunga muvofiq kapital oshishi bilan birga bormasa ishlab chiqarishning o`sishi ro`y bermaydi, chunki ishchi 147 kuchining o`sishi ortiqcha bo`lib ishsizlik vujudga keladi. Agar kapital mehnat unumdoligini o`sish sur‘atlaridan tezroq o`ssa, unda ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari hosil bo`ladi. Biroq bu holda ham dinamik muvozanatga erishish usullari mavjud. J. Mid bozorlarning neoklassik nazariyasiga asoslanib ularni ko`rsatadi. Bunda, mehnat bozorida ishsizlikning vujudga kelishi raqobatni kuchaytiradi, bu esa o`z navbatida ish haqi stavkalarining pasayishiga va kapitalning foydaliligining o`sishiga olib keladi. Natijada jamg`arish sur‘atlari oshadi va ishchi kuchining o`sish sur‘atlari bilan tenglashadi. J. Mid modelida davlat pul-kredit siyosatidan foydalangan holda faqatgina bilvosita barqarorlashtiruvchi rolini bajarishi kerak. Faqat shugina daromadlar va jamg`armalarni qayta taqsimlashning, resurslarning zarur bandligi va barqaror iqtisodiy o`sishni ta‘minlaydigan, samarali mexanizmini yaratish imkonini beradi. A. Lyuis o`z modelida ishchi kuchi zahirasi (rezerv) ni iqtisodiy o`sishning asosi sifatida ko`rib chiqadi. Shuning uchun uning fikricha, bu model ―aholi zichligi yuqori, kapital taqchil, tabiiy resurslar esa cheklangan davlatlar‖ uchun qo`l keladi. Bunday mamlakatlarga A. Lyuis Hindiston, Pokiston, Misr va boshqalarni kiritadi. A. Lyuis o`z konsepsiyasida erkin bozor g`oyasiga asoslanganligi tufayli, tahlil markaziga tadbirkor shaxsini qo`yadi. U bozorda mavjud ishlab chiqarish omillaridan, ya‘ni mehnat, yer va kapitaldan foydalanish xususida qarorlar qabul qiladi, Model iqtisodiyotning ikki sektori: agrar va sanoat sektorlarini hisobga olgan holda quriladi. Agrar sektorda mehnat resurslarining taklifi cheklanmagan, mehnat unumdoligi juda past, chekli mahsulot esa nolga teng deb taxmin qilinadi. Bu esa qishloq xo`jaligidan ishchi kuchining ―olinishi ishlab chiqarish ‖ qisqarishiga olib kelmasligini anglatadi. Qishloq xo`jaligida ishchilarning ish haqi yashash minimumi darajasida bo`lgani sababli, bu ishchi kuchidan sanoatda foydalanish hech qanday muammo tug`dirmaydi. Bu sektordagi mehnat unumdoligi agrar sektordagidan ancha yuqori. Shunday qilib, A. Lyuis modelining vazifasi mehnat resurslarining bir qismini qishloq xo`jaligidan sanoatga qayta taqsimlash va bu bilan 148 iqtisodiy o`sish sur‘atining tezlanishiga erishish hisoblanadi. Bu jarayonda asosiy mexanizm bo`lib tarmoqlararo bozor xizmat qiladi. Sanoat ishlab chiqarish mashtablarini kengaytirib, o`z ishchilarining daromadlari o`sishini ta‘minlaydi, bu esa ichki talabni oshishiga ko`maklashadi. Bunda tadbirkorlar o`sib borayotgan daromadlarni ishlab chiqarishni kengaytirishga yo`naltiradilar. Bu daromadlar keyinchalik iqtisodiy o`sishga dinamik ta‘sir ko`rsatadi. Iqtisodiy o`sishning o`zini A. Lyuis ikki turga ajratadi: sanoatda uning manbai bo`lib qo`shimcha ishchi kuchidan foydalanish hisoblanadi (ekstensiv tur), qishloq xo`jaligida esa chekli mehnat unumdorligining oshishi (intensiv tur). Iqtisodiy o`sishning bu ikki turi investitsiyalashning ikki turli xil funksiyalariga muvofiq keladi. Sanoatda gap asosan kapitalni kengaytirish ustida boradi. Shuning uchun investitsiyalarning berilgan funksiyasi yakuniy sanoat mahsulotiga talabga bog`liq bo`ladi. Uning o`sishi daromadlar oshishi va investitsiyalar kengayishini rag`batlantiradi. Qishloq xo`jaligida, aksincha, investitsiyalar daromadlarning qisqarishiga bog‗liq holda kengayadi: ish haqiga xarajatlarning ko`payishi fermerlarni qo`l mehnatini mashina mehnati bilan almashtirishga majbur qiladi. O‗z modelini rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ishlab chiqib A. Lyuis uni industrial bosqichni o‗tgan g‗arbiy mamlakatlar uchun to‗g‗ri kelmaydi, deb hisoblagan. Boshqa mualliflar esa, aksincha, uni rivojlangan iqtisodiyot sharoitlari uchun maqbul deb hisoblashadi. Sh. Kindlberger o‗z tahlilida ko‗rsatganidek iqtisodiy o‗sishning mehnat va kapital bilan bog‗liqligining eng yaxshi namunasi bo‗lib GFR, Italiya, Shveysariya, va Niderlandiya hisoblanadi. Buyuk Britaniya, Belgiya, Shvesiya, Norvegiya va Daniya kabi mamlakatlar ham A. Lyuis modelini teskari bog‗liqlikda bo‗lsada, tasdiqlashdi: bu mamlakatlarda iqtisodiy o‗sishning past sur‘atlari mehnat resurslari va ishlab chiqarish quvvatlaridan cheklangan holda foydalanish bilan bog‗liq edi. Yana bir guruhni sezilarli ishchi kuchi ortiqchaligini boshidan kechirgan mamlakatlar tashkil etadi (Ispaniya, Portugaliya, Gresiya, Yugoslaviya, Turkiya). Ularning iqtisodiy o‗sishi ham Sh. Kindlberger fikricha A. Lyuis modeliga to‗g‗ri keladi. Bu mamlakatlar nafaqat o‗z sanoatini 149 balki boshqa yevropa davlatlari sanoatini ham ishchi kuchi bilan ta‘minlar edi va butun qit‘a uchun o‗ziga xos mehnat zahirasi fondi vazifasini bajargan edi. XULOSA Iqtisodiyotning uzoq muddatli o'sishini tahlil qilish uchun Solou modeli iqtisodiyotda keng qo'llanilgan. Bundan tashqari, u investitsiyalarning maqbuldarajasi va iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishda siyosiy qarorlarni qabul qilish uchunishlatilgan. Biroq, model soddaligi va taxminlari uchun tanqid qilingan. Misol uchun,model texnologiya darajasi ekzogen deb taxmin qiladi va texnologik taraqqiyotqanday sodir bo'lishini tushuntirmaydi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Internet tarmoqlari barcha saytlaridan

Iqtisodiy o`sishning makromodeli Reja: 1.Kirish 2.Makroiqtisodiyot fanining tadqiqot usullari. 3.Iqtisodiy o`sish tushunchasi. 4.Iqtisodiy o`sishning neoklassik modellari asoslari. 5.Xulosa. 6.Foydalanigan adabiyotlar.

Kirish Iqtisodiy o'sish modellari- bular butun iqtisodiyotning, uning tarmoqlarining, alohida xo'jalik sub'ektlarining rivojlanishi va o'sishini tavsiflovchi iqtisodiy ko'rsatkichlarning vaqt o'zgarishini tavsiflovchi iqtisodiy va matematik modellardir. Iqtisodiy o'sish modellari iqtisodiyotning real (moliyaviy bo'lmagan) sektorining uchta asosiy bog'liqligini o'z ichiga oladi: ishlab chiqarish funktsiyasi, ishchi kuchi taklifi funktsiyasi va kapital taklifi funktsiyasi, bu esa mamlakat ishlab chiqarish salohiyatining o'sishi tendentsiyasini belgilaydi. Ushbu modellarni o'rganishda quyidagi savolga javob izlanadi: iqtisodiy o'sish tendentsiyasi darajasida yalpi talabni qanday ta'minlash kerak? Tadqiqot ob'ekti iqtisodiy ko'rsatkichlarning vaqt bo'yicha o'zgarishi bo'lganligi sababli, model parametrlari vaqt funktsiyalari bo'lib chiqadi. Barcha parametrlar bir xil vaqt davriga tegishli bo'lgan tenglamalarda vaqt davri indeksi t amal qilmaydi. Iqtisodiy o'sishning zamonaviy modellari ikki yo'nalish - muvozanatning Keyns nazariyasi va ishlab chiqarishning neoklassik nazariyasi asosida shakllandi. R. Xarrod (1939) va E. Domar (1947) tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy o'sishning bir-biridan mustaqil ravishda qurilgan eng oddiy modellari keng tarqalib, milliy iqtisodiyot faoliyatining Keynscha kontseptsiyasiga mos keladi (). neokeynschi ).

Makroiqtisodiyot fanining tadqiqot usullari. Agar fanning predmeti- u nimani o`rganadi degan savolga javob bersa, u holda metod - bu fan qanday o`rganiladi. Metod - bu ma'lum bir fan mavzusini o`rganish usullari, shakllari to`plami; maxsus tadqiqot vositasi. Makroiqtisodiyot, boshqa fanlar singari ham umumiy, ham maxsus tadqiqot usullaridan foydalanadi. Makroiqtisodiyot fanining tadqiqot usullariga ilmiy mavhumlashish, analiz va sintez, deduksiya, induksiya, statistik kuzatuv, iqtisodiy matematik modellashtirish usullari kiradi. Juda murakkab tizim hisoblangan milliy iqtisodiyotni tadqiq qilish o`ziga xos usullardan foydalanishni talab etadi. Son-sanoqsiz faktlarni, minglab ko`rsatkichlarni aloxida-aloxida o`rganib chiqish va ular borasida ilmiy asoslangan xulosalar chiqarish o`ta qiyin vazifadir. Shu sababli ham Makroiqtisodiyot fanida agregat kattaliklardan foydalanishga asoslangan tadqiqot usullaridan foydalaniladi. Agregatlash, ya‘ni bir qancha iqtisodiy ko`rsatkichlar va kategoriyalarni yagona makroiqtisodiy ko`rsatkich yoki kategoriyaga umumlashtirish orqali milliy iqtisodiyotdagi makroiqtisodiy jarayonlarni tadqiq qilish imkoniyati yuzaga keladi.. Agregat ko`rsatkichlar yordamida minglab aloxida bozorlarni mamlakatning yagona bozori sifatida ko`rib chiqish mumkin bo`ladi. Makroiqtisodiy tahlil jarayonida alohida tovarlar va xizmatlarning bahosi, ularga bo`lgan talab va ularni taklif etish hajmlari ko`rsatkichlari emas, balki agregat ko`rsatkichlar hisoblangan baholarning o`rtacha darajasi, yalpi talab va yalpi taklif ko`rsatkichlaridan foydalaniladi. Davlat obligasiyalari bo`ycha foiz stavkalari, Markaziy bankning hisob stavkasi, tijorat banklarining kreditlar uchun belgilagan foiz stavkalari kabi kapital uchun to`lov stavkalari umumlashtirilib ularning o`rtacha miqdori bozor foiz stavkasi deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlil jarayonida bu agregat ko`rsatkichdan foydalaniladi. Makroiqtisodiy tahlilda asosiy tadqiqot usuli Makroiqtisodiy jarayonlarni agregat ko`rsatkichlardan foydalangan holda Iqtisodiy matematik

modellashtirishdir. Makroiqtisodiy modellar iqtisodiy ko`rsatkichlar va jarayonlar o`rtasidagi miqdoriy, sabab- oqibat bog`lanishlarini matematik formula, grafik va chizmalar ko`rinishida ifodalaydi. Bunga yalpi talab-yalpi taklif (AD-AS) modelini, Keyns xochini, Fillips egri chizigini, IS-LM modelini, Iqtisodiy o`sishning Domar, Xarrod va Solou modellarini keltirish mumkin. Bu modellarni bir vaqtning o`zida ham grafik ko`rinishda, ham algebraik formula ko`rinishida tasvirlash mumkin. Algebraik formulalar kabi makroiqtisodiy modellar ham ikki, uch yoki bundan ko`p o`zgaruvchili bo`lishi mumkin. AD-AS modelida yalpi talab va yalpi taklif hajmlarining baholarning umumiy darajasi dinamikasi ta‘sirida o`zgarishi va Makroiqtisodiy muvozanatga erishish mexanizmi o`rganilsa, Fillips egri chizigi yordamida ishsizlik va inflyatsiya ko`rsatkichlari o`rtasidagi bog`liqlik tadqiq qilinadi. Yuqorida sanab o`tilgan modellar barcha mamlakatlar iqtisodiyotini tahlil qilishda qo`llanaveradi. Ammo ularda keltirilgan empirik koeffisentlar, turli Iqtisodiy ko`rsatkichlarning o`zaro bog`liqligi xususiyati bir mamlakatda ikkinchisidan farq qilishi mumkin. Har qanday makroiqtisodiy modelda, u qanchalik sodda yoki murakkab bo`lmasin, ma‘lum darajada mavhumlikka yo`l qo`yiladi. Masalan, makroiqtisodiy tahlil davomida milliy iqtisodiyot ba‘zan yopiq iqtisodiy tizim, ya‘ni tashki iqtisodiy aloqalari mavjud bo`lmagan ―yopiq iqtisodiyot deb qaraladi. Amalda esa barcha‖ mamlakatlar tashqi dunyo bilan iqtisodiy aloqalarga ega, ya‘ni ―ochiq Iqtisodiyot ga ega. Hech bir model iqtisodiy hodisa va ‖ jarayonlar o`rtasidagi bog`liqliklarni to`lato`kis qamrab olmaydi. Shunga qaramasdan makroiqtisodiy modellardan foydalanish eng muhim iqtisodiy qonuniyatlarni aniqlash, qabul qilinadigan turli iqtisodiy qarorlarning olinishi mumkin bo`lgan ko`p variantli natijalarini oldindan aniqlab olish, makroiqtisodiy siyosatning turli yo`nalishlarini muvofiklashtirish imkonini beradi. Makroiqtisodiy modellarda tashkaridan belgilanadigan, ya‘ni modelda tayyor kattalik sifatida qabul qilinadigan ekzogen o`zgaruvchilar hamda modelni

yechish natijasida topiladigan ichki endogen o`zgaruvchilar farqlanadi. Bir modelda ekzogen hisoblangan o`zgaruvchi (ko`rsatkich) ikkinchi model uchun endogen hisoblanishi mumkin. Makroiqtisodiy ko`rsatkichlar ekzogen va endogen o`zgaruvchilarga guruhlanibgina qolmasdan zaxiralarni tavsiflovchi va oqimlarni tavsiflovchi o`zgaruvchilarga ajratiladi. Birinchi guruh ko`rsatkichlar tadqiqot obyektining ma‘lum sanadagi holatini tavsiflaydi. Bularga kapital bilan qurollanganlik darajasi, ishsizlik darajasi, davlat qarzi kabi ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Ikkinchi gurux ko`rsatkichlar ma‘lum davr oraligida iqtisodiy jarayonlarning kechishini tavsiflaydi. Bularga yil davomida ishlab chiqilgan YaIM hajmi, iste‘mol va investitsiya xarajatlari miqdori, inflyatsiya sur‘ati kabi ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Oqimlar ma‘lum davr mobaynida zaxiralarning o`zgarishini keltirib chiqaradi. Masalan yil davomida qilingan investitsiyalar Iqtisodiyotda to`plangan kapital hajmi, o`z navbatida esa Mehnatni kapital bilan qurollanganligi darajasining ham oshishiga olib keladi. Makroiqtisodiyot pozitiv va normativ yondashuvlarni ajratib turadi. Pozitiv yondashuv- bu iqtisodiy tizimning amaldagi faoliyatini tahlil qilishdir. Normativ yondashuv - tavsiyalar xarakteriga ega bo`lib, qanday sharoitlar yoki jihatlar ma'qul yoki istalmaganligini belgilaydi. Pozitiv va normativ yondashuvlarning kombinatsiyasi yuqori darajadagi ilmiy mavhumlikka qaramay, makroiqtisodiy tadqiqotlar davlat iqtisodiy siyosatini ishlab chiqish uchun nazariy asos bo`lib xizmat qilishiga imkon beradi.

O'xshashlar

IQTISODIY O`SISH
Iqtisodiy indekslar
O`ZBEKISTON TABIIY GEOGRAFIYASINI O`RGANISH
Iqtisodiy ko'rsatkichlar tasnifi
TEXNIK IQTISODIY BOSHQARISH