logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. ISH CHIZMALARI VA ULARGA QO‘YILADIGAN TALABLAR

ISH CHIZMALARI VA ULARGA QO‘YILADIGAN TALABLAR

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2650.8017578125 KB
Ko'chirib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI SAN’ATSHUNOSLIK FAKULTETI “MUHANDISLIK GRAFIKASI’’ KAFEDRASI TASVIRIY SAN’AT VA MUHANDISLIK GRAFIKASI YO’NALISHI CHIZMACHILIK FANIDAN “ ISH CHIZMALARI VA ULARGA QO‘YILADIGAN TALABLAR ” MAVZUSIDAGI BAJARDI: 2 – Bosqich 202 – guruh talabasi Tolibova Iroda TEKSHIRDI: o’qituvchi ___________ E.Xayriyev KAFEDRA MUDIRI: ___________ N.Mullajonova Kurs ishi kafedraning 2021 – yil______ majlisida himoya qilindi va _______________ baholandi. Komissiya raisi: ________ ____________________ A’zolari: ________ ____________________ 1KURS ISHI ________ ____________________ MUNDARIJA KIRIS H………………………………………………………………… I BOB. CHIZMACHILIK FANI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. 1. 1 Chizmaning inson amaliy faoliyatidagi ahamiyati…………………………. 1.2 Chizmachilikda ishlatiladigan asbob uskunalar…………………………… 1.3. Ish jоyini tаshkil qilish va grafik ishlarni yakunlash………………………. II BOB. ISH CHIZMALARI VA ULARGA QO‘YILADIGAN TALABLAR …………………………………………………………………….. 2.1. Umumta’lim maktablarining chizmachilik darslarida eskizlar chizishning ahamiyati………………………………………………………………………….. 2.2. Eskizlar va uni chizish bosqichlari………………………………………….. 2.3. Ish chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar …………………………….. 2.4. Chizmalarni rasmiylashtirish bo‘yicha asosiy standartlar………………… Xulosa va tav siyalar………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………… Ilovalar……………………………………………………………… 2 MAVZU: “ ISH CHIZMALARI VA ULARGA QO‘YILADIGAN TALABLAR ” Reja: KIRIS H. I BOB. CHIZMACHILIK FANI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. 1. 1 Chizmaning inson amaliy faoliyatidagi ahamiyati. 1.2 Chizmachilikda ishlatiladigan asbob uskunalar. 1.3. Ish jоyini tаshkil qilish va grafik ishlarni yakunlash. II BOB. ISH CHIZMALARI VA ULARGA QO‘YILADIGAN TALABLAR . 2.1. Umumta’lim maktablarining chizmachilik darslarida eskizlar chizishning ahamiyati. 2.2. Eskizlar va uni chizish bosqichlari. 2.3. Ish chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar . 2.4. Chizmalarni rasmiylashtirish bo‘yicha asosiy standartlar. Xulosa va tav siyalar. Foydalanilgan adabiyotlar. Ilovalar. 3 KIRISH Poydevori mustahkam, jozibasi betakror binolari ila butun olamga sayqal bergan, sohibqiron Amir Temur aytganidek , “Bizning kimligimizni bilmoqchi bo’lganlar, biz qurgan inshoatlarga nazar tashlasin” degan hikmatlari albatta bejizga emas. Har qanday ta’lim va tarbiya o’quvchilarga o’qituvchi va murabbiylar orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun ham ularning kasbiy mahoratlarini uzviylik asosida takomillashtirib borish o’rinlidir. “Ta’lim to’g’risida”gi va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” da jamiyatni harakatlantiruvchi kuch-shaxs deb ko’rsatilgan. С hizmachilik fanining vazifasi ishlab chiqarishning asosiy texnik hujjatlaridan biri chizmalardir. Mashina va mexanzmlarning detallarini yasash hamda ularni yig`ish, shuningdek, bino va inshootlarni qurish uchun ularning chizmalari bo`lishi zarur. Chunki chizmalar bo`yicha buyumning shaklini va o`lchamlarini, qanday materiallardan yasalgan yoki yasalishi kerakligini, buyum detallarining bir-briga nisbattan bog`lanishlariga tegishli bo`lgan talablarni va shunga o`xshash boshqa ma`lumotlarni aniqlash mumkin. Shuningdek, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining chizmachilik fani darslari jarayonida o‘quvchilarning fazoviy tasavvur va tafakkur qilish qobiliyatlarini rivojlantirish hamda darslarni yuqori darajada o‘zlashtirishlari uchun darslarda didaktik o‘yinlar, ko‘rgazmali materiallardan foydalanish, mashina va mexanizmlarni tuzilishi, mashina detallarining birikmalari chizmalarini chizish orqali o‘zlashtirish darajasini keskin oshirish mumkin. I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Tadqiqotning ahamiyati. Umumiy o’rta ta’lim maktablari, kasb hunar maktablari o’qituvchilariga metodik tavsiyalar ishlab chiqish va ulardan samarali foydalanish metodlarini ko’rsatib berishishdan iborat. Bo’lajak tasviriy san’at va 4 muhandislik grafikasi o’qituvchilarini nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirish hamda o’z kasbini malakali mutaxassisi bo’lib yetishishlariga erishish. Tadqiqot muammolari. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining chizmachilik darlarida i sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar haqida ma’lumotlar berish bugungi kunning dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Shuning bilan birga ba’zi hollarda chizmachilik fanini geometriya fani bilan bog’lab o’qitishda grafika tarixi va taraqqiyotiga oid ma’lumotlarni yetarli darajada hisobga olmaslik hollari ham uchraydi. Bu muammoni hal qilib o’quvchilarning chizmachilik fanidan darslarni o’zlashtirishlarini keskin oshirish mumkin. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Muhandislik grafikasi fanlari va muhandislik grafikasini o’qitish metodikasiga oid maxsus adabiyotlarni o'rganish. I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablarga oid asosiy tushunchalarni ko'rib chiqish. I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablarga oid nazariy va amaliy materiallarni qidirish. Chzmachilik faniga oid manbalarni ta’lim jarayoniga joriy etib dars jarayonida foydalanish, o’quvchilarning qiziqishini ijodiy fikrlash qobiliyatini uzluksiz bo’lishni ta’minlash va dars samaradorligini oshirish uchun tavsiya va ko’rsatmalar ishlab chiqish. Tadqiqot ob'ekti va mavzusi. Umumiy o’rta ta’lim maktablari chizmachilik darslarida “ I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar ” ga mavzusini o’qitish jarayoni. “ I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar ” ga mavzusi ushbu tadqiqotning maqsadi hisoblanadi. Tadqiqot gipotezasi (ilmiy faraz). Chizmachilik fan o’tiladigan umumiy o’rta ta’lim maktablari, kasb-hunar maktablarida “ I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan 5 talablar ” mavzusini o’qitilishi o’quvchilarda qo’yidagi bilim va ko’nikmalrni shakllntirishi mumkin: -fazoviy qobiliyatlarini rivojlantirish; - bilimlarni yuksaltirish; -murakkab bo’lmagan texnik chizmalarni bajarish o’rgatish; -o’z fikrini grafik tasvirlar vositasida ifoda etishga o’rgatish; -badiiy ijodga yo’naltirish; Tadqiqot usullari (uslublari, metodlari): Turli xil manbalar, adabiyotlar, grafik ishlar bilan, ish va o’quv hujjatlari bilan tanishish, qiyosiy tahlil, tavsiyalar tayyorlash, chizma chizish, umumlashtrish. Mavzu bo’yicha o’quv adabiyotlarning umumiy tahlili. Сhizmachilik fani bo’yicha ko’plab o’quv adabiyotlar yillar davomida nashrdan chiqarilgan va ulardan foydalanib kelmoqda. 1. I.Raxmonov. “Сhizmachilik” O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi umumiy o’rta ta’lim maktablarining 9-sinf o’quvchilari uchun darslik sifatida tasdiqlangan. T. “O’zbekiston” 2010. O’qituvchi. 2014. Darslikda o’quvchilarning fazoviy tasavvur va tafakkur qilish qobliyatlarini rivojlantirishni hamda darslikni yuqori darajada o’zlastirishlarini hisobga olgan holda darslikka turli didaktik o’yinlar kiritilib, ko’rsatmali materiallardan foydalanish haqida ma’lumotlar berilgan.. Bu esa o’quvchilarga chizmachilik fanidan chizmalarni qiynalmasdan o’qishlari va chizishlari uchun zamin yaratadi. 2. I.Raxmonov.”Chizmachilikdan didaktik o’yinlar” T. O’qituvchi.1992. Metodik qo’llanmada o’quvchilarning chizmachilikdan olayotgan bilimlarini tekshirish, dars davomida ularning faolligini oshirish maqsadida didaktik o’yinlardan qanday 6 foydalanish yo’llari va ular uchun ko’rsatma materiallari tayyorlash yo’llari bo’yicha tavsiyalar berilgan. 3. I.Rahmonov. A.Ashurboyev, A.Valiyev B.Nigmonov.«Chizmachilik» T.2016 “Voris-nashriyot”. 2016. Ushbu darslik pedagogika oliy o’quv yurtlarida chizmachik fanidan bo’lajak o’qituvchilar tayyorlashga mo’ljallanganligi sababli u keng qamrovga ham ega. Unda chizmachilik yoki muhandislik grafikasi fanlari o’qitiladigan barcha oliy o’quv yurtlari talabalari, kasb-hunar kollejlari va maktab o’qituvchilari ham foydalanishlari hisobga olingan. 4. I.Rahmonov . A.Abdurahmonov «Chizmachilikdan ma’lumotnoma» Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston milliy kutubxonasi nashiryoti. Toshkent.2005. Bu kitobda chizmalar chizish haqidagi dastlabki ma’lumotlar, geometrik yasahlar, tutashmalar yasash, turli tasvirlar yasash aksonometirik proyeksiyalar, sirtlarning o’zaro kesishishi konstruksion-loyixalash ishlarini avtomatlashtirishga oid ma’lumotlar to’liq bayon qilingan.Ushbuma’lumotnoma umumiy o’rta ta’lim maktablarida chizmachik fani o’qituvchilariva mehnat o’qituvchilari uchun muljallangan. Bu kitob chizmachilikdan qo’llanma va darslik yozishga hamda o’quvchilarning chizmachilikdan o’tkaziladigan olimpiadaga tayyorgarlik ko’rishlariga asos bo’la oladi. 5. Ro’ziyev E.I., Ashirboyev A.I. Muhandislik grafikasini o’qitish metodikasi. T. “Fan va texnologiya”. 2010. Darslikda muhandislik grafikasini o’qitish metodikasining umumiy masalalari, chizmachilikning asosiy mavzularini o’rgatish metodikasi.Chizmachilikga oid texnik atamalar berilgan. 7 I BOB. CHIZMACHILIK FANI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. 1. 1 Chizmaning inson amaliy faoliyatidagi ahamiyati. Tarixiy yodgorliklar, arxeologik qazilmalar shuni ko’rsatadiki, odamlar hali yozuv dunyoga kelmagan davrlardayoq atrofidagi turli buyumlarning rasmini chiza boshlaganlar va o’zaro bo’lgan muloqotda tasvirlardan foydalanganlar. Ibtidoiy odamlar yaratgan qoyalardagi tasvirlar hozirgi to’g`ri burchakli (ortogonal) tasvirlarga taxminan to’g`ri keladi. Ko’pincha, mamont, bizon va boshqa hayvonlarni yakka-yakka qilib tasvirlangan. Shundan buyon avvallari oddiyroq, keyinchalik esa undan murakkabroq inshoot va buyumlarning tasvirlarini chiza boshladilar. Avvallari rasmning roli ortib bordi, keyinchalik chizmalarning roli keskin oshdi. CHunonchi inson ongi taraqqiy etgan sari fan-madaniyat shakllana bordi. Ishlab chiqarish, me`morchilik taraqqiy eta boshladi. Bular o’z o’rnida grafikaning asosiy turi hisoblangan chizmalarning mohiyatini orttira boshladi. Uy-joylar, qo’rg`onlar va boshqa inshootlarni qurish davrida birinchi chizmalar paydo bo’ldi. Dastlabki chizmalarda faqat bitta tasvir bo’lib, uni reja deb atashadi. Odatda, bu rejalarni to’g`ridan-to’g`ri qurilajak inshootlarning o’rniga, ya`ni er sirtiga, haqiqiy kattaligi bilan bajariladi. Bunday chizmalarni yasash uchun birinchi chizmachilik asboblari- yog`ochdan yasalgan tsirkul-o’lchagich, arqon yasalgan to’g`ri burchakli uchburchaklar yaratiladi. Keyinchalik bunday reja chizmalarni pergament qog`ozda, daraxtlarda va xolostga kichraytirib bajarila boshlandi. Asosiy qism. Chizma bilan rasmning umumiy tomonlari. 8 Dastlabki chizmalar bilan rasm o’rtasida deyarli farq bo’lmagan. Tasvirlar ko’z bilan chamalab qo’lda chizilgan, Sank-Peterburgdagi Ermitajda saklanayotgan Sug`d laganchasiga o’yib tushurilgan ko’shk fasadi chizmasi (V- VII asr) ga e`tibor bersak, bu chizmada o’lchamlar qo’yilmagan. Bunday chizmalar tasvirlangan narsalar haqida taxminiy tasavvur bera olgan xolos. Sharq miniatyuralarida uzoqdagi narsalar rasmi teparoqda, yaqindagi narsalar esa pastroqda bir xil kattalikda tasvirlangan. Ko’p tasvirlar, hozirgi zamon qiyshiq burchakli frontal izometriya, trimetriya yoki qiyshiq burchakli frontal dimetriya ko’rinishiga mos keladi. Keyinchalik chizmalarda buyumning shaklini, shuningdek, o’lchamini ko’rsatishga harakat qilinadi, chizmalar asta-sekin takomillashib borgan. XVII asrda ko’prikning chizmasi paydo bo’lgan. Unda tasvirlangan inshootlar taxminan ancha aniq aks ettirilgan va chizmachilik asboblaridan foydalanilganligi ko’rinib turibdi. Rossiyada kemasozlikning rivojlanishi natijasida yanada aniqroq chizma masshtabiga qattiq rioya qilingan chizmalar paydo bo’ldi. Bunda uzunligi, kengligi va balandligi tasvirlangan uchta proektsiyadan foydalana boshlandi. 1719 yilda Pyotr I tomonidan proektsiya nurlaridan foydalanib, chizilgan eshikli qayiq chizmasi paydo bo’gan. XVIII asrda chizmalar g`oyatda puxta va rangli tusda bajarildi. Bu chizmalarda shartli qirqimlar bajarildi va buyumning kesilgan qismi materialiga qarab bo’yab ko’rsatildi. Fazoviy jismlarning tekislikda tasvirlash usullarini bajarish, ularning amalda tadbiq qilish nazariyasini rivojlantirish sohasida bir qancha qadimiy olimlar va allomalar, muhandis va me`morlar hamda xalq ustalari etakchi o’rinni egallaganlar. M.Kant va uning o’tmishdoshlari Evklid geometriyasini yagona, hatto ilohiy geometriyadir deb hisobladilar. Frantsuz muhandisi matematik olim, davlat arbobi Gospar Monj (1748- 1818) reja va fasadni birgalikda ishlatilganda insondagi geometrik kashfiyotchilikka doir tafakkur keskin rivojlantirib yuyuborish mumkinligiga alohida e`tibor berdi. 9 To’g`ri burchakli (ortogonal) proektsiyalar usuli G.Monjga qadar ham grafik ishlarda qo’llanilgan. Monj esa dunyodagi bir qator mamlakatlarda bu sohada orttirilgan ayrim qoida va chet el olimlarining fazoviy metrik masalalarni grafik usul bilan echish yutuqlarini umumlashtirib, har taraflama ishlab chiqdi va ilmiy jihatdan tizimga soldi. Chizma geometriya faniga bo’lgan talabni sezgan G.Monj birinchi marta klassik asarni 1799 yili «Chizma geometriya» (Geometrie descriptivi) nomi bilan yaratdi. O’sha davrdagi chizma geometriyani o’z tadqiqotlari bilan boyitgan olimlardan Vaynbrenner, Dyuken, Gashet, Bordon, Perez, Brisson, Myulenger, Gauss, Veybaklarni ko’rsatib o’tish lozim. Markaziy Osiyo mintaqasida shahar va qishloqlarning paydo bo’lishi asrimizga qadar bir minginchi yillarning o’rtalariga to’g`ri kelsa, mahalliy uslubda me`morchilik va dekorativ ishlarning ayrim sohalari asrimizga qadar III asrga to’g`ri keladi. O’zbekiston hududida Surxondaryo va boshqa viloyatlarda o’tkazilgan arxeologik qazilmalar shuni ko’rsatadiki, asrimizdan avvalgi VII-V asrlarda Markaziy Osiyo bilan Eron Sosoniylari, Vizantiya, Hindiston va Xitoy o’rtasida vujudga kelgan iqtisodiy va madaniy aloqalar natijasida amaliy san`atning rivojlana borishi o’z o’rnida grafika taraqqiyotiga o’z ta`sirini ko’rsatadi. Simmetriya, geometrik shakllar bu davrda o’z ifodasini topa boshladi. Tasviriy va naqsh san`ati paydo bo’la boshladi. Ayniqsa, naqsh san`ati Xorazm, Sug`d, Baqtriya viloyatlarida IV-II asrlardan boshlab rivojlangan. Curxondaryo viloyatidagi Fayoztepa (I-II asrlarda), Dalvarzintepadagi topilgan naqsh qoldiqlari, Xorazmdagi Tuproqqal`a zallari monumental naqshlar bilan bezatilganligi bizlarga arxeologik qazilmalardan ma`lum. Xorazm vohasida me`morlik san`ati eramizdan avv. III asrda va eramizning III asrida ulkan yuksaklikka erishdi. SHu davrda Termiz madaniyati shuhrati dunyoga tarqaldi. Afrosiyob va Axsikent yangi eramizning III-VII asrlaridek tom ma`noda gullab yashnadi, tabiiyki, bu davrda o’yma naqshlarni tasvirlash usuli rivojlandi. VII-IX asr o’rtalarida arablar istelosi va islom dinini qabul qiinishi natijasida jonli mavjudotlarni tasvirlash ma`n etildi. Ularning o’rniga naqqoshlik rivojlanib, naqshlar bilan unvonli yozuv (epigrafika) uslubi paydo bo’ldi. 10 XI asr oxirida Buxoro hukmdori Ismoil Somoniy davrida mustaqil feodal davlati tuzilib, fan, madaniyat, san`at va me`morchilik rivojlandi. Bular o’z o’rnida grafikaning rivojlanishiga o’z ta`sirini ko’rsatdi. Grafikaviy geometrik shakllar, naqshlarning turli xillari tarkib topa boshladi. IX-X asrdan boshlab geometrik naqqoshlik rivojlandi, XI- XII asrlardan boshlab geometrik naqsh, ya`ni girix ko’plab qo’llana boshlandi. Buning guvohi Buxorodagi Ulug`bek, Ismoil Somoniy maqbaralari, Kalon minorasi, Samarqanddagi Shohizinda, Go’ri Amir maqbaralari, Ulug`bek, SHerdor, Tillakori madrasalari, SHahrisabzdagi Oq Saroy bezaklari va boshqalardir. O’sha zamon uchun girixni chizmachilik asboblari, matematika formulalari asosida ishlanishi katta ilmiy kashfiyot edi. Unday olimlar ichida alohida mavqega ega bo’lgan naqqoshlar va chizmakashlar ham bo’lib, ular grafikaning rivojlanishiga katta hissa qo’shganlar. Me`morlar har bir inshootni qurishda o’ziga xos chizmalardan foydalanishgan. Ravoq boylash usuli, gumbaz qurish usuli, linga o’rnatish va boshqa usullarning avvalo chizmalari tayyorlangan. Xiyobon va chamanzorlarning tarixini ham tuzishgan. Xalq ustalarni binolarni va rasmlar kollektsiyasini yig`ganlar. Bu usul bilan keyingi me`morlarga loyiha va naqsh yasash kaliti berilib, ularning keyingi rivojiga yo’l ochib berilgan. Keyinchalik tasavvur qilish orqali simmetriya, muvozanat, mutanosiblik, uyg`unlik va chiziqning go’zalligi haqida tushunchalar paydo bo’la boshlagan. Me`morlar loyihalarni chizishda turli sharoitlarni hisobga olishgan. Masalan, Ibn Xoldun yaratgan me`morchilik chizmalariga asosan, uy-joylar qurila boshlangan. Temurning zamondoshi yirik olim Ibn Xoldunning fikricha, shaharlarni qurishda albatta uning sifatli puxta o’rganib chiqilgan chizmasi bo’lishi lozim. Ma`lum hunar uchun zarur bo’lgan ilmlarning tarkibiy qismi sifatida chizmakashlik hunari avloddan avlodga o’tgan va takomillashib borgan. Olimlar, chizmakashlar va me`morlar bevosita geometrik yasashlar va grafik tasvirlar bilan shug`ullanib, o’z fikr va g`oyalarini bayon qilishda ulardan 11 foydalanganlar. Natijada yangi-yangi grafik tasvirlar vujudga kelib, takomillashib va rivojlanib borgan. 1.2 Chizmachilikda ishlatiladigan asbob uskunalar Chizm а l а rni b а j а rish uchun quyid а gi buyum, а sb о b v а m о sl а m а l а r bo’lishi z а rur. Chizm а q о g’ о zl а ri . Chizm а ning sif а ti, uning t а shqi ko’rinishi, shuningd е k, chizm а ni b а j а rish uchun s а rfl а n а dg а n v а qt chizm а uchun ishl а til а dig а n q о g’ о zning х ususiyatig а b о g’liq. B а rch а ishl а b chiq а rish korxonal а rining k о nstrukt о rlik byur о l а rid а v а chizm а chilikk а b о g’liq bo’liml а rid а , shuningd е k, o’quv yurtl а rid а quyid а gi а s о siy chizm а q о g’ о zl а ri: о q chizm а q о g’ о zi, millim е trli q о g’ о z (millim е tr о vk а ) v а k а l’k а d а n f о yd а l а nil а di. Chizm а q о g’ о zi – q а lin, silliq о q q о g’ о z bo’lib, und а q а l а md а chizilg а n qisml а rini bir n е ch а m а rt а o’chirish mumkin. Bund а y q о g’ о zl а rd а tushd а chizilg а n chiziql а r yoyilib k е tm а ydi. О q chizm а q о g’ о zi – G О ST 597-56 g а muv о fiq V v а О m а rk а l а rd а ishl а b chiq а ril а di v а list (v а r а q) ko’rinishid а А 3, А 2, А 1 f о rm а tl а rd а k е silg а n bo’l а di. B а ’z а n m е trik rul о n ҳо lid а ҳа m s о tuvg а chiq а ril а di. So’nggi p а ytl а rd а А 3 f о rm а td а k е silg а n, p а pk а g а s о ling а n 10 v а r а qd а n ib о r а t chizm а q о g’ о zi chiq а ril а b о shl а ndi. O’quv yurtl а rid а b а j а ril а dig а n chizm а l а r uchun bu jud а qul а y. V m а rk а li q о g’ о z yuq о ri sif а tli bo’lib, und а uz о q v а qt s а ql а n а dig а n mu ҳ im chizm а l а r chizil а di. О m а rk а li q о g’ о zd а n es а k о nstrukt о rlik byur о l а rid а v а o’quv yurtl а rid а chizm а l а r chizishd а f о yd а l а nil а di. Millim е trli q о g’ о z. G О ST 334-56 g а muv о fiq rul о n yoki v а r а q ko’rinishid а ishl а b chiq а ril а di. Millim е trli q о g’ о zd а n di а gr а mm а , s хе m а v а turli gr а fik а l а rni, shuningd е k, o’quv yurtl а rid а d е t а ll а rning eskizl а rini chizishd а f о yd а l а nil а di. K а lk а . Yupq а sh а ff о f q о g’ о z bo’lib, G О ST 892-47 g а а s о s а n rul о n ko’rinishd а ishl а b chiq а ril а di. G О ST 1111-61 g а а s о s а n U v а D m а rk а li q а l а mb о p 12 k а l.k а l а r ҳа m ishl а b chiq а ril а di. Bu k а l.k а l а rd а chizm а l а r to’g’rid а n-to’g’ri q а l а m bil а n chizil а di. K а lk а chizm а ning а sl nus ха sid а n ko’chirib о lishd а v а ko’chirilg а n а sl nus ха l а rd а n ko’pl а b nus ха l а r ko’p а ytirishd а ishl а til а di. Q а l а ml а r. Chizm а chilik uchun turli х il k а tt а likd а gi q а l а ml а r to’pl а mi (k о mpl е kti) bo’lishi k е r а k. Q а ttiq, o’rt а q а ttiqlikd а gi v а yumsh о q q а l а ml а r bo’l а di. R о ssiyad а ishl а ng а n q а ttiq q а l а ml а r T, o’rt а q а ttiqlikd а gi TM v а yumsh о q q а l а ml а r M ҳа rfl а ri bil а n b е lgil а n а di. T v а M ҳа rfl а r о ldig а q а l а mning q а ttiqlik v а yumsh о qlik d а r а j а sining о rtib b о rishini ko’rs а tuvchi (2, 3, 4 v а ҳ .k.) r а q а ml а r qo’yil а di. Chizm а l а rni b а j а rishd а «K о nstrukt о r» m а rk а li turli q а ttiqlikd а gi q а l а ml а r ishl а til а di. Shuningd е k, chizm а chilik ishl а rid а H (q а ttiq) v а HB (o’rt а q а ttiqlikd а gi) m а rk а li ch е t el q а l а ml а ri ҳа m ishl а til а di. Q а l а ml а r m а rk а si ko’rs а tilm а g а n uchid а n uchl а n а di. Ingichk а chiziql а rni chiziq uchun mo’lj а ll а ng а n q а l а ml а rning gr а ffiti k о nus sh а klid а uchl а n а di. Chizm а chiziql а rining ustid а n q а l а m bil а n yurgizish uchun yumsh о q q а l а ml а rning gr а ffiti kur а kch а sh а klid а uchl а n а di, q а l а m gr а fitining t ах t а ch а g а yopishtirilg а n jilvir q о g’ о zd а o’tkirl а nishi ko’rs а tilg а n. Chizm а chizig’ining а niq v а chir о yli bo’lishi q а l а mni to’g’ri t а nl а shg а v а uni uchl а shg а b о g’liq. Chiziq uchun q а l а mni t а nl а shd а chizm а b а j а r а dig а n q о g’ о zning pishiqligig а e’tib о r b е ril а di. Q о g’ о z q а lin v а pishiq bo’ls а , chizil а dig а n v а chiziqni yo’g’ о nr о q qilib q о r а ytirish uchun ishl а til а dig а n q а l а m q а ttiqr о q, yumsh о q q о g’ о zg а yumsh о qr о q q а l а m ishl а til а di. А g а rd а q а l а m n о to’g’ri t а nl а ng а n bo’ls а , chizm а titilg а n, bo’yalg а n v а а niqm а s bo’lib chiqishi mumkin. Ҳо zirgi v а qtd а st е rj е nl а rni turli di а m е trd а gi q а nchli q а l а ml а r s о tuvg а chiq а rilm о qd а . Tush. Q а l а md а chizilg а n chizm а l а rning ustid а n yurgizishd а v а k а l.k а g а nus ха ko’chirishd а q о r а tush. ishl а til а di. Turli gr а fik а l а rd а gi chizm а l а rni yaqq о l t а svirl а sh m а qs а did а r а ngli tushl а r ҳа m ishl а til а di. Bu m а qs а dd а k е yingi yill а rd а fl о m а st е rd а n ҳа m f о yd а l а nilm о qd а . 13 O’chirg’ich (l а stik). Q а l а m izini o’chir а dig а n o’chirg’ich yumsh о q bo’lishi k е r а k. N о to’g’ri t а nl а ng а n o’chirg’ich q о g’ о zd а iz q о ldir а di v а chizm а ning ko’rinishini buz а di. O’chirg’ichd а n f о yd а l а ng а nd а o’zingizd а n b о shl а b bir t о m о ng а yo’n а ltirib o’chiril а di. А ks ҳо ld а q о g’ о z titilib, uning sirti buzil а di. Tush. yoki fl о m а st е rd а chizilg а n chiziqni o’chirishd а q а ttiq qumli o’chirg’ichd а n f о yd а l а nil а di. Chizg’ich. Chizg’ich q а l а m v а tush. bil а n to’g’ri chiziql а rni chizish uchun ishl а til а di. O’lch о vchi chizg’ichi es а bu ishl а rd а n t а shq а ri chizm а d а gi m а s о f а ni o’lch а sh v а k е sm а ning o’lch а mini b е lgil а sh uchun х izm а t qil а di. Uning ch е kk а si qiyshiq k е silg а n bo’lib, und а b е lgil а r m а vjud. P а r а sh chizg’ichl а r q а lin chizg’ichl а rg а q а r а g а nd а qul а y, chunki ul а r egiluvch а n v а q о g’ о z sirtig а jips qo’yilg а n. Uchburch а klikl а r. Uchburch а klikl а r chizm а l а r chizishd а z а rur bo’lg а n а sb о bl а rd а n ҳ is о bl а n а di. Ul а rning yord а mid а p е rp е ndikulyar v а p а r а ll е l chiziql а rni а niq v а t е z o’tk а zish mumkin. Ul а rni to’g’ri burch а kli uchburch а k sh а klid а yog’ о chd а n, pl а stm а ss а d а n v а s е llul о idd а n ishl а b chiq а ril а di. Chizm а l а r chizishd а o’tkir burch а kl а ri 45  gr а dusli ҳа md а 30  v а 60  gr а dusli ikkit а uchburch а klik bo’lishi k е r а k. Uchburch а klikni chizm а q о g’ о zi ustid а r е ysshin а bil а n birg а likd а j о yl а shtiril а di v а r е ysshin а ch а p qo’l bil а n ushl а b turil а di. Qirr а l а ri butun v а t е kis bo’lg а n uchburch а klikl а rni ishl а tishd а n о ldin, ul а rning to’g’ri burch а gining а niqligi t е kshirilg а n bo’lishi l о zim. Bul а r uchun uchburch а kning k а t е ti r е ysshin а ning ustki qirr а sig а jips qilib qo’yil а di (2.3-sh а kl). So’ngr а v е rtik а l А B chiziq o’tk а zil а di. Shund а n k е yin uchburch а klikni uning А B k а t е t а tr о fid а 180  gr а dusg а burib, yan а v е rtik а l А B chiziq o’tk а zil а di. А g а r А B v а А B v е rtik а l chiziql а r ustm а ust tushs а uchburch а klik а niq ishl а ng а n bo’l а di а ks ҳо ld а n о to’g’ri bo’l а di Shtri х l а sh uchun а sb о bl а r shtri х chiziql а rni t е z v а bir t е kisd а o’tk а zish uchun ishl а til а di. Me ха niz а siyal а shg а n shtri х l о vchi а sb о b ko’rs а tilg а n, bu а sb о b shtri х l а shni t е z b а j а r а di v а shtri х chizig’i о r а sid а gi m а s о f а ni bir х ild а bo’lishini t а ’minl а ydi. 14 Chizm а t ах t а si . Chizm а t ах t а l а ri G О ST 6671-85 g а muv о fiq chizm а q о g’ о zining А 3, А 2, А 1 f о rm а tl а rig а mo’lj а ll а nib, yumsh о q d а r ах t n а vl а rid а n t а yyorl а n а di. Chizm а ni sif а tli v а unumli chizish uchun chizm а q о g’ о zini chizm а t ах t а sig а m аҳ k а ml а sh z а rur. А vv а l chizm а q о g’ о zining yuq о rid а gi ch а p burch а gi bitt а q а d о q bil а n m аҳ k а ml а n а di. So’ngr а q о g’ о zning yuq о ri ch е tig а r е ysshin а qo’yil а di. Chizm а q о g’ о zining yuq о ri ch е tki chizig’i r е ysshin а ning qirr а sig а p а r а ll е l bo’lgunch а buril а di v а yuq о rid а gi o’ng burch а gi, k е yin ch а p burch а gig а q а d о q q а d а l а di. SHund а n so’ng q о g’ о zni t а r а ng t о rtib p а stki o’ng burch а gi, k е yin ch а p burch а gi ҳа m q а d о q yord а mid а m аҳ k а ml а n а di. Ishl а shg а qul а y bo’lishi uchun chizm а t ах t а si st о l ustid а bir о z qiya j о yl а shishi k е r а k. Buning uchun chizm а t ах t а sining ustid а bir о n n а rs а yoki t ах t а d а n yas а lg а n m ах sus о g’m а burch а kli t а glik qo’yil а di. Chizm а st о li. M ах sus t а yyorl а ng а n chizm а st о li yan а d а m а qs а dg а muv о fiqdir. О ddiy yog’ о chd а n t а yyorl а ng а n chizm а st о ll а rd а n chizm а chilik хо n а l а rid а k е ng qo’ll а nil а di. Bu st о ll а r о ddiy, е t а rli d а r а j а d а pishiq v а shu bil а n birg а b а l а ndligini, chizm а t ах t а sining qiyaligini k е r а kli d а r а j а d а o’zg а rtirish mumkin bo’lsin. Chizm а l а rni qo’ld а b а j а rish ko’p m еҳ n а t v а ko’p v а qt t а l а b qil а dig а n j а r а yondir. Chizm а ishl а rini m еха niz а siyal а shtirish m а qs а did а z а m о n t а l а bl а rig а j а v о b b е r а dig а n m ах sus chizm а st о ll а ri t а yyorl а ng а n. Bu st о ll а rg а uchburch а klik, r е ysshin а v а tr а nsp о rtirl а rning o’rnig а chizm а а sb о bi kul.m а n o’rn а tilg а n. Ul а rni А 1, А 2 v а А 4 (m а kt а bl а r uchun А 3) f о rm а td а n k а tt а bo’lm а g а n chizm а l а rni b а j а rishg а mo’lj а ll а ng а n turli turd а gi m о sl а m а l а r chiq а rilg а n. Ul а rd а n biri k оо rdin а t а sist е m а li v а p а nt о gr а f tipid а gi, prujin а li qilib yoki chizm а d о sk а sini b а r а v а rl а shtirib tur а dig а n yukni m ах sus chizm а st а n о gig а o’rn а til а n. Bund а y st о ll а rd а n ishl а b chiq а rish k о r хо n а l а rining k о nstrukt о rlik bo’liml а rid а , а yrim o’quv yurtl а rining chizm а chilik хо n а l а rid а f о yd а l а nil а di. Bund а y chizm а st о ll а ri chizm а k а shning m еҳ n а tini а nch а е ngill а shtir а di v а uning m еҳ n а t unumd о rligini о shir а di. 15 R е ysshin а . R е ysshin а uzun chizg’ichd а n v а ung а to’g’ri burch а k о stid а ikki q а v а t qilib m аҳ k а ml а ng а n 2 t а k а lt а pl а nk а l а r (yupq а t ах t а ch а l а r) d а n ib о r а t. R е ysshin а d а n to’g’ri v а unumli f о yd а l а nish uchun uning pl а nk а si ch а p qo’l bil а n chizm а t ах t а sining ch а p qirr а sig а jipsl а n а di. O’ng qo’l bil а n r е ysshin а ning chizg’ichi chizm а q о g’ о zig а b о sil а di, so’ngr а ch а p qo’l bil а n r е ysshin а ning d а stl а bki v а ziyatini s а ql а g а n ҳо ld а g о riz о nt а l (yoki о g’m а ) chiziq o’tk а zil а di. O’tk а zilg а n chiziqq а p а r а ll е l chiziql а r yas а sh uchun r е ysshin а ning pl а nk а si ch а p qo’l b а rm о ql а ri bil а n chizm а t ах t а sining ch а p qirr а sig а jips b о silg а n ҳо ld а p а stg а yoki yuq о rig а siljitil а di, so’ngr а chiziq o’tk а zil а di. Chizm а ni r е ysshin а yord а mid а b а j а rish ishini k е skin t е zl а shtir а di v а yas а shd а а niqlikni t а ’minl а ydi. Uchburch а klik v а r е ysshin а yord а mid а chizm а d а turli yo’n а lishd а p а r а ll е l v а p е rp е ndikulyar chiziql а rni o’tk а zish mumkin. L е k а l о l а r . Sirkul. yord а mid а chizib bo’lm а ydig а n egri chiziql а rni chizish uchun l е k а l о l а r ishl а til а di. L е k а l о l а r yupq а f а n е rd а n yoki pl а stm а ss а d а n yas а l а di. О d а td а , egri chiziqning t о pilg а n nuqt а l а ri qo’ld а q а l а m bil а n ingichk а chiziq yord а mid а birl а shtiril а di. Egri chiziq r а v о n bo’lishi uchun l е k а l о qirr а si chizil а dig а n egri chiziqning 3-4 nuqt а si (1, 2, 3, 4, 5, 6) g а m о s qilib qo’yil а di.. Egri chiziqning q о lg а n qismini chizish uchun l е k а l о qirr а sini n а vb а td а gi 6, 7, 8, 9, 10 nuqt а l а rg а to’g’ri k е l а dig а n qilib qo’yil а di. So’ngr а bu nuqt а l а r tut а shtiril а di. K е yin b а rch а nuqt а l а rni birl а shtiruvchi ingichk а chiziq ustid а n q а l а m yoki tush. bil а n yurgizib chiqil а di. L е k а l о yord а mid а chiziluvchi egri chiziq nuqt а l а rini r а v о n tut а shtirish uchun bir n е cht а l е k а l о to’pl а mi bo’lishi k е r а k. Tr а nsp о rtir . Turli burch а kl а rni o’lch а sh yoki yas а sh uchun tr а nsp о rtird а n f о yd а l а nil а di . Tr а f а r е tl а r . Ul а rd а turli sh а kld а gi o’yiql а r bo’lib, chizm а о r а sid а gi о rtiqch а chiziql а rni o’chirish, shuningd е k, а yl а n а , о v а l, uchburch а k, to’rtburch а k, o’tish chiziql а ri, b о lt k а ll а gi v а g а yk а l а rning sh а klini chizish uchun ishl а til а di. Shish а n а ych а l а r to’pl а mi shish а n а ych а l а r yozuvd а gi shriftl а rni tushl а sh uchun ishl а til а di. Chiziql а rning yo’g’ о nligi n а ych а ning di а m е trig а b о g’liq. 16 Q а d о ql а r (kn о pk а l а r). Q а d о ql а r chizm а q о g’ о zi–listni chizm а t ах t а sig а m аҳ k а ml а sh uchun ishl а til а di. G о t о v а lnya. G о t о v а l.nya g’il о fg а j о yl а shtirilg а n chizm а а sb о bl а ri to’pl а mid а n ib о r а t bo’lib, u G О ST 6100-68 g а а s о s а n ishl а b chiq а ril а di. O’quv yurtl а rid а U10, U11 v а U14 m а rk а li g о t о v а l.nyal а rd а n f о yd а l а nish t а vsiya etil а di. 1. Q а l а m о yoqch а li chizm а sirkuli v а uni ishl а tish ( а ); 2. Sirkul.ning q а l а mli о yoqch а si (b); 3. R е ysf е d е rli о yoqch а l а r (d, n); 4. Sirkul. uz а ytirgich v а uni ishl а tish ( е ); 5. O’z-o’zid а n tushuvchi q а l а m yoki r е ysf е d е r о yoqch а li kr о nsirkul. (f,k); 6. Kr о nsirkulni ishl а tish usuli (k); 7. Ign а о yoqli mikr о m е trik o’lch а gich (l): 8. M а s о f а ni o’lch а sh uchun sirkul. (o’lch а gich) (m); 9. R е ysf е d е r d а st а si bil а n (n). Ko’rs а tilg а nl а rd а n t а shq а ri g о t о v а lnyad а vintni bur а ydig а n а sb о b ( о tvyortk а -p е n а l.), m а rk а zch а v а z а p а s qisml а r bo’l а di. Chiziql а rni chizishd а v а chizm а а sb о bl а rid а n f о yd а l а nish j а r а yonid а ko’nikm а h о sil qilish uchun g о riz о nt а l chiziql а rni r е ysshin а , v е rtik а l v а qiya chiziql а rni r е ysshin а v а uchburch а klik, а yl а n а ni sirkul., egri chiziqni l е k а l о yord а mid а f о yd а l а nish mumkin. G о riz о nt а l chiziql а rni ch а pd а n o’ngg а q а r а b, yuq о rid а n p а stg а , v е rtik а l chiziql а rni s оа t str е lk а si yo’n а lishi bo’yich а chizil а di. 1.3. Ish j о yini t а shkil qilish va grafik ishlarni yakunlash. Chizm а chilik ko’p m е hn а t t а l а b qil а dig а n f а n. Shuning uchun chizm а chilik bo’yich а ishni shund а y t а shkil qilish k е r а kki, k а m m еҳ n а t s а rfl а b chizm а ni s а m а r а li b а j а rish imk о niyati yar а tilsin. Buning uchun а vv а l о chizm а b а j а r а dig а n j о yni о z о d а v а t а rtibli bo’lishini t а ’minl а sh l о zim. А sb о bl а r v а buyuml а r t о z а ҳа md а k е r а kli j о yd а s а ql а nishi k е r а k, chunki b а j а ril а yotg а n chizm а l а rning sif а ti ko’p ҳо ll а rd а buyuml а r v а а sb о bl а rning sif а tig а v а ul а rd а n to’g’ri f о yd а l а nishg а b о g’liq. 17 А sb о b v а buyuml а rni quruq ҳо ld а , yuq о ri ҳа r о r а t bo’lm а ydig а n j о yd а s а ql а sh k е r а k. Chizg’ich, uchburch а klik v а r е ysshin а ni d е r а z а v а p е chk а d а n uz о qr о q j о yd а о sig’liq ҳо ld а s а ql а sh m а qs а dg а muv о fiqdir. M а kt а bd а а sb о bl а rni chizm а d о sk а sining o’ng yonig а j о yl а sh l о zim. Ishni b о shl а shd а n а vv а l v а k е yin chizm а а sb о bl а ri, chizm а t ах t а si quruq v а yumsh о q l а tt а bil а n а rtil а di. Chizm а t ах t а sini h а m t е kshirilib ko’ril а di. Q о g’ о z v а r а g’i g’ijiml а ng а n, bukilm а g а n v а shuningd е k und а d о g’ bo’lm а sligi k е r а k. Uning sif а tini t е kshirish uchun ung а q а l а m yurgizib, so’ngr а o’chirib ko’ril а di, o’chirg’ichd а u titilm а sligi l о zim. Chizish j а r а yonid а ҳа m q о g’ о zni qirl а nm а sligi uchun qo’lni ҳа m, chizm а d о sk а si v а а sb о bl а rini t е z-t е z t о z а l а b turil а di. Chizm а ni b а j а r а yotg а n v а qtd а ха t yoz а yotg а n v а qtd а gid а y st о lg а nisb а t а n shund а y o’tirish l о zim, ko’z bil а n list q о g’ о z о r а sid а gi m а s о f а 25 mm d а n k а m bo’lm а sin v а yorug’lik chizm а g а ch а p t о m о nd а n yuq о rid а n tushib tursin. А sb о bl а rni tushib k е tishd а n v а z а rbd а n s а ql а sh k е r а k. Sirkulning ign а lik uchini е t а rli d а r а j а d а o’tkir bo’lishini, shuningd е k, r е yf е d е r о yoqch а l а rining ҳо l а tini kuz а tib turish l о zim. А g а rd а ul а r o’tm а sl а shg а yoki ikki о yoqch а l а ri jipsl а shm а si r е ysf е d е rni tuz а tish l о zim. Ya х shi chiziql а r ya х shi ishl а ydig а n а sb о bl а r yord а mid а b а j а ril а di. А sb о bl а rni m ах sus futlyar (qutich а ) d а ya’ni g о t о v а lnyad а s а ql а nishi m а qs а dg а muv о fiqdir. Chizm а l а rni to’g’ri ya’ni ха t о siz v а t ех nik ji ҳа td а n ya х shi t ах t qilish z а rur. B а rch а s а n оа t v а qurilish t а rm о ql а rining chizm а l а ri v а b о shq а k о nstrukt о rlik ҳ ujj а tl а ri st а nd а rt o’lch а mli q о g’ о zl а rd а , ya’ni listl а rd а b а j а ril а di. Chizm а yoki b о shq а ҳ ujj а t f о rm а ti d е b, t а shqi r а mk а sining o’lch а mi bil а n а niql а n а dig а n ҳ ujj а t v а r а g’i (list) o’lch а mig а а ytil а di. Q о g’ о zni t е j а b s а rfl а sh, chizm а l а rni s а ql а sh v а ul а rd а n f о yd а l а nishni s а m а r а li bo’lishini t а ’minl а sh m а qs а did а st а nd а rtd а listl а rning m а ’lum q а t’iy f о rm а tl а ri G О ST 2301-68 d а b е lgil а ng а n. 18 Listl а rning f о rm а tl а ri о rigin а l, а sl nus ха si, dublik а t v а nus ха l а r t а svirl а ng а n chizm а q о g’ о zning t а shqi (ingichk а chiziq bil а n chizilg а n) r а mk а l а rning o’lch а ml а ri bil а n а niql а n а di. T о m о nl а rning o’lch а mi 1189 х 84 mm, yuz а si 1 m 2 g а t е ng bo’lg а n f о rm а t v а bu f о rm а tning ҳа md а und а n k е yingil а rining ensiz t о m о nig а p а r а ll е l chiziq o’tk а zib, t е ng ikkig а bo’linishid а n ҳо sil bo’lg а n f о rm а tl а r а s о siy f о rm а tl а r d е yil а di. Z а ruriyat tug’ilg а nd а t о m о nl а rning o’lch а ml а ri 148 х 210 g а t е ng bo’lg а n А 5 f о rm а tni qo’ll а sh mumkin. Qo’shimch а f о rm а tl а r а s о siy f о rm а tl а rning qisq а t о m о nl а rig а o’z o’lch а ml а rig а t е ng qiym а tl а rg а k а tt а l а shtirishd а n ҳо sil bo’l а di. Qo’shimch а f о rm а tl а rning o’lch а ml а rini j а dv а ld а b е lgil а ng а n qiym а tl а rd а о lin а di. Ҳа r bir f о rm а tning ichig а ch а p t о m о nd а n 20mm v а q о lg а n t о m о nl а rid а n 5 mm m а s о f а d а chizm а r а mk а si chizil а di. О d а td а , chizm а q о g’ о zl а r А 1 f о rm а t o’lch а ml а rid а n bir о z k а tt а r о q qilib yoki А 3 f о rm а t o’lch а mig а t е ng bo’lg а n listl а rd а k е silg а n ҳо ld а chiq а ril а di. А yrim ҳо ll а rd а rul о n ҳо lid а ҳа m chiqishi mumkin. Chizm а ni b а j а rish а m а liyotid а k е ng t а rq а lg а n f о rm а t А 3 (297 х 420) his о bl а n а di. А g а r f о rm а t А 1 d а bir n е ch а chizm а l а rni j о yl а shtirish z а rur bo’ls а , uni 2 g а , 4 g а v а ҳо k а z о l а rg а bo’lish mumkin. Buyumning t а rkibiy qismini yoki uning el е m е ntl а rini t е z t о pish uchun chizm а m а yd о nini z о n а l а rg а t а qsiml а sh t а vsiya etil а di. Z о n а l а r bir birid а n, f о rm а t А 4 t о m о nl а rig а t е ng bo’lg а n m а s о f а d а qo’yilg а n b е lgil а r о rq а li а jr а til а di. B е lgining v е rtik а li bo’yich а p а std а n yuq о rig а q а r а b l о tin а lf а vitining b о sm а ҳа rfi bil а n g о riz о nt а l bo’yich а es а o’ngd а n ch а pg а q а r а b а r а b s о nl а ri о rq а li b е lgi qo’yil а di. Z о n а l а rni b е lgil а shd а ҳа rf v а s о nni birg а yozil а di. M а s а l а n: 1 А , 213 v а ҳо k а z о . Listd а f о rm а t chizish uchun uning di о g о n а ll а rini o’tk а z а miz. Di а g о n а ll а rning k е sishg а n 0 nuqt а si listning m а rk а zi bo’l а di. Bu nuqt а о rq а li g о riz о nt а l chiziql а r o’tk а zib, 0 nuqt а d а n yuq о rig а v а p а stg а , o’ngg а v а ch а pg а f о rm а t t о m о ni uzunligining yarmini o’lch а b qo’yil а di. Ҳо sil bo’lg а n to’rtt а nuqt а ning g о riz о nt а l chiziqd а yotuvchi ikki nuqt а d а n es а g о riz о nt а l chiziql а r 19 o’tk а zil а di. Bu chiziql а rning o’z а r о k е sishishid а n k е r а kli f о rm а t k е lib chiq а di. А 1 f о rm а td а n 4 t а А 3 f о rm а t ҳо sil bo’lg а n. А g а r А 3 f о rm а tni k е yingi kichik f о rm а tl а rg а bo’lm о qchi bo’ls а k, х udi shu yuq о rid а gid е k f о rm а t di а g о n а ll а rid а n f о yd а l а n а miz. H а r bir f о rm а tning p а stki o’ng burch а kl а rid а , а s о siy yozuvl а r (burch а k sht а mpi) j о yl а shtiril а di. Chizm а ni b а j а rish ishi uning uchun z а rur f о rm а tni t а nl а sh v а uni q а nd а y t а yyorl а sh (t ах t qilish) z а rurligini а niql а shd а n b о shl а n а di. F о rm а tni shund а y t а nl а sh k е r а kki, а vv а l о chizm а ung а b е m а l о l sig’sin, list m а yd о nid а n s а m а r а li f о yd а l а nish bil а n birg а о rtiqch а bo’sh j о y q о lm а sin. Bund а n t а shq а ri chizm а а niq, t а svir е t а rli d а r а j а d а yirik, yozuvl а ri v а sh а rtli b е lgil а ri qul а y o’qil а dig а n bo’lsin. M а shin а s о zlik chizm а chiligi bo’yich а b а j а ril а dig а n h а r bir ish t а rkibig а , о d а td а bir q а nch а chizm а l а r kir а di. Ul а rning imk о niyati b о rich а bitt а f о rm а td а gi chizm а q о g’ о zig а j о yl а shtiril а di. Bitt а buyumning o’zig а (yig’ish chizm а sig а , k о mpl е ksg а yoki to’pl а mg а ) t е gishli bo’lg а n chizm а l а r А 1 f о rm а td а gi k а tt а listg а j о yl а shtiril а di yoki а l.b о mg а tikil а di. Chizm а l а rni listg а to’g’ri j о yl а shtirish (chizm а ning k о mp а n о vk а si) d е g а nd а , chizm а m а yd о nid а chizm а t а rkibig а kirg а n qisml а rni o’z а r о b о g’l а ng а n ҳо ld а to’g’ri j о yl а shtirish tushunil а di. Chizm а ni t ах t qilishning umumiy t а l а big а ko’r а , chizm а ni b а j а rish uchun t а nl а n а dig а n f о rm а tni quyid а gi t а rtibd а ishl а sh t а vsiya etil а di. 1. T а svir uchun m а ssht а b t а nl а sh, ko’rinishl а r, k е siml а r, qirqiml а r s о nini v а ul а rni j о yl а shtirishni а niql а sh, shuningd е k, а s о siy yozuvning j о yini ҳ is о bg а о lish, o’lch а ml а rini j о yl а shtirishni qo’shimch а ko’rs а tm а l а rini v а sh а r ҳ l а rni ҳ is о bg а о lish; 2. Chizm а ning ishchi j о yini а niql а sh, ya’ni chizm а f о rm а tid а t а svir j о yl а n а dig а n m а yd о nini а niql а sh. Chizm а d а ishchi m а yd о nini mo’lj а ll а sh t а svirini j о yl а shtirishd а uni to’liq o’z ichig а о l а dig а n ch е g а r а ni (to’g’ri to’rtburch а kni) а niql а shd а n ib о r а t. Chizm а m а yd о ni d о ir а sid а bu ch е g а r а ni simm е trik j о yl а shtirish m а ’qulr о q. Chizm а m а yd о nining 70-80 f о izi (%) ishchi m а yd о n bo’lishi k е r а k. 20 Chizm а m а yd о nid а o’lch а ml а ri bil а n birg а likd а t а svird а n t а shq а ri yan а quyid а gil а r j о yl а shishi k е r а k: 1. А s о siy yozuv (listning o’ngd а gi p а st burch а gid а ); 2. T ех nik t а l а bl а r (b е v о sit а а s о siy yozuvd а n yuq о rid а ) 3. D е t а l. yuzl а ri, g’ а dir-budirligi, q о pl а ml а ri v а t е rmik ishl а nishini t а vsifl о vchi b е lgil а r (listning o’ngd а gi yuq о ri burch а gid а ); 4. Chizm а ning burilg а n b е lgisi (chizm а d а gi burilg а n t а svir); 5. Buyumning t а svirini t а vsifl о vchi t а svir, p а r а m е tr j а dv а li (m а s а l а n, tishli g’ildir а kning, ch е rvyakning v а z а njirli uz а tm а yulduzch а l а rining chizm а l а rid а ). Chizm а d а а ks ettirilg а n t а svir s о ni v а m а zmuni ji ҳа td а n buyumning sh а kli ҳа qid а to’liq m а ’lum о t b е rishi l о zim. T а svir v а uning yozuvi f о rm а t r а mk а sid а n 5- 10 mm d а n k а m bo’lm а g а n m а s о f а d а j о yl а shishi k е r а k. M а ssht а bl а r . Buyum t а svirid а gi chiziqli o’lch а ml а rning shu buyumning ҳа qiqiy o’lch а ml а rig а nisb а ti m а ssht а b d е b а t а l а di. M а ssht а b s о nining nisb а ti о ldig а M h а rfi qo’yil а di . G О ST 2.302-68 d а b а rch а s а n оа t, qurilish t а rm о ql а rining v а b о shq а k о nstrukt о rlik ҳ ujj а tl а rining chizm а l а ri uchun m а ssht а bl а r v а ul а rning b е lgisi b е lgil а ng а n. D а vl а t st а rd а rtig а muv о fiq chizm а ning m а ssht а bi quyid а gich а t а nl а b о linishi l о zim. Hozirgi zamon mashina va jihozlar ishlab chiqarish texnologiyalarini ch izmalarni o'qishni bilmasdan turib egallab bo'lmaydi. Chunki har bir mutaxassis va yuqori malakali ishchi texnika yordamida turli buyumlar va ularning detallarini yasash hamda nazorat qilishda ishtirok etadi. Chizmachilikka oid bilimlarni to'liq egallashning asosiy shanlaridan biri grafik savodxonlik (chizmalar chizish va o'qishni bilish)dir. Chizmani o'qish va chizishni bilishning asosi chizmachilikda har bir narsaning shartli ravishda soddalashtirib tasvirlanishini mukammal egallashdan iborat. Buning uchun chizmachilik fanini egallashga harakat qilish lozim. Har bir 21 mavzu bo’yicha mashqlarni to'liq bajarib borsangiz, fanni to'liq o’zlashtirishingiz mumkin. Barcha muhandislar o'z g'oyalari va fikrlarini ifodalashda faqat chizmalardan foydalanishadi. Shu boisdan bunday chizmalar hujjat hisoblanadi va jahonda ishlab chiqariladigan barcha sanoat mahsulotlari hamda uy-ro'zg'or buyumlari faqat chizmalar asosida tayyorlanadi. Narsaning aniq shakli va o'lchamlarini to'liq ifodalaydigan va buyumni nazorat qila oladigan tekislikdagi tasvir chizma deyiladi. Chizma esa texnika tilidir. Chizmalar chizish qoidasini o'rgatuvchi fan chizma geometriya hisoblanadi. Shu boisdan, chizma geometriya chizmachilikning grammatikasi deyiladi. Ma'lumki, geometriya fanida figuralarni nazariy jihatdan bilib olasizlar. Chizmachilik fanida esa ularni tekislikda chizish yo'li bilan amaliy o'rganiladi. 22 II BOB. ISH CHIZMALARI VA ULARGA QO‘YILADIGAN TALABLAR . 2.1. Umumta’lim maktablarining chizmachilik darslarida eskizlar chizishning ahamiyati. Chizmachilik asboblari ishlatilmasdan va masshtabga rioya qiliimasdai bajarilgam chizma e s k i z d е b ataladi. Eskizlar d е tallarning ish chizmalarini tuzish uchun mat е rial bo`lib xizmat qiladi. Eskizlar buyumlar va d е tallarni loyixalashda, r е mont ishlarida, shuningd е k d е talning o`ziga qarab tuziladi. Chizmachilikni o`rgainsh prots е ssida eskizlar tuzishnnng asosiy maqsadi o`quvchiniig chizma chiznsh maxoratini oshirishdir. Shy bilan birga buyumning asliga qarab upning eskizi chizilgamda d е tal na buyumlarshshg ichki va tashqi tuzilishi, ularning ayrim el е m е ntlarini shakllari o`urganiladi, o`quvchining ijodiy tasavvur etish qobilinti oshati. Ishlab chiqar ishlar ayrim hollarda d е tallar b е vosnta eskiz bo`yicha tayyorlanadi. Shuning uchun eskizda d е talning ish chizmasida biriladigai barcha ma'lumotlar b е rilishi k е rak. Eskiz ish chizmasidan faqat qo`lda va d е talning o`lchamlarini e'tiborga olmay chizilganligi bilan farq qiladi. Ammo eskizda xam d е talning ayrim qismlari orasidagi nisbat va ko`rinishlardagi o`zaro pro е ktsion bog`lanish saklanishi lozim. Eskizni juda kichik qilib bajarish tavsiya etilmaydi. Tasvirnimg kattaligi d е talning o`lchamiga, murakkabligiga na qog`ozning formatiga qarab chizilgan bo`lib, hamma kerakli o`lchamlarpi qo`yishga va boshqa ma'lumotlarni chizishga imkon b е rishi k е rak. Eskizlar «Konstro`qtorlik xujjatlarining yagona sistesmasi» da tasdiqlangan barcha shartli b е lgilar va ko`rsatmalarga rioya qilingan holda bajariladi. Masalan, eskizda xam xuddi ish chizmasidagi kabi frontal t е kislikda tasvirlangan d е talning pro е ktsiyasi bosh ko`rinishida d е tal xasida boshqa ko`rinishlarga nisbatan ko`proq ma'lumot berilishi k е rak. D е talning boshqa ko`ri nishlari aniqlanganda esa, ko`rinishlar soni muykin qadar kam, ammo d е tal tug`risida to`la tasavur olish uchun е tarli bo`lishi k е rak. Eskizlarni katak kog`ozga yumshoq qalam bilap chizish maqsadga muvofiq. 23 Eskizlarpi OzDST 301-80 da tasdiqlangan formatlarda tuzish, asosiy yozuvlarni bajarishda esa OzDST 2.304-80 da qabul qilingan 1-formadan foydalanish k е rak. 2.2. Eskizlar va uni chizish bosqichlari. Eskiz chizish tartibi. Eskizlar chizilayotgan detal elementlarining nisbatlarini, shaklini saqlagan holda chiziladi. Detal ancha katta bolsa, kichiklashtirilib, ancha kichik bolsa, taxminiy kattalashtirilib chiziladi. Ikkala holda ham masshtab qo‘llanilmaydi va unga rioya qilinmaydi. Lekin detal kattalashtirilib yoki kichiklashtirilib chizilishidan qat’i nazar bunday chizmalarga detaining haqiqiy o'lchamlari qo‘yiladi. lshni tezlatish maqsadida eskiz chizishda aylana va uning yovini hamda aylanani teng bo‘laklarga bolishni sirkulda bajarish mumkin. Lekin keyinchalik aylana va uning yoyi ustidan qo'lda chizib chiqiladi. Detal haqidagi barcha ma’lumotlar eskizga yoziladi. Mukammal boimagan, olchamlari tushib qolgan, chala bajarilgan eskiz detal yasash va ish chizmasini tuzish uchun yaroqsiz hisoblanadi. Eskiz oldin qattiqroq qalamda, keyin ustidan yumshoq qalamda chizib chiqiladi. 1 . Detaining asliga qarab u har tomonlama o'rganiladi; ichki va tashqi tuzilishi diqqat bilan ko'zdan kechiriladi. 2 . Detaining bosh ko‘rinishi va yana qancha ko‘rinishda chizilishi belgilanadi. Detaining bosh ko‘rinishini shunday tanlash joizki, u detaining shakli haqida toMiq tasawur bersin. 3 . Katak qog‘ozga A4 bichim hoshiyasi, asosiy yozuv chiziladi va har bir ko‘rinishning o'rni yordamchi chiziqlarda belgilanib, markaz va o‘q chiziqlari chizib chiqiladi (32.2-chizma, a). 4 . Detaining ko‘rinadigan konturi chizib chiqiladi va ko'rinmaydigan qismlari shtrix chiziqlarda chiziladi. 5 . Detalga oichamlari qo‘yiladi (32.2-chizma, b). 6 . Ortiqcha chiziqlar o‘chirilib, eskiz taxt qilinadi va asosiy yozuv yozib chiqiladi (32.2-chizma, d). 24 25 2.3. Ish chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar . Konstruktorlik hujjatlarning yagona tizimi Konstruktorlik hujjatlari O‘zbekiston Respublikasidagi barcha korxona va tashkilotlarda Davlat belgilagan qoidalarga asoslanib rasmiylashtiriladi. Bu qoidalar Konstruktorlik hujjatlarining yagona tizimi ( KXYaT ) da to ‘ liq aksini topgan , unda buyumlarning turlari , konstruktorlik xujjalarning ko ‘ rinishi , tarkibi hamda ularni taxt qilish uchun ma ’ lumotlar mujassam bo ‘ lgan . KXYaT standartlari ikkinchi sinfga mansub bo‘lib, quyidagi tarkibga ega: 26 Guruhdagi standartlar mazmuni Standart raqami Umumiy qoidalar DS 2.001-70...DS 2.004-83 Asosiy qoidalar DS 2.101-68...DS 2.124-85 Buyumlarning konstruktorlik hujjatlaridagi klassifikasiyasi va belgilanishi DS 2.201-80 Chizmalarni rasmiylashtirish bo‘yicha umumiy qoidalari DS 2.301-68...DS 2.32-84 Mashinasozlik va asbobsozlik buyumlari chizmalarini taxt qilish qoidalari DS 2.401-68...DS 2.430-85 Konstruktorlik hujjatlari bilan muomala qilish (hisob, saqlash, nusxa olish, o‘zgartirish kiritish) qoidalari DS 2.501-68...DS 2.505-82 Ekspluatasiya va ta’mirlash hujjatlarini taxt qilish qoidalari DS 2.601-68...DS 2.60-85 27 Sxemalarni taxt qilish qoidalari DS 2.701-76...DS 2.797-81 Qurilish va kemalar qurish hujjatlari taxt qilish qoidalari DS 2.801-74...DS 2.857-75 Boshqa standartlar Chizma – bu asosiy texnik hujjatdir. Unda narsaning (mashina, inshoot, detal va shu kabilar) tayyorlanishi va nazorat qilinishi uchun zarur bo‘lgan barcha o‘lchamlar, masshtablar, uning tarkibi haqidagi ma’lumotlar to‘liq beriladi. Chizma qurish jarayoni – maxsus bilim va malakaga asoslangan ijodiy jarayon hisoblanadi. Buyum deb korxonalarda tayyorlanishi nazarda tutilgan har qanday buyum yoki buyumlar to‘plamiga aytiladi. Ularni quyidagicha: detallar, yig‘uv birikmalari, komplekslar va komplektlarga bo‘lish mumkin. Detal deb, yig‘ish operasiyalarisiz bir xil materialdan tayyorlangan buyumga aytiladi. Yig‘ma birlik deb,tayyorlovchi korxonalarda biror yig‘ish operasiyalaridan (burash, payvandlash, parchinlash va shunga o‘xshashlardan) foydalanib, tarkibiy qismlarni o‘zaro biriktirib tayyorlanadigan buyumga aytiladi. Kompleks deb, buyumlar tayyorlovchi korxonada birlashtirilmagan, ammo o‘zaro bir-biriga bog‘liq ekspluatasion vazifalarni bajarish uchun mo‘ljallangan ikki va undan ortiq buyumlarga aytiladi. Komplekt deb, tayyorlovchi korxonada yig‘ish operasiyalari bilan biriktirlmagan, yordamchi xarakterdagi ekspluatasion vazifalariga ega bo‘lgan ikki va undan ortiq buyumlar to‘plamiga aytiladi. Konstruktorlik hujjatlari grafikaviy va matnli hujjatlar, birgalikda yoki ayrim holda 28 buyum tarkibini va tuzilishini aniqlaydi va buyumni tuzish yoki tayyorlash, nazorat qilish, qabul qilish, ishlatish va ta’mirlash uchun zarur ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.Davlat standarti konstruktorlik hujjatlarining quyidagi asosiy turlari va vazifasini belgilaydi: Detal chizmasi detalning tasviri va uni tayyorlash hamda nazorat qilish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni o‘z ichiga oldai; Detal chizmasi Yig‘ish chizmasi buyumning tasviri, buyumni yig‘ish, tayyorlash va nazorat qilish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi; 29 Umumiy ko‘rinish chizmasi buyumning konstruksiyasi, uning asosiy tarkibiy qismlarining o‘zaro bog‘lanishini va buyumning ishlash prinsipini aniqlaydi; Gabarit chizma buyumning kontur soddalashtirilgan tasvirini va uning gabarit o‘rnatish o‘lchamlarini o‘z ichiga oladi; Montaj chizma buyumning (soddalashtirilgan) kontur tasviri va uni qo‘llanish joyida o‘rnatish (montaj qilish) uchun zarur ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi; Sxema – buyum tarkibiy qismlari va ularning o‘zaro bog‘lanishini shartli tasvirlar va belgilar ko‘rinishida ko‘rsatilgan hujjat; Spesifikasiya yig‘ma birlik, kompleks yoki komplekt tarkibini aniqlaydi. Konstruktorlik hujjatlari ishlab chiqish darajasiga qarab loyiha (texnikaviy takliflar, loyihalar va eskiz loyihalar) va ish hujjatlariga bo‘linadi. 30 2.4. Chizmalarni rasmiylashtirish bo‘yicha asosiy standartlar. Chizmalarni rasmiylashtirish bo‘yicha asosiy standartlar qatoriga formatlar, masshtablar, chiziqlar, shriftlar, asosiy yozuv va materiallarni grafik belgilar standartlari kiradi. Ularni quyida alohida ko‘rib chiqamiz. Chizma formatlari 31 Chizmalar format deb ataluvchi standart o‘lchamli chizma qog‘ozlariga chiziladi. Tomonlarining o‘lchami 1189  841 mm va yuzasi 1 m 2 bo‘lgan qog‘oz A0 formatli chizma qog‘ozi deyiladi. A0 format qog‘ozini teng bo‘laklarga bo‘lishdan hosil bo‘lgan qog‘ozlar asosiy formatlar hisoblanadi. Format belgisi A4 A3 A2 A1 A0 Qog‘oz tomonlarini ng o‘lchami, mm 297×21 0 297×42 0 594×42 0 594×84 1 1189×8 41 Masshtablar Chizmada tasvirlangan buyumning chiziqli o‘lchamlarini shu buyum xaqiqiy o‘lchamlariga nisbati chizmaning masshtabi deyiladi. Masshtab sonining nisbati oldiga "M" masshtab belgisi qo‘yiladi. Masalan, M1:1 natural o‘lchamdagi chizilgan chizma masshtabini ifodalaydi. Kichraytirish masshtabi 1:2; 1:2,5; 1:4; 1:5; 1:10 va 32 Kattalashtirish masshtabi 2:1; 2,5:1; 4:1; 5:1; 10:1; 20:1; 40:1; Xulosa Ta’lim jarayoniga yangi axborot-kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar, multimedia vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatamiz maktablarida, kasb-hunar kollejlari, litseylari va oliy o‘quv yurtlarida o‘qitish sifatini tubdan yaxshilash, ta’lim muassasalarining o‘quv- laboratoriya bazasini zamonaviy turdagi o‘quv va laboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi bilan mustahkamlash, shunigdek, o‘qituvchilar va murabbiylar mehnatini moddiy hamda ma’naviy rag‘batlantirish bo‘yicha samarali tizimni yanada rivojlantirish, zamonaviy axborot va komsnikatsiya texnologiyalari, raqamli va keng formatli telekommunikatsiya aloqa vositalari hamda internet tizimini yanada rivojlantirish kabi bir qancha ishlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi zamon ishlab chiqarish sohalarining xarakteriga mos keladigan chizmalarning o‘ziga xos xususiyatlarini,ularga oid so‘nggi ma’lumotlar va qonun- qoidalarni, belgi va shartliliklarni bilish, to‘ldirish hamda o‘z bilimlarini oshirishda “ I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar ” ni ma’lum darajada mukammal o‘zlashtirishlari kerak. U ta`lim tizimini tartibga soladi, maqbullashtiradi, loyihalaydi va o‘z navbatida natijalarni kafolatlaydi. Dars jarayonlarida “ I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar ” haqidagi ma’lumotlar o‘quv materialini puxta o‘zlashtirishiga yordam beradi, ularning fikrlash faoliyatini o‘stiradi, har fanni bilishga ishtiyoq uyg`otadi. Shuningdek, mustaqil ijod qilishga intilish kabi shaxsiy fazilatlarini tarbiyalashga yordam beradi. Ta`lim jarayonida faol o‘qitish metodlari o‘quv materialini egallash jarayonida o‘quvchilarni fikrlash va bilish faoliyatiga undaydi. Tavsiyalar Kurs ishining natijasi va xulosasida quyidagilarni tavsiya etamiz: 33 Dars jarayonlarida jarayonida o’quvchilarini tizimli tarzda darlarida “ I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar ” mavzusini o‘qitishning nazariy asoslari, turlari, qismlari haqidagi nazariy bilimlar bilan qurollantirishga erishish. C hizmachilik fani darslarini geometriya fani bilan birga bog’lab o’qitishda chizmachilikka oid ma’lumotlardan yetarli darajada foydalanish. Barcha o‘quv fanlaridan yaratiladigan dasturlar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari va o’qituvchi kitoblarida “ I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar ” oid ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladigan mashqlar, masalalar va ta`limiy topshiriqlarni izchil tizim asosida taqdim qilish. 34 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O ’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz T. O’zbekiston, 2016. 2. J. Yodgorov va boshqalar. Geometrik va proeksion chizmachilik. Toshkent, “Yangi asr avlodi” 2008. 3. I. Rahmonov. Chizmachilik. 8-sinf o’quv darsligi. “O’qituvchi” nashriyot matbaa ijodiy uyi. Toshkent. 2010. 4. I. Rahmonov. Chizmachilik. 9-sinf o’quv darsligi. “O’qituvchi” nashriyot matbaa ijodiy uyi. Toshkent, 2010. 5. E.I.Ro’ziyev, A.I.Ashirboyev Muhandislik grafikasini o’qitish metodikasi Toshkent, “Fan va texnologiya”, 2010. 6. Valiyev A.N. Chizmachilik (geometrik chizmachilik). Metodik tavsiyanoma. Toshkent, “O’qituvchi” 2013. 7. I. Raxmonov. Abduraxmonov A. Chizmachilikdan ma’lumotnoma. O’quv qullanma. A.Navoiy nomidagi O’zbekiston milliy kutubxonasi nashriyoti. T. 2005 8. Murodov Sh.K. va boshqalar, Chizma geometriya, Toshkent, “Iqtisodmoliya”, 2006. 9. I.Raxmonov.”Chizmachilikdan didaktik o’yinlar” Toshkent,. O’qituvchi.1992. 10. I.Rahmonov. A.Ashurboyev, A.Valiyev B.Nigmonov.«Chizmachilik» T. “Voris-nashriyot”. 2016. 11. I.Rahmonov . A.Abdurahmonov «Chizmachilikdan ma’lumotnoma» Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston milliy kutubxonasi nashiryoti. Toshkent.2005. 12. Ro’ziyev E.I., Ashirboyev A.I. Muhandislik grafikasini o’qitish metodikasi. Toshkent, “Yangi asr avlodi”. 2010. 1. www. pedagog. uz 2. www. Ziyonet. uz 3. www. edu. uz 35 ILOVA 36 Samarqand Davlat universiteti San’atshunoslik fakulteti tasviriy san’at va muhandislik grafikasi yo’nalishi 2-kurs 202-guruh talabasi Tolibova Irodaning chizmachilik fanidan “ I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar ” mavzusidagi kurs ishiga Taqriz Samarqand Davlat universiteti San’atshunoslik fakulteti tasviriy san’at va muhandislik grafikasi yo’nalishi 2-kurs 202-guruh talabasi Tolibova Irodaning chizmachilik fanidan “ I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar ” mavzusidagi kurs ishigachizmachilik fanidan “ F riksion va boshqa uzatmalar va uni t е xnikadagi o‘rni ” mavzusidagi kurs ishi rejaga asosan bajarilgan, u II bob, 7 paragrafdan iborat bo’lib, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ilovalardan tashkil topgan. Kurs ishi Chizmachilik fani haqida umumiy tushuncha. Chizmaning inson amaliy faoliyatidagi ahamiyati. Chizmachilikda ishlatiladigan asbob uskunalar. Ish jоyini tаshkil qilish va grafik ishlarni yakunlash. Umumta’lim maktablarining chizmachilik darslarida eskizlar chizishning ahamiyati. Eskizlar va uni chizish bosqichlari. Ish chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar . Chizmalarni rasmiylashtirish bo‘yicha asosiy standartlar. nazariy jiyatdan yoritib berilgan. Kurs ishi lotin grafikasida yozilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati mavzuni yoritib berishga mos keladi. Ushbu kurs ishini to’liq yakunlangan deb hisoblab, uni kafedrada himoya qilish uchun tavsiya etaman. Ilmiy rahbar: O’qituvchi E. Xayriyev. 37 SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI SAN’ATSHUNOSLIK FAKULTETI “MUHANDISLIK GRAFIKASI” KAFEDRASI 20 -guruh talabasi______________________________________________ning “CHIZMACHILIK” fanidan bajargan kurs ishining tahlili yuzasidan QAYDNOMA ”______” ___________ 2021- yil Eshitildi: ______________________________________________________________________ ________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ ________________________ Berilgan savollar: ______________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ ______ So`zga chiqdi: _______________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ Tahlil yuzasidan xulosa va baho _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ A’zolari 1.____________________________________________________________________________ 2.____________________________________________________________________________ 3.____________________________________________________________________________ 38 39

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI SAN’ATSHUNOSLIK FAKULTETI “MUHANDISLIK GRAFIKASI’’ KAFEDRASI TASVIRIY SAN’AT VA MUHANDISLIK GRAFIKASI YO’NALISHI CHIZMACHILIK FANIDAN “ ISH CHIZMALARI VA ULARGA QO‘YILADIGAN TALABLAR ” MAVZUSIDAGI BAJARDI: 2 – Bosqich 202 – guruh talabasi Tolibova Iroda TEKSHIRDI: o’qituvchi ___________ E.Xayriyev KAFEDRA MUDIRI: ___________ N.Mullajonova Kurs ishi kafedraning 2021 – yil______ majlisida himoya qilindi va _______________ baholandi. Komissiya raisi: ________ ____________________ A’zolari: ________ ____________________ 1KURS ISHI

________ ____________________ MUNDARIJA KIRIS H………………………………………………………………… I BOB. CHIZMACHILIK FANI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. 1. 1 Chizmaning inson amaliy faoliyatidagi ahamiyati…………………………. 1.2 Chizmachilikda ishlatiladigan asbob uskunalar…………………………… 1.3. Ish jоyini tаshkil qilish va grafik ishlarni yakunlash………………………. II BOB. ISH CHIZMALARI VA ULARGA QO‘YILADIGAN TALABLAR …………………………………………………………………….. 2.1. Umumta’lim maktablarining chizmachilik darslarida eskizlar chizishning ahamiyati………………………………………………………………………….. 2.2. Eskizlar va uni chizish bosqichlari………………………………………….. 2.3. Ish chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar …………………………….. 2.4. Chizmalarni rasmiylashtirish bo‘yicha asosiy standartlar………………… Xulosa va tav siyalar………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………… Ilovalar……………………………………………………………… 2

MAVZU: “ ISH CHIZMALARI VA ULARGA QO‘YILADIGAN TALABLAR ” Reja: KIRIS H. I BOB. CHIZMACHILIK FANI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. 1. 1 Chizmaning inson amaliy faoliyatidagi ahamiyati. 1.2 Chizmachilikda ishlatiladigan asbob uskunalar. 1.3. Ish jоyini tаshkil qilish va grafik ishlarni yakunlash. II BOB. ISH CHIZMALARI VA ULARGA QO‘YILADIGAN TALABLAR . 2.1. Umumta’lim maktablarining chizmachilik darslarida eskizlar chizishning ahamiyati. 2.2. Eskizlar va uni chizish bosqichlari. 2.3. Ish chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar . 2.4. Chizmalarni rasmiylashtirish bo‘yicha asosiy standartlar. Xulosa va tav siyalar. Foydalanilgan adabiyotlar. Ilovalar. 3

KIRISH Poydevori mustahkam, jozibasi betakror binolari ila butun olamga sayqal bergan, sohibqiron Amir Temur aytganidek , “Bizning kimligimizni bilmoqchi bo’lganlar, biz qurgan inshoatlarga nazar tashlasin” degan hikmatlari albatta bejizga emas. Har qanday ta’lim va tarbiya o’quvchilarga o’qituvchi va murabbiylar orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun ham ularning kasbiy mahoratlarini uzviylik asosida takomillashtirib borish o’rinlidir. “Ta’lim to’g’risida”gi va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” da jamiyatni harakatlantiruvchi kuch-shaxs deb ko’rsatilgan. С hizmachilik fanining vazifasi ishlab chiqarishning asosiy texnik hujjatlaridan biri chizmalardir. Mashina va mexanzmlarning detallarini yasash hamda ularni yig`ish, shuningdek, bino va inshootlarni qurish uchun ularning chizmalari bo`lishi zarur. Chunki chizmalar bo`yicha buyumning shaklini va o`lchamlarini, qanday materiallardan yasalgan yoki yasalishi kerakligini, buyum detallarining bir-briga nisbattan bog`lanishlariga tegishli bo`lgan talablarni va shunga o`xshash boshqa ma`lumotlarni aniqlash mumkin. Shuningdek, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining chizmachilik fani darslari jarayonida o‘quvchilarning fazoviy tasavvur va tafakkur qilish qobiliyatlarini rivojlantirish hamda darslarni yuqori darajada o‘zlashtirishlari uchun darslarda didaktik o‘yinlar, ko‘rgazmali materiallardan foydalanish, mashina va mexanizmlarni tuzilishi, mashina detallarining birikmalari chizmalarini chizish orqali o‘zlashtirish darajasini keskin oshirish mumkin. I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Tadqiqotning ahamiyati. Umumiy o’rta ta’lim maktablari, kasb hunar maktablari o’qituvchilariga metodik tavsiyalar ishlab chiqish va ulardan samarali foydalanish metodlarini ko’rsatib berishishdan iborat. Bo’lajak tasviriy san’at va 4

muhandislik grafikasi o’qituvchilarini nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirish hamda o’z kasbini malakali mutaxassisi bo’lib yetishishlariga erishish. Tadqiqot muammolari. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining chizmachilik darlarida i sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar haqida ma’lumotlar berish bugungi kunning dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Shuning bilan birga ba’zi hollarda chizmachilik fanini geometriya fani bilan bog’lab o’qitishda grafika tarixi va taraqqiyotiga oid ma’lumotlarni yetarli darajada hisobga olmaslik hollari ham uchraydi. Bu muammoni hal qilib o’quvchilarning chizmachilik fanidan darslarni o’zlashtirishlarini keskin oshirish mumkin. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Muhandislik grafikasi fanlari va muhandislik grafikasini o’qitish metodikasiga oid maxsus adabiyotlarni o'rganish. I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablarga oid asosiy tushunchalarni ko'rib chiqish. I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablarga oid nazariy va amaliy materiallarni qidirish. Chzmachilik faniga oid manbalarni ta’lim jarayoniga joriy etib dars jarayonida foydalanish, o’quvchilarning qiziqishini ijodiy fikrlash qobiliyatini uzluksiz bo’lishni ta’minlash va dars samaradorligini oshirish uchun tavsiya va ko’rsatmalar ishlab chiqish. Tadqiqot ob'ekti va mavzusi. Umumiy o’rta ta’lim maktablari chizmachilik darslarida “ I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar ” ga mavzusini o’qitish jarayoni. “ I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan talablar ” ga mavzusi ushbu tadqiqotning maqsadi hisoblanadi. Tadqiqot gipotezasi (ilmiy faraz). Chizmachilik fan o’tiladigan umumiy o’rta ta’lim maktablari, kasb-hunar maktablarida “ I sh chizmalari va ularga qo‘yiladigan 5

O'xshashlar

TA’LIM MENEJMENTI. ZAMONAVIY TA’LIM TIZIMIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni yozuvga o‘rgatish metodikasi Savod o‘rgatish davrida o‘qish va yozish darslari, ularga qo‘yiladigan umumdidakdik va maxsus talablar
O‘qish va yozuv darslarining turlari. O‘qish va yozuv darslariga qo‘yiladigan talablar.
HAMAXO’R ZARARKUNANDALAR VA ULARGA QARSHI KURASH
Boshlang‘ich sinflarda grammatika, imlo va nutq o‘stirish dasturini o‘quvchilar bilimiga qo‘yiladigan talablar va boshlang‘ich sinf o‘quvchilari so‘z minimum nuqtai nazaridan tahlil qilish.