JISMONIY MASHQLARNI ODAM ORGANIZMINING FUNKSIYALARIGA TA’SIRI
JISMONIY MASHQLARNI ODAM ORGANIZMINING FUNKSIYALARIGA TA’SIRI Reja: 1. Jismoniy mashqlarni qon tarkibiga ta’siri; 2. Jismoniy mashqlarni yurak-qon tomirlari faoliyatiga ta’sirni; 3. Jismoniy mashqlarni nafas tizimiga ta’siri; 4. Jismoniy mashqlarni ovqat hazm qilish tizimiga ta’siri; 5. Jismoniy mashq vaqtida energiya almashinuvi; 6. Jismoniy mashqlarni termoregulyasiyaga ta’siri; 7. Jismoniy mashqlarni siydik va ter ajrali; 8. Jismoniy mehnat vaqtida ichki sekretsiya va bezlarining ahamiyati;
1. Jismoniy mashqlar ni qon tarkibiga ta’siri Qon tarkibi, uning fizik-kimyoviy o‘zgarishlari mushaklarning faoliyatiga bog‘liq. Jismoniy mashqlar natijasida qon reaksiyasini muvozanatlantiruvchi barcha fiziologik mexanizmlar ishga solinadi. Mushaklar shiddat bilan ishlayotganda qon reaksiyasi kislotali (asidoz) tomonga siljiydi. Masalan, biron masofaga yugurganda qonning faol pH reaksiyasi 6.95-ni tashkil etadi. Asta-sekin yugurganda pH kamroq o‘zgaradi va tez vaqt o‘tmasdan bu o‘zgargan reaksiya tiklanib darrov o‘z me’yoriga qaytadi. Qon reaksiyasining bir darajada saqlaydigan qobiliyati zahiraviy ishqor ko‘rsatgichi hisobidan amalga oshiriladi, jismoniy mashq bilan shug‘ullanadigan kishilarda shug‘ullanmaydiganlarga nisbatan 10-15% yuqori turadi. Jismoniy mashqlar vaqtida qondagi sut kislota konsentratsiyasi 75-86 ml% (me’yorda 10-20 ml%) ga teng bo‘ladi. Qonning yopishqoqligi ham jismoniy mashqlar davomiyligiga qarab o‘zgaradi, uzoq muddatli mashg‘ulotlardan keyin 10% ga oshadi. Bu o‘zgarishlar asosan qonning shaklli elementlari miqdori (eritrositlar, leykositlar, trombositlar) o‘zgarganligi bilan ifodalanadi, shu sababli qon reaksiyasi kislotali tomonga siljiydi. Jismoniy mashqlar natijasida organizmda ter ishlab chiqaruvchi bezlar va buyraklar orqali ko‘p miqdorda suv yo‘qotiladi. Shuning uchun qonning yopishqoqlik xususiyati oshadi va shu sababli yurak-qon tomirlar tizimining faoliyati qiyinlashadi. Mushak ishlayotgan vaqtda qonda leykositlar miqdori oshib, miogen leykositoz kuzatiladi. Uning darajasi jismoniy tarbiyaning turiga bog‘liq ekanligini ilk bor A.Yegorov tomonidan o‘rganilgan. Miogen leykositozning uch fazasi mavjud: birinchi faza - limfositar leykositoz deb ataladi. Qonda leykositlar miqdorining oshib ketishi (10 ming 1 mm 3 qonda) va limfositlarning 40-50 % gacha oshganligi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi faza ( birinchi neytrofil faza ) leykositlarning umumiy miqdori 12-18 minggacha yetadi, neytrofillarning miqdori esa 70-80 ga oshadi; shulardan yosh
neytrofillar 2 % -ni, tayoqchasimon neytrofillar esa 10-15% ni tashkil qiladi, ammo limfositlarning umumiy miqdori 15-20% gacha va eozinofillar miqdori 1- 2% gacha kamayadi. Bu faza davomida ilikda qon ishlab chiqaruvchi a’zolarining faoliyati kuchayadi, ulardan leykositlar ko‘p miqdorda hosil bo‘laveradi. Uchinchi fazada ( ikkinchi neytrofil faza ) qonda leykositlarning miqdori yanada oshib, 1mm 3 qonda 20-50 minggacha yetadi; yosh neytrofillar 3-4% gacha, tayoqchasimon neytrofillar 20-30% gacha oshadi, ammo limfositlarnning miqdori 3-10% gacha kamayadi, eozinofillar esa vaqtincha qonda yo‘q bo‘ladi. Shunday qilib, shiddatli jismoniy mashqlar natijasida mushaklarning funksional faoliyati o‘zgaradi. Shu bilan birga qon tarkibida ham morfologik o‘zgarishlar kuzatiladi. Birinchi navbatda miogen leykositozning limfositar fazasi kuzatilib, undan keyin birinchi va ikkinchi neytrofil fazalari amalga osha boshlaydi. Miogen leykositoz murakkab ko‘pbosqichli jarayon hisoblanib, uzoq muddatli va tiklanuvchi davrlardan iborat. Ba’zi bir ma’lumotlarga ko‘ra, uzoq muddatli va shiddatli jismoniy mashqlardan keyin (masalan, marafon yugurishda) leykositlarning umumiy miqdori 2-3 kecha-yu kunduz davomida o‘z me’yoriga qaytmaydi. Mushak faoliyati natijasida qon plastinkalari (trombositlar) miqdori ham oshadi. Bu miogen trombositoz deyiladi. Trombositlarning miqdori ikki va hatto undan ham ko‘proq oshganligi og‘ir va shiddatli mushak faoliyatidan dalolat beradi. Trombositlarning umumiy miqdori nafaqat jismoniy faoliyat jarayonida, balki jismoniy mashqlardan bir necha kun o‘tgandan keyin ham o‘z me’yoriga qaytmaydi. Jismoniy mashqlar davomida trombositlar miqdorining oshmasligi, qonning ivish jarayoniga ta’sir yetkazib, uni tezlashtiradi. Buni sportchilarda marafon yugurish va boshqa sport turlari bilan shug‘ullanganda kuzatish mumkin. Miogen leykositoz, miogen trombositoz hamda qon ivish vaqtining kamayishi himoyalanuvchi ahamiyatga ega. Bu biologik mantiqiy jarayonlar hisoblanadi, chunki mushak faoliyati natijasida paydo bo‘lgan funksional o‘zgarishlar organizmning himoyalash reaksiyalariga qaratilgan biologik reaksiyadir.
17.2. Jismoniy mashqlarni yurak-qon tomirlari faoliyatiga ta’siri Jismoniy mehnat uchun kerakli energiya organik moddalarning oksidlanishi natijasida hosil bo‘ladi. Shuning uchun jismoniy mehnat vaqtida organizmning kislorodga bo‘lgan ehtiyoji keskin ortadi. Kislorodning qon orqali tashilishi sababli ish paytida faol a’zolarning qon bilan ta’minlanishi (skelet mushaklari, yurak) oshishi kerak. Bu asab va gumoral yo‘llar bilan boshqariladigan yurak-tomir tizimi faoliyatining kuchayishi va shu bilan birga kislorod ehtiyojini qoniqtirish natijasida amalga oshiriladi. To‘qimalarni qon bilan ta’minlash jarayoni ishdan oldinroq (start oldidan) boshlanadi. Bo‘lajak jismoniy ish haqida kishining fikrlashi, yurak- tomir va mushaklarning bajariladigan ishga tayyorgarligi, ular faoliyatining bajariladigan ishga nisbatan o‘zgarishi reflektor yo‘li orqali yuzaga chiqadi. Bunday funksional qayta qurish bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘i va gipotalamusdan kelayotgan asab impulslari orqali o‘tadi bu faoliyatning asosida tashqi va ichki muhitdan ta’sir ko‘rsatuvchi turli ta’sirlovchilarga javoban shartsiz va shartli reflekslar mexanizmlari yotibdi. Jismoniy ishga tayyorgarlik (start oldi) vaqtida simpatik asabning markazlari qo‘zg‘aladi, buyrak usti bezining faoliyati oshib, yurak faoliyatini kuchaytiradi, qonni qayta taqsimlash jarayonini o‘zgartiradi va arterial qon bosimi oshadi. Organizmning bu reaksiyalari jismoniy ish uchun tayyorgarlik davri bo‘lib, skelet mushaklari, yurak va o‘pka qon aylanishini kuchaytiradi. Ishning boshida qon aylanishi boshqariluvida qo‘shimcha reflektor, gumoral va jismoniy omillar ishga solinadi. Bosh miya po‘stlog‘i tomonidan harakat a’zosiga asab impulslari yuboriladi, shu bilan birga vegetativ asab tizimi o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Buning natijasida simpatik asab markazlari qo‘zg‘aluvchanligi yanada ham oshadi, parasimpatik (adashgan) asab markazlar qo‘zg‘aluvchanligi esa keskin susayadi. Shu vaqtning o‘zida ishlovchi mushaklar arteriolalari va kapillyarlari kengayadi, hozirgacha mehnat jarayoniga jalb bo‘lmagan katta va kichik qon tomirlari ishga solinadi, ya’ni mahalliy qon aylanish jarayoni to‘liq
ishga solinadi. Biroq ishlovchi mushaklar qon tomirlarining kengayishi bilan bir qatorda qorin bo‘shlig‘ida joylashgan va mehnat jarayonida sust ishtirok etadigan a’zolar qon tomirlari torayadi. Yurak–tomir faoliyatining mehnat vaqtida o‘zgarishi reflektor yo‘l bilan amalga oshiriladi, asab impulslari harakat a’zosining proprioreseptorlari va xemoreseptorlardan kelib, qon va boshqa to‘qimalarda hosil bo‘lgan turush moddalar borligidan xabar beradi. Jismoniy mehnat vaqtida yurak mushagi qisqarish qobiliyati oshgani sababli, yurakning sistolik qon hajmi ortadi. Shiddatli jismoniy mehnat natijasida sistolik qon hajmi bir daqiqada 120-140 ml, yurak qisqarish tezligi 200 gacha va undan ham ko‘proqqa yetadi. Daqiqali qon hajmi 25-30 l gacha, qonning skelet mushaklariga quyilishi 22-25 l gacha oshadi. Jismoniy chiniqqan odamning yuragi morfo-fiziologik jihatdan bir qator ijobiy xususiyatlarga ega bo‘ladi. Masalan, miokardda qon aylanishining kuchayishi, uning oziq moddalar va kislorod bilan ta’minlashining yaxshilanishi natijasida mushak tolalari yo‘g‘onlashadi, yurak devori qalinlashadi, uning klapanlari mustahkamlanadi va hajmi kattalashadi. Bu o‘zgarishlar natijasida yurakning qisqarish kuchi ortadi. Yurak mushagi qanchalik kuchli bo‘lsa, vaqt birligi ichida u tomirlar tizimiga shunchalik ko‘p qon chiqarib beradi. Jismoniy mashq bajarganda yuragining sistolik hajmi 120- 140 ml gacha ko‘payadi (tinch holatda 65-70 ml bo‘ladi). Yuralaiing daqiqali hajmi 25-30 litrgacha ko‘payadi (tinch holatda 5 1). Yurakning qisqarish tezligi (puls soni) 150- 200 martagacha ortadi (tinch holatda 70 marta). Yuralc faoliyatining kuchayishi, undan arteriya tomirlariga chiqariladigan qon miqdorining ortishi, organizmda qon aylanishining tezlashuvi barcha to‘qimalar hamda yurak mushaklari oziq moddalar, garmonlar, vitaminlar, kislorod bilan ta’minlashini yaxshilaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, yurak-qon tomir tizimini jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanib, chiniqtirish asta-sekin olib borilishi zarur. Chiniqishning boshlanishida jismoniy mashqlar hajmi kam bo‘lib, asta-sekin ko ‘paytirilishi kerak.