logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. JISMONIY MASHQLARNI ODAM ORGANIZMINING FUNKSIYALARIGA TA’SIRI

JISMONIY MASHQLARNI ODAM ORGANIZMINING FUNKSIYALARIGA TA’SIRI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.013671875 KB
Ko'chirib olish
JISMONIY MASHQLARNI ODAM ORGANIZMINING FUNKSIYALARIGA TA’SIRI Reja: 1. Jismoniy mashqlarni qon tarkibiga ta’siri; 2. Jismoniy mashqlarni yurak-qon tomirlari faoliyatiga ta’sirni; 3. Jismoniy mashqlarni nafas tizimiga ta’siri; 4. Jismoniy mashqlarni ovqat hazm qilish tizimiga ta’siri; 5. Jismoniy mashq vaqtida energiya almashinuvi; 6. Jismoniy mashqlarni termoregulyasiyaga ta’siri; 7. Jismoniy mashqlarni siydik va ter ajrali; 8. Jismoniy mehnat vaqtida ichki sekretsiya va bezlarining ahamiyati; 1. Jismoniy mashqlar ni qon tarkibiga ta’siri Qon tarkibi, uning fizik-kimyoviy o‘zgarishlari mushaklarning faoliyatiga bog‘liq. Jismoniy mashqlar natijasida qon reaksiyasini muvozanatlantiruvchi barcha fiziologik mexanizmlar ishga solinadi. Mushaklar shiddat bilan ishlayotganda qon reaksiyasi kislotali (asidoz) tomonga siljiydi. Masalan, biron masofaga yugurganda qonning faol pH reaksiyasi 6.95-ni tashkil etadi. Asta-sekin yugurganda pH kamroq o‘zgaradi va tez vaqt o‘tmasdan bu o‘zgargan reaksiya tiklanib darrov o‘z me’yoriga qaytadi. Qon reaksiyasining bir darajada saqlaydigan qobiliyati zahiraviy ishqor ko‘rsatgichi hisobidan amalga oshiriladi, jismoniy mashq bilan shug‘ullanadigan kishilarda shug‘ullanmaydiganlarga nisbatan 10-15% yuqori turadi. Jismoniy mashqlar vaqtida qondagi sut kislota konsentratsiyasi 75-86 ml% (me’yorda 10-20 ml%) ga teng bo‘ladi. Qonning yopishqoqligi ham jismoniy mashqlar davomiyligiga qarab o‘zgaradi, uzoq muddatli mashg‘ulotlardan keyin 10% ga oshadi. Bu o‘zgarishlar asosan qonning shaklli elementlari miqdori (eritrositlar, leykositlar, trombositlar) o‘zgarganligi bilan ifodalanadi, shu sababli qon reaksiyasi kislotali tomonga siljiydi. Jismoniy mashqlar natijasida organizmda ter ishlab chiqaruvchi bezlar va buyraklar orqali ko‘p miqdorda suv yo‘qotiladi. Shuning uchun qonning yopishqoqlik xususiyati oshadi va shu sababli yurak-qon tomirlar tizimining faoliyati qiyinlashadi. Mushak ishlayotgan vaqtda qonda leykositlar miqdori oshib, miogen leykositoz kuzatiladi. Uning darajasi jismoniy tarbiyaning turiga bog‘liq ekanligini ilk bor A.Yegorov tomonidan o‘rganilgan. Miogen leykositozning uch fazasi mavjud: birinchi faza - limfositar leykositoz deb ataladi. Qonda leykositlar miqdorining oshib ketishi (10 ming 1 mm 3 qonda) va limfositlarning 40-50 % gacha oshganligi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi faza ( birinchi neytrofil faza ) leykositlarning umumiy miqdori 12-18 minggacha yetadi, neytrofillarning miqdori esa 70-80 ga oshadi; shulardan yosh neytrofillar 2 % -ni, tayoqchasimon neytrofillar esa 10-15% ni tashkil qiladi, ammo limfositlarning umumiy miqdori 15-20% gacha va eozinofillar miqdori 1- 2% gacha kamayadi. Bu faza davomida ilikda qon ishlab chiqaruvchi a’zolarining faoliyati kuchayadi, ulardan leykositlar ko‘p miqdorda hosil bo‘laveradi. Uchinchi fazada ( ikkinchi neytrofil faza ) qonda leykositlarning miqdori yanada oshib, 1mm 3 qonda 20-50 minggacha yetadi; yosh neytrofillar 3-4% gacha, tayoqchasimon neytrofillar 20-30% gacha oshadi, ammo limfositlarnning miqdori 3-10% gacha kamayadi, eozinofillar esa vaqtincha qonda yo‘q bo‘ladi. Shunday qilib, shiddatli jismoniy mashqlar natijasida mushaklarning funksional faoliyati o‘zgaradi. Shu bilan birga qon tarkibida ham morfologik o‘zgarishlar kuzatiladi. Birinchi navbatda miogen leykositozning limfositar fazasi kuzatilib, undan keyin birinchi va ikkinchi neytrofil fazalari amalga osha boshlaydi. Miogen leykositoz murakkab ko‘pbosqichli jarayon hisoblanib, uzoq muddatli va tiklanuvchi davrlardan iborat. Ba’zi bir ma’lumotlarga ko‘ra, uzoq muddatli va shiddatli jismoniy mashqlardan keyin (masalan, marafon yugurishda) leykositlarning umumiy miqdori 2-3 kecha-yu kunduz davomida o‘z me’yoriga qaytmaydi. Mushak faoliyati natijasida qon plastinkalari (trombositlar) miqdori ham oshadi. Bu miogen trombositoz deyiladi. Trombositlarning miqdori ikki va hatto undan ham ko‘proq oshganligi og‘ir va shiddatli mushak faoliyatidan dalolat beradi. Trombositlarning umumiy miqdori nafaqat jismoniy faoliyat jarayonida, balki jismoniy mashqlardan bir necha kun o‘tgandan keyin ham o‘z me’yoriga qaytmaydi. Jismoniy mashqlar davomida trombositlar miqdorining oshmasligi, qonning ivish jarayoniga ta’sir yetkazib, uni tezlashtiradi. Buni sportchilarda marafon yugurish va boshqa sport turlari bilan shug‘ullanganda kuzatish mumkin. Miogen leykositoz, miogen trombositoz hamda qon ivish vaqtining kamayishi himoyalanuvchi ahamiyatga ega. Bu biologik mantiqiy jarayonlar hisoblanadi, chunki mushak faoliyati natijasida paydo bo‘lgan funksional o‘zgarishlar organizmning himoyalash reaksiyalariga qaratilgan biologik reaksiyadir. 17.2. Jismoniy mashqlarni yurak-qon tomirlari faoliyatiga ta’siri Jismoniy mehnat uchun kerakli energiya organik moddalarning oksidlanishi natijasida hosil bo‘ladi. Shuning uchun jismoniy mehnat vaqtida organizmning kislorodga bo‘lgan ehtiyoji keskin ortadi. Kislorodning qon orqali tashilishi sababli ish paytida faol a’zolarning qon bilan ta’minlanishi (skelet mushaklari, yurak) oshishi kerak. Bu asab va gumoral yo‘llar bilan boshqariladigan yurak-tomir tizimi faoliyatining kuchayishi va shu bilan birga kislorod ehtiyojini qoniqtirish natijasida amalga oshiriladi. To‘qimalarni qon bilan ta’minlash jarayoni ishdan oldinroq (start oldidan) boshlanadi. Bo‘lajak jismoniy ish haqida kishining fikrlashi, yurak- tomir va mushaklarning bajariladigan ishga tayyorgarligi, ular faoliyatining bajariladigan ishga nisbatan o‘zgarishi reflektor yo‘li orqali yuzaga chiqadi. Bunday funksional qayta qurish bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘i va gipotalamusdan kelayotgan asab impulslari orqali o‘tadi bu faoliyatning asosida tashqi va ichki muhitdan ta’sir ko‘rsatuvchi turli ta’sirlovchilarga javoban shartsiz va shartli reflekslar mexanizmlari yotibdi. Jismoniy ishga tayyorgarlik (start oldi) vaqtida simpatik asabning markazlari qo‘zg‘aladi, buyrak usti bezining faoliyati oshib, yurak faoliyatini kuchaytiradi, qonni qayta taqsimlash jarayonini o‘zgartiradi va arterial qon bosimi oshadi. Organizmning bu reaksiyalari jismoniy ish uchun tayyorgarlik davri bo‘lib, skelet mushaklari, yurak va o‘pka qon aylanishini kuchaytiradi. Ishning boshida qon aylanishi boshqariluvida qo‘shimcha reflektor, gumoral va jismoniy omillar ishga solinadi. Bosh miya po‘stlog‘i tomonidan harakat a’zosiga asab impulslari yuboriladi, shu bilan birga vegetativ asab tizimi o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Buning natijasida simpatik asab markazlari qo‘zg‘aluvchanligi yanada ham oshadi, parasimpatik (adashgan) asab markazlar qo‘zg‘aluvchanligi esa keskin susayadi. Shu vaqtning o‘zida ishlovchi mushaklar arteriolalari va kapillyarlari kengayadi, hozirgacha mehnat jarayoniga jalb bo‘lmagan katta va kichik qon tomirlari ishga solinadi, ya’ni mahalliy qon aylanish jarayoni to‘liq ishga solinadi. Biroq ishlovchi mushaklar qon tomirlarining kengayishi bilan bir qatorda qorin bo‘shlig‘ida joylashgan va mehnat jarayonida sust ishtirok etadigan a’zolar qon tomirlari torayadi. Yurak–tomir faoliyatining mehnat vaqtida o‘zgarishi reflektor yo‘l bilan amalga oshiriladi, asab impulslari harakat a’zosining proprioreseptorlari va xemoreseptorlardan kelib, qon va boshqa to‘qimalarda hosil bo‘lgan turush moddalar borligidan xabar beradi. Jismoniy mehnat vaqtida yurak mushagi qisqarish qobiliyati oshgani sababli, yurakning sistolik qon hajmi ortadi. Shiddatli jismoniy mehnat natijasida sistolik qon hajmi bir daqiqada 120-140 ml, yurak qisqarish tezligi 200 gacha va undan ham ko‘proqqa yetadi. Daqiqali qon hajmi 25-30 l gacha, qonning skelet mushaklariga quyilishi 22-25 l gacha oshadi. Jismoniy chiniqqan odamning yuragi morfo-fiziologik jihatdan bir qator ijobiy xususiyatlarga ega bo‘ladi. Masalan, miokardda qon aylanishining kuchayishi, uning oziq moddalar va kislorod bilan ta’minlashining yaxshilanishi natijasida mushak tolalari yo‘g‘onlashadi, yurak devori qalinlashadi, uning klapanlari mustahkamlanadi va hajmi kattalashadi. Bu o‘zgarishlar natijasida yurakning qisqarish kuchi ortadi. Yurak mushagi qanchalik kuchli bo‘lsa, vaqt birligi ichida u tomirlar tizimiga shunchalik ko‘p qon chiqarib beradi. Jismoniy mashq bajarganda yuragining sistolik hajmi 120- 140 ml gacha ko‘payadi (tinch holatda 65-70 ml bo‘ladi). Yuralaiing daqiqali hajmi 25-30 litrgacha ko‘payadi (tinch holatda 5 1). Yurakning qisqarish tezligi (puls soni) 150- 200 martagacha ortadi (tinch holatda 70 marta). Yuralc faoliyatining kuchayishi, undan arteriya tomirlariga chiqariladigan qon miqdorining ortishi, organizmda qon aylanishining tezlashuvi barcha to‘qimalar hamda yurak mushaklari oziq moddalar, garmonlar, vitaminlar, kislorod bilan ta’minlashini yaxshilaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, yurak-qon tomir tizimini jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanib, chiniqtirish asta-sekin olib borilishi zarur. Chiniqishning boshlanishida jismoniy mashqlar hajmi kam bo‘lib, asta-sekin ko ‘paytirilishi kerak. Fox E.L., Bovers R.N., Foss M. (1993)larning fikrlariga ko’ra jismoniy mehnat, sport mashqlari bajarganda yurakning qisqarib-kengayish soni mashg‘ulotning sekin yoki tez bajarilishiga ko‘ra bir daqiqada 100 martadan 200 martagacha ko‘payishi mumkin. Demak, uning daqiqali hajmi ham, tinch holatdagiga nisbatan 1,5-3 marta ortishi mumkin. Jismoniy mehnatda chiniqqan sportchilarda mashq bajargan vaqtda yurakning sistolik hajmi 65 - 70 ml o‘rniga 100-150 ml gacha ortadi va bir daqiqada yurakning qisqarib-kengayish soni 100- 200 martaga yetadi, ya’ni ularda yurakning daqiqalik hajmi 15-30 1. gacha ortishi mumkin. Chang‘i sportida 8 soat davomida 100 km masofani bosib o‘tgan sportchining yuragi 35 tonna qonni arteriya tomirlariga haydaydi. Jismoniy mehnat vaqtida yurak qisqarganda qon chap bo‘lmadan aortaning yoyiga faqat haydalish fazasida chiqadi. Tinch holatda bo‘lgan odamning qon harakati tezligi haydalish fazaning boshlarida 100 sm/soniyadan ko‘proq bo‘ladi. Yurakdan uzoqlashish bilan oqish tezligining o‘zgarish amplitudasi asta-sekin kamayadi. Qonning hajmi tezligi qon harakatining miqdori gavdaning turli a’zolarida turlicha bo‘lib, shu a’zoda tomirlar to‘ri qanchalik rivojlanganligiga va organizmning ishiga bog‘liq. A’zolar ishlayotganda tomirlari kengayadi, ulardagi qarshilik kamayadi. Tomirlarning bunday mahalliy kengayishi qonning umumiy bosimini kam o‘zgartirgani uchun ishlayotgan a’zo tomirlaridagi qonning hajm tezligi ortadi. Aorta va yirik arteriyalar qon harakati yurak qisqarishiga qarab o‘zgarib turadi. Qon oqishning o‘rtacha chiziqlik tezligi aortada 40 sm/soniya yurakdan otilib chiqadigan qon miqdori oshganda qon oqishining chiziqlik tezligi 100 sm/soniyadan ham oshib ketishi mumkin. Qon oqishining o‘rtacha tezligi tomirlarning ko‘ndalang kesimiga teskari proporsional bo‘lganidan bu tezlik periferik arteriyalarda ancha past, 20-30 sm/soniya, oxirgi arteriya va arteriolalarda juda kamayib ketadi (17.1-jadval). 17.1-jadval Odam qon tomirlari tizimining turli qismlarida hajm, qon bosimi va qon harakatining tezligi Tomirlar Hajm, ml Bosim, s.u.mm Tezlik sm/soniya Aorta 100 100 40 Arteriyalar 300 100-40 40-10 Arteriolalar 50 40-30 10-0,1 Kapillyarlar 250 30-12 0,1 Venulalar 300 12-10 0,3 Venalar 2200 10-5 0,3-0,5 Kovak vena 300 2 5-20 Mashq qilib yurgan kishilarda sistolik hajmning ortishiga sabab shuki, yurak mushagi rivojlangan bo‘ladi, binobarin, yurakning qisqarish kuchi ham oshadi. Bu 17.2-jadvaldan ko‘rinib turibdi 17.2-jadval Mashq qilish natijasida pulsning, sistolik va daqiqalik hajmning o‘zgarishi (kishi tinch turganda) Puls Sistolik hajm (ml) Daqiqa- lik hajm (l) Bir soatlik hajm (l) Bir kecha- kunduzlik hajm (l) Mashq qilishdan oldin 77 62 4,8 288,0 6912 Muntazam mashq qilishdan keyin 55 103 5,65 339,0 8136 Mushaklarga zo‘r keladigan ishda mashq qilgan kishining yurak urishi bir oz tezlashgani holda qonning sistolik hajmi oshadi va shuning hisobiga yurakning daqiqalik hajmi ko‘payadi; mashq qilmagan kishilarda esa sistolik hajmi sal oshgani holda yurak tez-tez urib, daqiqalik hajmi shuning hisobiga ortadi. Mashq qilgan kishilarda qonning kislorod sig‘imi ko‘payadi, qon reaksiyasi u qadar o‘zgarmaydi va hokazo. Mashq qilish markaziy asab tizimining faoliyatiga bevosita bog‘liq. Harakat qilishga doir ko‘nikmalar ixtiyoriy harakatlardir, shu tufayli ular bosh miya po‘stlog‘ining shartli reflektor faoliyatiga asoslanadi. Yuqorida tasvir etilgan o‘zgarishlarning hammasi ham bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘ining faoliyatiga bog‘liq. Mashq qilish, chidamli bo‘lish, organizmni chiniqtirish, mushaklarni unumli ishlatishning, shuningdek, sabot- matonat hosil qilishning birdan-bir usulidir. 3. Jismoniy mashqlarni nafas tizimiga ta’siri . Yuqorida aytib o’tganimizdek odam atmosfera hafosidan nafas oladi. Uning tarkibiga quyidagi gazlar kiradi; O 2 -20·94%, CO 2 -0·03%, N-79·03%. Nafas chiqaradigan havo tarkibiga esa O 2 -16·3%, CO 2 -4%, N-79·7% kiradi. Nafas chiqaradigan havosi tarkibi o‘zgaruvchan bo‘lib, moddalar almashinuvining intensivligi, nafasning tezligi va chuqurligiga bog‘liq. Bunga organizmga kiradigan va chiqadigan havoning solishtirma tarkibi ham dalolat beradi. Alveolyar havosining tarkibi atmosfera havosi tarkibidan keskin farq qilishi tabbiy holdir, chunki nafas olingan havo alveolalari va qon orasida gazlar almashinuvida ishtirok etadi. Buning natijasida kislorod qonga va qondan esa karbonat angidrid muntazam diffuziya bo‘lib turadi. Oqibatda, alveolyar havo tarkibida kislorodning miqdori kamayib, karbonat angidrid gazining miqdori esa ortadi. Shu vaqtning o‘zida alveolyar havoning tarkibi quyidagicha ko‘rinadi: O 2 - 14·2-14·6%, CO 2 -5·2-5·7% va N-79-80%. Nafasning asosiy vazifasi organizmga kislorod yetkazib berish va karbonat angidridni chiqarib tashlash bo‘lganidan u birinchi navbatda, moddalar almashinuvining shiddatiga qarab o‘zgaradi. Organizm tinch turgan vaqtda nafas olish sekin va yuzaki, ish qilganda esa chuqur va tez bo‘ladi. Jismoniy ish va sport bilan shug‘ullanganda kislorod iste’mol qilish bir daqiqada 100 ml ortganda qonning daqiqalik hajmi taxminan 800-1000 ml ko‘payishi aniqlangan. Odam tinch turganda kislorod iste’mol qilish bir daqiqaga 250-300 ml ga, ish vaqtida esa 4500-5000 ml ga yetishi mumkin. Jismoniy ish vaqtida sistolik hajm uch hissa (70 dan 200 ml gacha), yurakning qisqarishlar chastotasi 2 va hatto 3 baravar ortgani (daqiqaga 70 dan 150 gacha va hatto 200 martagacha urgani) uchun ham shunchalik ko‘p kislorod tashib berilishi mumkin. Jismoniy mashqlar va jismoniy ish vaqtida qon hujayralarining qon depolaridan chiqishi va terlash tufayli qondagi suv kamayishi, buning natijasida esa qonning quyuqlanishi va gemoglobin konsentratsiyasining ko‘tarilishi, binobarin, qonning kislorod sig‘imi ortishi uning kislorod tashishini oshiradi. Jismoniy ish bajarilayotganda o‘pka ventilyatsiyasini va qonning daqiqalik hajmini oshiradigan sabablardan biri shuki, to‘qimalarda sut kislotasi to‘planib, qonga o‘tib turadi. Ayni vaqtda qondagi sut kislotasi mushaklar tinch turgandagi 5- 22 m% o‘rniga 50-100 va hatto 200 m% ga yetishi mumkin. Sut kislotasi karbonat kislotani natriy va kaliy ionlari bilan bog‘lanishdan mahrum qiladi, shuning natijasida qondagi karbonat angidrid tarangligi oshib, nafas markazi bevosita va refleks yo‘li bilan qo‘zg‘aladi. Zo‘r berib ishlayotgan mushaklarga kislorod yetishmay qoladi va sut kislotasining bir qismi parchalanishning oxirgi mahsulotlari bo‘lgan karbonat angidrid hamda suvgacha oksidlana olmaydi, shuning uchun mushaklar bilan ish bajarilayotganda sut kislotasi yig‘ilib qoladi. Bunday holatni R.Xill (2004) kislorod qarzdorlik deb ataydi. Mushaklar bilan juda tez ish bajarilayotganda, masalan, sportchilar g‘oyat og‘ir musobaqalarda qatnashganda kislorod yetishmaslik holati bo‘ladi. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanadigan paytda mushaklardagi teri-mushak reseptorlar (proprioreseptorlar)ning ta’sirlanishi nafas va qon aylanishini kuchaytiradigan signal bo‘lib qoladi. Bu vaqtda nafas olishning har qanday kuchayishida shu reflektor komponent qatnashadi. Mushaklar bilan bajariladigan bir ish ko‘p marta takrorlanganda mushak proprioreseptorlarining ta’sirlanishi tufayli nafas olish shartsiz refleks yo‘li bilan o‘zgarishidan tashqari, shartli refleks yo‘li bilan ham kuchayadi va tezlashadi. Nafas olishning bunday moslashuvchi o‘zgarishlari odatdagi ishni bajarishdan oldingi signallar ta’sirida     paydo bo‘ladi va ishning bajarilishini osonlantiradigan o‘zgarishlarni, ya’ni to‘qimalarining kislorod bilan ta’minlanishini, kuchaytiruvchi va sut kislotasining to‘planishiga to‘sqinlik qiluvchi reaksiyalar kompleksini vujudga keltiradi. Shunday qilib, jismoniy mashg‘ulotlar vaqtida mushaklar ishlayotganda birinchidan, organizmda ro‘y beruvchi kimyoviy o‘zgarishlar-karbonat angidrid va almashinuvda reflektor ta’sirlar o‘pka ventilyatsiyasini oshiradi. Jismoniy ish bajarib o‘rgangan odamning nafas olishi jismoniy ish qilib o‘rganmagan odamning nafas olishidan katta farq qiladi. Jismoniy ish qilib, sport bilan doimo shug‘ullanadigan kishilarda o‘pka ventilyatsiyasining ko‘payishi, asosan, chuqur nafas olish hisobiga bo‘ladi. Jismoniy ish qilib o‘rganmagan kishilarda esa nafas olishning tezlashishi natijasida o‘pka ventilyatsiyasi oshadi. 4. Jismoniy mashqlarni ovqat hazm qilish tizimiga ta’siri Jismoniy ish va jismoniy mashqlar natijasida modda va energiya almashinuvi oshadi. Organizmning ovqatga bo’lgan ehtiyoji ortib hazm tizimi faoliyati kuchayadi. Ishtahaning ortishi me’da-ichak yo’llarida shira ajralib chiqish jarayonini faollashtirib, organizmda o’tayotgan butun hazm jarayonlariga ijobiy ta’sir yetkazadi. Biroq mushak faoliyatining hazm bezlariga ko’rsatadigan ta’siri hamma vaqtda ham ijobiy bo’la olmaydi. Ovqat iste’mol qilingandan keyin jismoniy ish bajarishi, aksincha hazm a’zolari faoliyatiga salbiy ta’sir yetkazishi ham mumkin; me’da-ichakda shira chiqaruvchi bezlarning faoliyati pasayib ketadi va hatto tormozlanadi. Hayvonlar ustida o’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatadiki, mushak faoliyati jarayonida hazm bezlarining sekresiyasi susayadi, reflektor yo’l bilan sekresiya bo’ladigan hazm shiralarining ajralish jarayoni buziladi. Jismoniy ish va jismoniy mashqlar paytida ovqat hazm qilish jarayonlarining tormozlanishi markaziy asab tizimida hazm markazlarining tormozlanishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Bu funksional o’zgarishlar markaziy asab tizimida qo’zg’algan harakat markazlariga manfiy induksiyaning paydo bo’lishi bilan asoslanadi. Jismoniy mehnat paytida hazm jarayoniga tormozlovchi ta’sirot yetkazadigan yana bir omil, bu qonni qayta taqsimlanishidir, buning natijasida hazm bezlarning qonga ehtiyoji pasayadi va ularning sekresiyasi susayadi. Shuning uchun ovqat iste’mol qilingandan keyin darrov jismoniy mehnat bilan shug’ullanish man etiladi. Sportchilar bilib olishlari kerakki, jismoniy mashqlar va mushak faoliyati nafaqat hazm jarayonlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi, balki ovqatning qayta hazm qilish faolligiga hamda mushaklarning harakat faoliyatiga halaqit beradi. Hazm markazlarining qo’zg’alishi, qonning mushaklardan qorin bo’shlig’iga oqib borishi jismoniy mehnatga salbiy ta’sir yetkazadi. Bundan tashqari, me’dada ovqatning ko’p yig’ilishi diafragmani ko’tarib turadi, bu holatda nafas va qon aylanish tizimlariga salbiy ta’sir yetkazadi. Shuning uchun ovqat iste’mol qilish va jismoniy mashqlar o’rtasidagi muddat 2-2,5 soatni tashkil etishi kerak. Biroq odam ko’p vaqt bu qoidaga rioya qilmaydi. Buning uchun kishi aniq bilishi kerakki, ovqatni iste’mol qilish va jismoniy mashqlarning bajarilishi o’rtasidagi vaqt bir soatdan kam bo’lmasligi kerak. Hazm a’zolarining faoliyatini turli sharoitlarga moslanishi odamning turli mehnat va sport mashqlari bilan bog’liq faoliyatini yo’lga qo’yishlari ahamiyatga ega. Masalan, tashqi muhitning issiq harorati ovqat hazm qilish a’zolari faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. O’zbekistonda yoz faslida havo harorati soya joyda +40-47  gacha ko’tariladi. Bunday sharoitda organizm a’zolari faoliyati keskin o’zgaradi, nafas olish va yurak urishi tezlashadi, ter ajralishi kuchayadi va hatto asab-mushak faoliyatida ham o’zgarishlar yuz beradi. Natijada odam organizmi ko’p suv yo’qotadi, qon quyuqlashadi, mushak-asab qo’zg’aluvchanligi o’zgaradi. Shuning uchun issiq sharoitda odam organizmining chidamli bo’lishi, jismoniy mehnatning unumdorligini oshirishi va turli sport turlari bo’yicha muvoffaqqiyatlarga erishish uchun organizm adaptasiyasining chora tadbirlarini o’ylab topish zaruriyati tug’iladi. Organizma qabul qiladigan oqsil miqdor bir kecha-kunduzda 90 g (lg/kg dan kam emas), yog’-110 g va uglevodlar 400 ga yaqin bo’lishi shart, Uglevodlar ko’pchilik sportchilar organizmi uchun zarur energiya manbandir. Ularning energiya hosil qilishidagi hissasi 50% kaloriyadan kam bo’lmasligi kerak. Chidamlilikni talab etuvchi sport turlari bilan shug’ullanadigan sportchilarda bu ko'rsatkich 55-65% boMishi kerak. Har qanday inson kabi sportchilaming ovqatlanish ratsionida yog’lar 30% bo’lishi kerak, u salomatlik holatini yaxshilaydi, kasalliklar rivojlanishining oldini oladi va optimal sport faoliyatiga imqon yaratadi. Mushak faoliyatida asosan yog* va uglevodlar, kam miqdorda oqsildan foydalaniladi. Hozirgi vaqtda sportchilar tomonidan oqsilning ko’p miqdorda iste'mol qilinishi isbotlanmagan, Oqsilning haddan ortiq qabul qilinishi salomatlikka salbiy ta'sir qilishi mumkin, chunki foydalanmagan aminkislotalami chiqarishi zarur bo‘lgan buyraklar zo’riqishi oshadi. Ko’pgina sportchilar organizmiga umumiy kaloriyasi taomning 12-15% ini oqsil tashkil etsa kifoya qiladi. Suvga bo’lgan zarurat miqdori odatiy 2-2,5 litrni tashkli etadi, lekin jismoniy faoliyat davomiyligi va atrof-muhit harakatiga bevosita bog’liq. SHuni alohida ta'kidlash joizki, musobaqa vaqtida marafonchi mushaklarida 2-3 soat mobaynida 500 ml ga yaqin suv to’planadi. A.Vanderning (1193) fikrida ko’ra, organizm suvsizlanganda, ya'ni yuqori haroratli 40°S muhitda uzoq vaqt davomida (bir necha soat) suv zaxirasini to’ldirmay yugurish YUQCH ning keskin oshishi kuzatiladi. Suyuqlik iste'mol qilmagan sportchilar tez toliqib 6 soatlik jismoniy faoliyatni yakimlay olishmaydi. Tana massasi yo’qotgan miqdorga nisbatan etarlicha suv yoki fiziologik suyuqlik qabul qilish degidratatsiya va YUQCH oshishining oldini oladi. Issiq ichimliklarni tana haroratiga teng iste'mol qilish ham organizmni qizib ketishidan himoya qiladi, shu bilan birgalikda yaxna ichimliklar tananing sovushi jarayonini tezlashtiradi. Shubhasiz, organizm suv zaxirasini toidirish juda muhim, lekin haddan tashqari ko’p suyuqlik iste'mol qilish salbiy oqibatlarga olib kelishi ham mumkin. So’nggi bir neeha yillar davomida sportning tsiklik turi bilan shug’ullanadigan sportchilarda giponatriemiya (natriy miqdorining keskin kamayishi) kuzatilgan. Klinik nuqtai nazardan giponatriemiya qonda natriy miqdorining me'yoriy holatdan pastligi - 136-143 mmolYl bilan ifodalanadi. Giponatriemiya belgilari bosqichma-bosqich ko’rinadi: holsizlik, epileptik tutqanoq va koma. Marafonehilar terlab 3-5 1 suyuqlik yo’qotadi, 2-3 1 suv iste'mol qilib qon plazmadagi natriy, xlor va kaliyning me'yoriy qontsentratsiyasini o’shlab turadi. Issiq ob-havoda kuniga 25-40 km uzoq masofaga yuguruvehilar taomlarni tuzsiz iste'mol qilsa organizmda elektrolitlar etishmochiligini his qilmaydi. elektiolitlaming normal me'yoriy 8 kun mobaynida har kuni 3-4 1 miqdorda terlashda atigi 30% kaliy iste'moli etarli hisoblanadi. Giponatriemiya juda uzoq masofaga yugurish (42 km dan ortiq)da hosil bo’lishi mumkin. Musobaqalar davrida musobaqadan ikki soat oldin ovqatlanish maqsadga muvofiqdir. Uning kaloriyaligi 200-250 kkal dan oshmasligi bo’lishi mumkin. Bular donli mahsulotlar sharbatlar bo’lishi mumkin. Ular tez hazm bo’ladi va me'daning o’ta to’lganligi hissini uyg’otadi. Ovqat hazm qilish intensivligi juda individual, shu sababli uni iste'mol qilish vaqtini kishini oldingi tajribalarga asoslab belgilash zarur. Suyuq ovqat musobaqagacha, shuningdek, musobaqa davomida alohida tanaffuslar vaqtida iste'mol qilish tavsiya etiladi. Musobaqa boshlanishiga bir soat qolganda ovqatlanish tavsiya qilinmaydi. Dastlabki va yakuniy musobaqalarda ishtirok etadigan sportchini ovqatlantirish judda murakkab holdir. Bunday sharoitda yagona mos keluvchi taom tarkibida ko’p miqdorli uglevod va biroz yog’ bo’lgan suyuq ovqatdir. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, intensiv jismoniy faoliyat 70-80% ga yaqin me'dadagi ovqatni parchalash intensivligini kamaytiradi. 5. Jismoniy mashq vaqtida energiya almashinuvi. Jismoniy mehnat va jismoniy mashqlar vaqtida energiya sarfi bir muncha oshadi. Shu sababli kecha-kunduzning bir qismini jismoniy mashqlar, jismoniy mehnat va, umuman, harakatda o‘tkazadigan sog‘lom odamning bir kecha- kunduzdagi energiya sarfi asosiy almashinuvdan ancha ortiq bo‘ladi. Bu energiya sarfining ortishi ish qo‘shimchasini tashkil etadi, mushaklar qancha zo‘r berib ishlasa, ish qo‘shimchasi shuncha katta bo‘ladi. Organizm mushaklari ishlaganda issiqlik energiyasi va mexanik energiya hosil bo‘ladi. Mexanik energiyaning ish bajarishi uchun ketgan barcha energiyaga nisbatan foydali ish koeffisenti 16% dan 22% gacha bo‘lib, o‘rta hisobda 20% ga teng, biroq ayrim hollarda esa bundan ham ortiq bo‘lishi mumkin. Foydali ish koeffisenti bir qancha sharoitlarga qarab o‘zgaradi. Masalan, mashq qilmagan odamlarda bu koeffisent mashq qiluvchilardagiga nisbatan ancha kam bo‘lib, mashq qilgan sayin ortib boradi. Chatteris Ye. (1193) fikriga ko’ra, m ushaklar qancha zo‘r berib ishlasa, energiya sarfi shunchalik ortiq bo‘ladi. Masalan, jismoniy mashqlar vaqtida, energiya sarfi tananing 1 kg vazniga 1 soatda 1 kkal bo‘lsa, odam tinch o‘tirganda esa energiya sarfi tananing 1 kg vazniga o‘rta hisob bilan 1,4 kkal bo‘ladi; ish bajarmay, tik turilganda 1,5 kkal; yengil ish bajarilayotganda (idora xizmatchilari, tikuvchilar, nozik ish bajaruvchi mexaniklar, o‘qituvchilar) – 1,8-2,5 kkal; yurish bilan bog‘langan ozgina mushak ishida (shifokorlar, laborantlar, xat tashuvchilar, muqovachilar)-2,8-3,2 kkal; o‘rtacha og‘irlikdagi mushak ishi bilan bog‘liq bo‘lgan mehnatda (metalchilar, bo‘yoqchilar, duradgorlar) – 3,2-4 kkal og‘ir jismoniy mehnatda (binokor ishchilar, o‘t o‘chiruvchilar, yer haydovchilar, temirchilar va boshqalar) – 5-7,5 kkal energiya sarflanadi (Aganyans, 2005., Yaytchus, Vartanton, 1996). Jismoniy mehnat va jismoniy mashqlar vaqtida energiya sarfi bir muncha oshadi. Shu sababli kecha-kunduzning bir qismini jismoniy mashqlar, jismoniy mehnat va, umuman, harakatda o‘tkazadigan sogiom odamning bir kecha- kunduzdagi energiya sarfi asosiy almashinuvdan ancha ortiq bo‘ladi. Bu energiya sarfming ortishi ish qo‘shimchasini tashkil etadi, mushaklar qancha zo‘r berib ishlasa, ish qo‘shimchasi shuncha katta bo‘ladi. Organizm mushaklar'i ishlaganda issiqlik va mexanik energiya hosil bo‘ladi. Mexanik energiyaning ish bajarishi uehun ketgan barcha energiyaga nisbatan foydali ish koeffisenti 16% dan 22% gacha bo‘lib, o‘rta hisobda 20% ga teng, biroq ayrim hollarda esa bundan ham ortiq bo‘lishi mumkin. Foydali ish koeffisenti bir qancha sharoitlarga qarab o‘zgaradi. Masalan, mashq qilmagan odamlarda bu koeffisent mashq qiluvchilardagiga nisbatan ancha kam bo‘lib, mashq qilgan say in ortib boradi. Odamda energiya sarfi uning fiziologik holati va mushaklarning faoliyatiga bog‘liq. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, mushak faoliyati vaqtida energiya ko‘p sarflanadi. Energiya sarfining bunday o‘zgarishi ish qo‘shimchasini tashkil etadi va mushakning zo‘r berib ishlashi bilan bog‘liq ( 17.5.1. -jadval). 17.5.1.- jadval. Tinch va jismoniy mashqlar vaqtida energiyaning sarfi (R.O.Astrand (1986) bo’yicha № Organizmning holati, ishning xususiyati Organizmning 1 kg massasi uchun 1 daqiqa davomida sarf bo‘ladigan energiya, DJ (kkal) 1. Uyqu 65 (15,5) 2. Yotib dam olish (uyqusiz) 77 (18,3) 3. Aqliy mehnat (o‘tirib) 102 (24,3) 4. Qattiq o‘qish 105 (25) 5. 50 m/daqiqada yurish 214 (51) 6. 16 km/soat yurish 299 (71,4) 7. 100 m/daqiqa uyda 457 (109) 8. Chang‘ida yurish 499 (119) 9. Suzish 499 (119) 10. 8 km/soat yurish 649 (154) 11. 140 m/daqiqa yurish va yugurish 756 (180,3) 12. 60 m ga yugurish 2715 (647,9) Uyquga nisbatan asta-sekin yugurgan vaqtda energiya 3 karra ko‘proq, yaqin masofaga chopishda esa 40 karra ko‘proq sarflanadi. Qisqa muddatli zo‘riqishda energiya karbonsuvlarning oksidlanishi evaziga sarflanadi. Uzoq muddatli mushaklar faoliyati oqibatida organizmda yog‘lar parchalanib, uning natijasida zaruriy energiyaning 80% sarf bo‘ladi. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanadigan kishilarda mushaklar qisqarishi uchun zarur bo‘lgan energiya, yog‘lar oksidlanishi oqibatida hosil bo‘ladi. Ovqat ratsionini tuzganda, unda yetarli miqdorda oqsil, karbonsuv va yog‘lar bo‘lishini nazarda tutish lozim. Bu bilan birga bu moddalarning bir qismi hayvon mahsulotlaridan bo‘lishi kerak. Ovqat moddalari oksidlanganda ajralib chiqadigan kaloriyalar miqdori organizmning sarf qilgan issiqligini qoplashi lozim. Ovqatda yangi sabzavot yoki mevalar bo‘lishi shart. Bular asosiy vitamin manbalaridir. Ovqatning o‘zlashtirilishi va shu kabilar hisobga olinishi lozim. Ovqat mazali qilib tayyorlanishi kerak. Ozoda qilib, chiroyli dasturxon yasash, ovqatni o‘xshatib tayyorlash ishtahani ochadi, hazm a’zolarining ishini kuchaytiradi va ovqatning yaxshiroq hazm bo‘lishiga, binobarin, yaxshiroq o‘zlashtirilishga yordam beradi. Sportchilar toza odatda ovqatlarni iste’mol qiladi. Bunday ovqatlarda oziq moddalar va ovqatga maza kiritadigan ekstrfaol moddalar ham bo‘ladi. Ovqatga bunday maza kirituvchi moddalar go‘shtda va boshqa ba’zi bir mahsulotlarda ko‘p bo‘ladi, shuning uchun ham go‘sht sho‘rvasi va suyuq osh hazm bezlariga ta’sir etib, ularning zo‘r berib ishlashiga sabab bo‘ladi. Ovqat ratsionini to‘g‘ri tuzish uchun muayyan mahsulotlardagi oqsillar, yog‘lar va karbonsuvlarning miqdorini va kaloriya qimmatini bilish kerak. 2.4- jadval turli mahsulotlarning tarkibi va kaloriya qimmati haqida tasavvur beradi. Ko‘pchilik kishilar me’daga ovqat kirganda kelib chiqadigan to‘yish sezgisiga ahamiyat beradilar. Me’da oziq moddalari kam, lekin katta hajmli ovqat bilan to‘lsa, odam o‘zini to‘ydim deb his qilishi mumkin. 17.5.2.-jadvalda keltirilgan ma’lumotlarni hisobga olib, ilmiy asosda ratsion tuzish mumkin. 17.5.2. -jadval Oziq-ovqatning kimyoviy tarkibi va kalorik ahamiyati. Oziq-ovqatning nomi Kimyoviy tarkibi foiz hisobida Kallorik qimmati Azotli moddalar (oqsil va hokazo) Yog‘la r Uglevodlar (Mineral tuzlar) Oriq mol go‘shti 20,57 2,01 - 1,21 80 Semiz mol go‘shti 18,38 21,40 - 0,99 214,0 Oriq cho‘chqa go‘shti 20,08 6,63 - 1,10 116,5 Semiz cho‘chqa go‘shti 14,54 37,34 - 0,72 328,5 Yog‘li qo‘y go‘shti 16,36 31,07 - 0,93 277,5 Tovuq go‘shti 19,84 5,10 1,07 1,14 107,5 Tovuq tuxumi 12,55 12,11 0,67 1,12 140,0 Jigar 19,38 4,65 2,08 1,56 109,0 Miya 9,00 9,30 - 1,10 117,0 Qizitilmagan cho‘chqa yog‘i 11,04 68,35 - 4,81 647,0 Qaynatilgan kolbasa 14,15 14,96 4,01 2,83 208,5 Sosiska 12,81 13,67 - 3,28 170,5 Quriltilgan vobla 41,30 14,20 - 14,20 196,5 Qora donador ikra 25,99 16,31 - 4,34 250,5 Yangi karas 17,63 0,48 - 1,07 41,0 Karp 20,41 1,47 - 1,30 52,0 Tuzlangan seld 18,43 14,48 - 13,88 129,0 Yangi sudak 19,46 0,28 - 1,04 44,0 Yog‘li sigir suti 3,39 3,68 4,94 0,72 65,5 Echki suti 3,81 4,19 4,14 0,79 68,5 Quyuq sigir suti 10,47 10,07 51,02 2,0 337,5 Qaymoq 3,01 22,62 4,30 0,64 240,5 Smetana 4,34 26,23 1,72 0,56 256,0 Golland siri (pishlog‘i) 25,77 31,53 2,7 6,05 360,5 Yog‘siz tvorog 14,58 0,59 1,16 1,16 68,0 Sariyog‘ 1,07 86,57 0,60 1,16 787,5 Eritilgan sariyog‘ - 98,12 - 0,22 885,0 Mannaya krupa 9,43 0,94 75,92 0,40 342,2 Grechixa uni (krupa) 12,86 2,83 64,71 2,13 314,0 Sok 12,29 2,19 65,65 2,13 273,0 Oq guruch 8,13 1,29 75,50 1,03 331,5 Javdar noni 7,84 0,73 43,70 1,55 187,6 Eng yaxshi bug‘doy noni 6,81 0,54 57,80 0,88 258,0 O‘gra va makaron 10,88 0,62 75,55 0,64 384,5 Ko‘k no‘xat 25,78 3,78 52,99 2,89 284,0 Yangi kartoshka 2,14 0,22 19,56 0,98 62,5 Sabzi 1,18 0,29 9,06 1,03 30,02 Yangi karam 1,83 0,18 5,05 1,18 19,5 Yangi bodiring 1,09 0,11 2,21 0,46 9,5 Salat 1,58 0,22 2,38 0,90 12,0 Ismaloq 3,71 0,50 3,61 2,00 22,0 Pomidor 0,95 0,19 3,99 0,61 15,0 Yangi qo‘ziqorin 5,39 0,40 5,12 0,95 28,0 Yangi olma 0,40 -- 12,13 0,42 41,5 Yangi uzum 1,01 -- 15,21 0,48 53,0 Mayiz 2,52 0,59 69,66 1,66 242,0 Yangi o‘rik 1,16 - 11,01 0,56 37,5 Limon 0,74 - 10,93 - - Qovun 0,84 0,13 6,35 0,52 24,0 Tarvuz 0,72 0,06 4,13 0,28 16,0 Yangi qulupnay 0,59 0,45 6,24 1,82 23,6 O‘simlik yog‘lari: kungaboqar, zig‘ir, paxta yog‘i. - 99,50 - - 879,0 Yong‘oq (mag‘izi) 13,80 48,17 10,69 1,36 460,0 Lavlagi qandi (shakar) - - 99,48 0,40 387,5 Tabiiy asal 1,42 - 79,89 0,24 315,0 Shokolad 6,27 22,20 63,39 2,26 427,5 Karam sho‘rva 15,9 5,26 13,73 - 196,0 Go‘shtsiz karam sho‘rva 4,0 0,3 9,0 - 56,0 Bulyon 0,3 0,3 - - 4,0 Shavla 4,7 3,4 14,3 - 109,0 Kartoshka pyuresi 2,8 3,2 18,8 - 118,0 6. Jismoniy mashqlarni termoregulyatsiyaga ta’siri Jismoniy mashqlar va jismoniy mehnatda kishi ayniqsa, ko‘p terlaydi. Juda og‘ir jismoniy mehnatda odamning kuniga 9 l gacha ter chiqarishi va shu tariqa terni bug‘lantirish yo‘li bilan 5000 gacha kkal yo‘qotishi aniqlangan. Jismoniy mehnat vaqtida issiqlikning hosil bo‘lishi va chiqarilishi ortadi. Tana haroratining salgina (1 0 C ) oshishi mushaklar va, umuman, organizm faoliyatini yaxshilaydi. Haroratning oshishi markaziy asab tizimida joylashgan termoregulyatsiya markazlarini qo‘zg‘atadi, natijada yurak-tomir, nafas hamda to‘qimalarda oksidlanish jarayonlari kuchayadi. Haroratning salgina ko‘tarilishi organizmni «o‘lik nuqtadan» chiqarib, «ikkinchi-nafas»ning boshlanishi uchun asos bo‘ladi (Shepard, 1982; Chatterje, 1993). Mushaklar ish bajarishda, jumladan, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanganda, organizmda issiqlikning boshqarilishi uchun zarur bo‘lgan shartli reflekslar hosil bo‘ladi. Masalan, start oldi davrida tana haroratining salgina oshishi organizmni kelayotgan jismoniy mashqlarni bajarilishiga tayyor qiladi. Tashqi muhit harorati va namligi qanchalik yuqori bo‘lsa, hamda bajariladigan jismoniy mashqlarning muddati qanchalik cho‘ziladigan bo‘lsa, tana harorati o‘shancha oshadi. Lekin organizmning bu reaksiyasi cheklangan bo‘lib, normotermiya diopazoniga qoladi. Ba’zan shiddatli sport mashqlari bajarilganda, issiqlikning tarqalishi uning hosil bo‘lish jarayonidan orqada qoladi, kechikadi. Buning oqibatida organizm harorati 38,5-39,5 0 C gacha va hatto undan ham ko‘proq ko‘tariladi. Buning natijasida markaziy asab tizimi faoliyati pasayadi, shu sababli organizmning boshqa funksional tizimlarida ham ma’lum o‘zgarishlar kuzatiladi. Tana haroratining yanada ko‘tarilishi (39 0 C) isitmaga sabab bo‘ladi. Yuqori namlik sharoitda uzoq muddatga yugurish, velosiped poygalarida, futbol o‘yinida va boshqa turdagi sport o‘yinlarida harorat yuqori bo‘lmagan vaqtda ham (20-25 0 C) isitma kuzatiladi. Shuning uchun sportchilarda isitma hodisasi ro‘y bermasligi uchun faqat muhit haroratini, balki uning namligini ham nazarda tutish zarur. Termoregulyator mexanizmlar rivojlanishi darajasiga ko’ra organizmlar uch guruhga bo’linadi: 1) poykiloterm organizmlar (o’zgaruvchan) tana haroratini bir xil ushlab turolmaydi, chunki ular kam miqdorda issiqliklik ishlab chiqarishida; 2) geteroterm organizmlar - o’rtacha vaziyatda joylashgan, ularning tana harorati anchagina o’zgaruvchan. Misol uchun, yozgi va qishki uyquga ketuvchilar uchun bu harakaterlidir; 3) gomoyoterm organizmlarga inson kiradi, tana harorati muntazam bo’lib, lco’p miqdorda issiqlik ishlab chiqaradi. Muntazam tana harorati atrof-muhit haroratidan qat'iy nazar, yuqori darajali hayotiy faoliyatni ta'minlaydi. Lekin inson tanasining «Yadro» deb atalgan ichki qismi barqaror (36,6°S) haroratli bo’ladi. Atrof-muhitning qulay haroratida inson terisining ochiq qismining harorati 33-34°Sga, qo’ltiqosti harorati 36,0-36,9°S ga teng. Termoregulyatsiya issiqlik chiqarish va issiqlik o’zatish intensivligi o’zgarishi yordamida amalga oshiriladi. Oziq-ovqat moddalarining metabolizmi jarayonida organizmdan ajralib chiqariladigan deyarli barcha energiya oxir-oqibat issiqlikga aylanadi. Bu o’z navbatida mushak qisqarishiga sabab bo’ladigan energiyaga ham bog’liq. 20-25% issiqlik energiyasining asosiy qismi mushak va bo’yin harakati qarshiligini engish uchun qo’llaniladi. Undan tashqari, energiya nafas olish va yurak mushaklari qisqarishiga ham sarflanadi. Agar yaxshi shug’ullangan sportchi organizm kislorod qabul qilishi 20 barobarga oshishi hisobga olinsa, tanadan chiqayotgan issiqlik miqdori kislorod iste'moliga proportsional bo’ladi. Uzoq muddatli sport musobaqalarida ishtirok davomida organizmdan qanchalik lco’p issiqlik ajralib chiqishini tasavvur qilish mumlcin. Bundan tashqari, issiqlik namchil kunda sportchida issiqlik almashinuvi pasayishi natijasida organizmning qizib ketishi - oftob urishi kuzatiladi, lekin e'tiborsizlik qilinganda o’lim bilan tugallanishi mumkin. Atrof-muhitning normal sharoitlarida ham uzoq muddatli musobaqalar vaqtida sportchi tana harorati 40°S dan tez-tez ko’tarilib turadi. Harorat isisqlik almashinuvi pasayishi sharoitida va tana haroratining oshishi natijasida biokimyoviy reaktsiyalar tezlashishida 41-42°S gacha ko’tarilishi mumkin. Harorat ko’tarilishing o’zi to’qima hujayralari, ayniqsa miya hujayralari faoliyatini buzadi. Bu vaziyatda ko’p sonli sipmtom (belgi)lar: haddan ortiq zaiflik, toliqish, bosh og’rigi, bosh aylanishi, kungil aynishi, terlash, ko’z oldi qorong’ilashishi, muvozanatsiz qadam tashlash, o’tlcir qon-tomir etishmovchiligi (kollaps) va hushni yo’qotish kuzatiladi. Agar inson jismoniy faoliyatni to’xtatsa ham harorat o’z-o’zidan pasayishi mumkin emas. CHunki, yuqorida aytib o’tilgandek, tananing yuqori harorati barcha hujayralar tarkibida kimyoviy reaktsiyalar tezligini ilcki barobar oshiradi. Oftob urishini davolash uchun tezkor choralar tana haroratini istalgan uslubda pasaytirishdir. Eng samarali chora-odam kiyimini to’liq echib olish zarur, tananing barcha yuzasidan sovuq suv quyish yoki inson tanasini sovuq suv bilan artish va ventilyator yordamida shamollatish yaxshi yordam beradi. Tajribalarga binoan ushbu choralarning o’zi jabrlanuvchi uchun etarlidir. 7. Jismoniy mashqlarni siydik va ter ajralishiga ta’siri Jismoniy mehnat va jismoniy mashqlar moddalar almashinuvi jarayonlariga ta’sir etib, ularni kuchaytiradi. Jismoniy ish vaqtida tana haroratining fiziologik me’yorida saqlanishi uchun ortiqcha issiqlikni organizmdan chiqarish asosan terlash orqali bo‘ladi. Bundan tashqari mushak faoliyatida moddalar almashinuvining qator mahsulotlari: sut kislotasi, karbonat angidridi, fosfor kislota, kreatinin va boshqalar qonga o‘tadi. Ularning ba’zilari buyraklar va ter bezlari orqali organizmdan chiqariladi. Jismoniy mehnat natijasida organizmdagi umumiy qonning bir qismi mushaklarga oqishi sababli ichki a’zolarga, shu jumladan, buyraklarga ham qon kelishi kamayadi. Bu siydik ajralishining kamayishiga, undagi turli moddalar konsentratsiyasining ortishiga olib keladi. Siydikning solishtirma og‘irligi ortadi, reaksiyasi o‘zgaradi. Ayniqsa, bajaraladigan mushak ishining shiddati, muddati, og‘ir-yengilligi va boshqa omillar siydik tarkibi va reaksiyasining o‘zgarishiga har xil ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, adrenalin gormoni ta’sirida glikogen parchalanishining kuchayishi bilan qonda glyukoza miqdori me’yoridan ortganida siydik tarkibida glyukoza paydo bo‘ladi. Jismoniy mehnat bajarishda siydik tarkibida sut kislotasining miqdori ortadi. Ayniqsa, suv muhitda yuqori tezlikdagi og‘ir ishlarni bajarishda malpigiy koptokchalari epiteliysining o‘tkazuvchanligi ortishi natijasida siydik tarkibida oqsil, ba’zida esa hatto eritrositlar kuzatiladi. Quruqlikda, ayniqsa, tashqi muhitning yuqori harorati sharoitlaridagi jismoniy ishlarni bajarish ter bezlari funksiyasining kuchayishi bilan kuzatiladi. Buyrak orqali ajratiladigan moddalarning ko‘pchiligi ter bezlari orqali organizmdan chiqariladi. Ter tarkibida kreatinin, siydikchil, ammiak, sut kislotasi, tuzlar konsentratsiyasi ortadi. Jismoniy ishda nafas a’zolari ishining tezlashishi kuzatiladi. Bu moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlaridan karbonat angidridning organizmdan chiqarilishini tezlashtiradi. Ter bezlari yaxshi rivojlanmagan hayvonlarda, masalan, itlarda organizmdan ortiqcha suv ajratilishi va tana haroratining me’yorida ushlanish ko‘p jihatdan so‘lak ajralishi va nafas a’zosi ishiga bog‘liq bo‘ladi. 8. Jismoniy mehnat vaqtida ichki sekretsiya bezlarining faoliyati Ma’lumki, har qanday jismoniy mehnat (mushak faoliyati, jismoniy mashqlar va boshqalar) natijasida moddalar almashinuvi va energiya sarflanishi kuchayadi. Jismoniy mehnat bajarishda organizmning funksional zahiralari ishga solinadi. Organizmda sodir bo‘ladigan fiziologik jarayonlar, jumladan, markaziy asab faoliyati, gumoral, neyropeptid va gormonal boshqarish mexanizmlari me’yorga nisbatan kuchliroq ishlaydi. Markaziy asab tizimida ro‘y beradigan o‘zgarishlar vegetativ asab tizimi orqali endokrin bezlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Buyrak usti bezlari funksiyasida jismoniy ish boshlanishi bilan simpatik asab ta’sirida buyrak usti bezining mag‘iz qavatidan adrenalin gormonining ajralishi kuchayadi va qonga o‘tib, jigar hamda mushaklardagi glikogen parchalanishini tezlashtiradi. Buning natijasida qonda energiya manbai bo‘lgan–glyukoza miqdori ortadi. Bajariladigan jismoniy mehnat qanchalik og‘ir va shiddatli bo‘lsa, qonda adrenalin gormoni shunchalik ko‘payadi. Bundan tashqari, adrenalin jismoniy mehnat og‘irligiga qarab yurak-tomir ishini kuchaytiradi, nafas a’zolari faoliyatini oshiradi, markaziy asab tizimi va po‘stlog‘ining qo‘zg‘aluvchanligini oshiradi. Buyrak usti bezlarning po‘stloq qavati gormonlari organizmning jismoniy mehnat bajarish uchun tayyorlaydi, mineralokortikoidlar va glyukokortikoidlar ajarilishi kuchayadi. Lekin haddan tashqari uzoq muddatli ishlar oqibatida glyukokortikoidlar ajralishi kamaya boradi. Ular organizm charchashdan keyin ish qobiliyatining tiklanishini tezlashtiradi. Uzoq muddatli jismoniy mehnatda organizm terlash oqibatida ko‘p tuzlarni yo‘qotadi. Lekin aldosteron gormonining ko‘p miqdorda ajralishi natriyning siydikka o‘tishini kamaytiradi. Adenogipofizning adrenokortikotrop (AKTG) gormoni buyrak usti bezi gormonlarining ajralishini kuchaytirib, organizmni og‘ir jismoniy ishga moslashtiradi (Teppermen Dj., Teppermen X. (1989). Uzoq muddatli jismoniy ishlarda glyukozaning yetarli miqdorda saqlanib turishi me’da osti bezining gormoni-glyukagon orqali ta’minlanadi. Me’da osti bezining ikkinchi gormoni-insulin, hujayra membranasining glyukoza va aminokislotalarga o‘tkazuvchanligini oshiradi. Jismoniy ish bajarishda ish qobiliyatining yuqori darajadaushlanishida jinsiy gormonlar muhim rol o‘ynaydi, ular oqsil sintezlanishini kuchaytiradi. Mushak ishidan keyin funksiyalarning tiklanishida ham ichki sekretsiya bezlari faol ishtirok etadi. Masalan, qalqonsimon bez gormoni-tiroksin, tiklanish jarayonlarini tezlashtiradi. Me’da osti bezi gormoni-insulin esa glikogen sintezlanishini kuchaytirish bilan jigar va mushaklarda glikogenni zahira bo‘lishini kuchaytiradi, ya’ni organizmning energiya manbaini oshiradi. Adabiyot 1. Azimov I.G., Sobitov SH.S. Sport fiziologiyasi. T., 1993. 225 b. 2. Solodkov A.S., Sologub E.B. Fiziologiya sporta.- (uchebnoe posobie)E, Spb, 1999. 23 s. 3. Solodkov A.S., Sologub E.B. Fiziologiya cheloveka (ob щ aya sportivnaya, vozrastnaya): - Moskva, «Sport», 2015, 609 s. 4. Smirnov V.M., Dubrovskiy V.I. Fiziologiya fizicheskoo vospitaniya i sporta. – Moskva, «Vlados press», 2002, 605 s. 5. Txorevskiy V.I. Fiziologiya cheloveka. (ob щ aya, sportivnaya, vozrastnaya), M., Fizkultura, obrazovanie i nauka. 2001. 491. 6. Nuritdinov E.N. Odam fizologiyasi. Toshkent, «Aloqachi», darslik, 2005, 505 b. 7. Nuritdinov E.N., Haydarov B.T. Jismoniy madaniyat va sport fiziologiyasi (uslubiy qo‘llanma). – Samarqand, SamDU, 2015, 160 b. 8. Nuritdinov E.N., Haydarov B.T., Dusanov U.S. Sport fiziologiyasi, Samarqand, uslubiy qo‘llanma, 2016, 154 b. 9. Nuritdinov E.N., Tursunqulov E.A., Abdulaxatov Z. Sport psixofiziologiyasi. – Samarqand, uslubiy qo‘llanma, 2016., 81 b. 10. Astrand P.O. Ynfluence of Scandinavian scientistsin in exercise physiology //Scandinavian Yornal of Medicine and Science in sport. 1-3, 1991, 3-9 p. 11. Fox E.L., Bowers R.W., Foss M. The physiological basis for exercise and sport (sthed), Philadelphia Saunders. – 1993. 12. Rajamurodov Z.T., Rajabov A.I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi. Toshkent, «Tib kitob», 2010, 431 b. 13. Teppermen Dj., Teppermen X. Fiziologiya obmena ve щ yestv i endokrinnoy sistem ы . – M.: «Mir», 1989, 366 b. 14. Vapder A. Fiziologiya pochek. – Spb, 2000. (angl tarjima), 467 b.

JISMONIY MASHQLARNI ODAM ORGANIZMINING FUNKSIYALARIGA TA’SIRI Reja: 1. Jismoniy mashqlarni qon tarkibiga ta’siri; 2. Jismoniy mashqlarni yurak-qon tomirlari faoliyatiga ta’sirni; 3. Jismoniy mashqlarni nafas tizimiga ta’siri; 4. Jismoniy mashqlarni ovqat hazm qilish tizimiga ta’siri; 5. Jismoniy mashq vaqtida energiya almashinuvi; 6. Jismoniy mashqlarni termoregulyasiyaga ta’siri; 7. Jismoniy mashqlarni siydik va ter ajrali; 8. Jismoniy mehnat vaqtida ichki sekretsiya va bezlarining ahamiyati;

1. Jismoniy mashqlar ni qon tarkibiga ta’siri Qon tarkibi, uning fizik-kimyoviy o‘zgarishlari mushaklarning faoliyatiga bog‘liq. Jismoniy mashqlar natijasida qon reaksiyasini muvozanatlantiruvchi barcha fiziologik mexanizmlar ishga solinadi. Mushaklar shiddat bilan ishlayotganda qon reaksiyasi kislotali (asidoz) tomonga siljiydi. Masalan, biron masofaga yugurganda qonning faol pH reaksiyasi 6.95-ni tashkil etadi. Asta-sekin yugurganda pH kamroq o‘zgaradi va tez vaqt o‘tmasdan bu o‘zgargan reaksiya tiklanib darrov o‘z me’yoriga qaytadi. Qon reaksiyasining bir darajada saqlaydigan qobiliyati zahiraviy ishqor ko‘rsatgichi hisobidan amalga oshiriladi, jismoniy mashq bilan shug‘ullanadigan kishilarda shug‘ullanmaydiganlarga nisbatan 10-15% yuqori turadi. Jismoniy mashqlar vaqtida qondagi sut kislota konsentratsiyasi 75-86 ml% (me’yorda 10-20 ml%) ga teng bo‘ladi. Qonning yopishqoqligi ham jismoniy mashqlar davomiyligiga qarab o‘zgaradi, uzoq muddatli mashg‘ulotlardan keyin 10% ga oshadi. Bu o‘zgarishlar asosan qonning shaklli elementlari miqdori (eritrositlar, leykositlar, trombositlar) o‘zgarganligi bilan ifodalanadi, shu sababli qon reaksiyasi kislotali tomonga siljiydi. Jismoniy mashqlar natijasida organizmda ter ishlab chiqaruvchi bezlar va buyraklar orqali ko‘p miqdorda suv yo‘qotiladi. Shuning uchun qonning yopishqoqlik xususiyati oshadi va shu sababli yurak-qon tomirlar tizimining faoliyati qiyinlashadi. Mushak ishlayotgan vaqtda qonda leykositlar miqdori oshib, miogen leykositoz kuzatiladi. Uning darajasi jismoniy tarbiyaning turiga bog‘liq ekanligini ilk bor A.Yegorov tomonidan o‘rganilgan. Miogen leykositozning uch fazasi mavjud: birinchi faza - limfositar leykositoz deb ataladi. Qonda leykositlar miqdorining oshib ketishi (10 ming 1 mm 3 qonda) va limfositlarning 40-50 % gacha oshganligi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi faza ( birinchi neytrofil faza ) leykositlarning umumiy miqdori 12-18 minggacha yetadi, neytrofillarning miqdori esa 70-80 ga oshadi; shulardan yosh

neytrofillar 2 % -ni, tayoqchasimon neytrofillar esa 10-15% ni tashkil qiladi, ammo limfositlarning umumiy miqdori 15-20% gacha va eozinofillar miqdori 1- 2% gacha kamayadi. Bu faza davomida ilikda qon ishlab chiqaruvchi a’zolarining faoliyati kuchayadi, ulardan leykositlar ko‘p miqdorda hosil bo‘laveradi. Uchinchi fazada ( ikkinchi neytrofil faza ) qonda leykositlarning miqdori yanada oshib, 1mm 3 qonda 20-50 minggacha yetadi; yosh neytrofillar 3-4% gacha, tayoqchasimon neytrofillar 20-30% gacha oshadi, ammo limfositlarnning miqdori 3-10% gacha kamayadi, eozinofillar esa vaqtincha qonda yo‘q bo‘ladi. Shunday qilib, shiddatli jismoniy mashqlar natijasida mushaklarning funksional faoliyati o‘zgaradi. Shu bilan birga qon tarkibida ham morfologik o‘zgarishlar kuzatiladi. Birinchi navbatda miogen leykositozning limfositar fazasi kuzatilib, undan keyin birinchi va ikkinchi neytrofil fazalari amalga osha boshlaydi. Miogen leykositoz murakkab ko‘pbosqichli jarayon hisoblanib, uzoq muddatli va tiklanuvchi davrlardan iborat. Ba’zi bir ma’lumotlarga ko‘ra, uzoq muddatli va shiddatli jismoniy mashqlardan keyin (masalan, marafon yugurishda) leykositlarning umumiy miqdori 2-3 kecha-yu kunduz davomida o‘z me’yoriga qaytmaydi. Mushak faoliyati natijasida qon plastinkalari (trombositlar) miqdori ham oshadi. Bu miogen trombositoz deyiladi. Trombositlarning miqdori ikki va hatto undan ham ko‘proq oshganligi og‘ir va shiddatli mushak faoliyatidan dalolat beradi. Trombositlarning umumiy miqdori nafaqat jismoniy faoliyat jarayonida, balki jismoniy mashqlardan bir necha kun o‘tgandan keyin ham o‘z me’yoriga qaytmaydi. Jismoniy mashqlar davomida trombositlar miqdorining oshmasligi, qonning ivish jarayoniga ta’sir yetkazib, uni tezlashtiradi. Buni sportchilarda marafon yugurish va boshqa sport turlari bilan shug‘ullanganda kuzatish mumkin. Miogen leykositoz, miogen trombositoz hamda qon ivish vaqtining kamayishi himoyalanuvchi ahamiyatga ega. Bu biologik mantiqiy jarayonlar hisoblanadi, chunki mushak faoliyati natijasida paydo bo‘lgan funksional o‘zgarishlar organizmning himoyalash reaksiyalariga qaratilgan biologik reaksiyadir.

17.2. Jismoniy mashqlarni yurak-qon tomirlari faoliyatiga ta’siri Jismoniy mehnat uchun kerakli energiya organik moddalarning oksidlanishi natijasida hosil bo‘ladi. Shuning uchun jismoniy mehnat vaqtida organizmning kislorodga bo‘lgan ehtiyoji keskin ortadi. Kislorodning qon orqali tashilishi sababli ish paytida faol a’zolarning qon bilan ta’minlanishi (skelet mushaklari, yurak) oshishi kerak. Bu asab va gumoral yo‘llar bilan boshqariladigan yurak-tomir tizimi faoliyatining kuchayishi va shu bilan birga kislorod ehtiyojini qoniqtirish natijasida amalga oshiriladi. To‘qimalarni qon bilan ta’minlash jarayoni ishdan oldinroq (start oldidan) boshlanadi. Bo‘lajak jismoniy ish haqida kishining fikrlashi, yurak- tomir va mushaklarning bajariladigan ishga tayyorgarligi, ular faoliyatining bajariladigan ishga nisbatan o‘zgarishi reflektor yo‘li orqali yuzaga chiqadi. Bunday funksional qayta qurish bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘i va gipotalamusdan kelayotgan asab impulslari orqali o‘tadi bu faoliyatning asosida tashqi va ichki muhitdan ta’sir ko‘rsatuvchi turli ta’sirlovchilarga javoban shartsiz va shartli reflekslar mexanizmlari yotibdi. Jismoniy ishga tayyorgarlik (start oldi) vaqtida simpatik asabning markazlari qo‘zg‘aladi, buyrak usti bezining faoliyati oshib, yurak faoliyatini kuchaytiradi, qonni qayta taqsimlash jarayonini o‘zgartiradi va arterial qon bosimi oshadi. Organizmning bu reaksiyalari jismoniy ish uchun tayyorgarlik davri bo‘lib, skelet mushaklari, yurak va o‘pka qon aylanishini kuchaytiradi. Ishning boshida qon aylanishi boshqariluvida qo‘shimcha reflektor, gumoral va jismoniy omillar ishga solinadi. Bosh miya po‘stlog‘i tomonidan harakat a’zosiga asab impulslari yuboriladi, shu bilan birga vegetativ asab tizimi o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Buning natijasida simpatik asab markazlari qo‘zg‘aluvchanligi yanada ham oshadi, parasimpatik (adashgan) asab markazlar qo‘zg‘aluvchanligi esa keskin susayadi. Shu vaqtning o‘zida ishlovchi mushaklar arteriolalari va kapillyarlari kengayadi, hozirgacha mehnat jarayoniga jalb bo‘lmagan katta va kichik qon tomirlari ishga solinadi, ya’ni mahalliy qon aylanish jarayoni to‘liq

ishga solinadi. Biroq ishlovchi mushaklar qon tomirlarining kengayishi bilan bir qatorda qorin bo‘shlig‘ida joylashgan va mehnat jarayonida sust ishtirok etadigan a’zolar qon tomirlari torayadi. Yurak–tomir faoliyatining mehnat vaqtida o‘zgarishi reflektor yo‘l bilan amalga oshiriladi, asab impulslari harakat a’zosining proprioreseptorlari va xemoreseptorlardan kelib, qon va boshqa to‘qimalarda hosil bo‘lgan turush moddalar borligidan xabar beradi. Jismoniy mehnat vaqtida yurak mushagi qisqarish qobiliyati oshgani sababli, yurakning sistolik qon hajmi ortadi. Shiddatli jismoniy mehnat natijasida sistolik qon hajmi bir daqiqada 120-140 ml, yurak qisqarish tezligi 200 gacha va undan ham ko‘proqqa yetadi. Daqiqali qon hajmi 25-30 l gacha, qonning skelet mushaklariga quyilishi 22-25 l gacha oshadi. Jismoniy chiniqqan odamning yuragi morfo-fiziologik jihatdan bir qator ijobiy xususiyatlarga ega bo‘ladi. Masalan, miokardda qon aylanishining kuchayishi, uning oziq moddalar va kislorod bilan ta’minlashining yaxshilanishi natijasida mushak tolalari yo‘g‘onlashadi, yurak devori qalinlashadi, uning klapanlari mustahkamlanadi va hajmi kattalashadi. Bu o‘zgarishlar natijasida yurakning qisqarish kuchi ortadi. Yurak mushagi qanchalik kuchli bo‘lsa, vaqt birligi ichida u tomirlar tizimiga shunchalik ko‘p qon chiqarib beradi. Jismoniy mashq bajarganda yuragining sistolik hajmi 120- 140 ml gacha ko‘payadi (tinch holatda 65-70 ml bo‘ladi). Yuralaiing daqiqali hajmi 25-30 litrgacha ko‘payadi (tinch holatda 5 1). Yurakning qisqarish tezligi (puls soni) 150- 200 martagacha ortadi (tinch holatda 70 marta). Yuralc faoliyatining kuchayishi, undan arteriya tomirlariga chiqariladigan qon miqdorining ortishi, organizmda qon aylanishining tezlashuvi barcha to‘qimalar hamda yurak mushaklari oziq moddalar, garmonlar, vitaminlar, kislorod bilan ta’minlashini yaxshilaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, yurak-qon tomir tizimini jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanib, chiniqtirish asta-sekin olib borilishi zarur. Chiniqishning boshlanishida jismoniy mashqlar hajmi kam bo‘lib, asta-sekin ko ‘paytirilishi kerak.

O'xshashlar

AYOLLAR SPORTINING FIZIOLOGIK ASOSLARI
“Vavilonlik eng boy odam’’ asari haqida
JISMONIY TARBIYA. HUQUQIY TARBIYA.
TABIATNING SOG'LOMLASHTIRUVCHI VA GIGIENIK OMILLARI
BADIIY GIMNASTIKA MASHG‘ULOTLARINI TASHKIL QILISH ASOSLARI