Kompyuter haqida umumiy ma'lumot
![K o m p y u t e r h a q i d a u m u m i y m a ' l u m o t
1 . K o m p y u t e r l a r n i s i n f l a s h
2 . K o m p y u t e r n i n g i s h l a s h p r i n s i p i v a t a s h k i l e t u v c h i l a r i
3 . S h a x s i y k o m p y u t e r l a r n i n g t u z i l i s h i
4 . K o m p y u t e r n i n g q u r i l m a l a r i
K o m p y u t e r - i n g l i z c h a s o ` z b o ` l i b , u h i s o b l o v c h i d e m a k d i r . G a r c h a n d u
h o z i r d a f a q a t h i s o b l o v c h i b o ` l m a s d a n , m a t n l a r , t o v u s h , v i d e o v a b o s h q a
m a ' l u m o t l a r u s t i d a h a m a m a l l a r b a j a r a d i . S h u n g a q a r a m a s d a n h o z i r d a
u n i n g e s k i n o m i k o m p y u t e r s a q l a n g a n . U n i n g a s o s i y v a z i f a s i t u r l i
m a ' l u m o t l a r n i q a y t a i s h l a s h d a n i b o r a t . A v a l l o s h u n i a y t i s h l o z i m k i ,
k o ` p c h i l i k n i n g t u s h u n c h a s i d a g o ` y o k i b i z k u n d a l i k d a f o y d a l a n a d i g a n
f a q a t s h a x s i y k o m p y u t e r b o r x o l o s . B u n g a a l b a t t a s a b a b l a r k o ` p .
S h u l a r d a n b i r i h o z i r g i z a m o n s h a x s i y k o m p y u t e r l a r i i l g a r i u n i v e r s a l d e b
h i s o b l a n g a n k o m p y u t e r l a r d a n t e z l i g i v a x o t i r a h a j m i j i h a t i d a n a n c h a o s h i b
k e t g a n l i g i d a b o ` l s a , i k k i n c h i t o m o n d a n k o ` p m a s a l a l a r n i y e c h i s h u c h u n b u
k o m p y u t e r l a r f o y d a l a n u v c h i l a r n i q a n o a t l a n t i r i s h i d a d i r . H o z i r d a
k o m p y u t e r t e r m i n i k o ` p u c h r a s a d a , s h u b i l a n b i r g a E H M ( e l e k t r o n
h i s o b l a s h m a s h i n a l a r i ) , H M ( h i s o b l a s h m a s h i n a l a r i ) t e r m i n l a r i h a m
h a y o t d a k o ` p i s h l a t i b t u r i l a d i . A m m o b i z s o d d a l i k u c h u n f a q a t k o m p y u t e r
t e r m i n i d a n f o y d a l a n a m i z . K o m p y u t e r l a r n i n g a m a l d a t u r l i x i l l a r i m a v j u d :
r a q a m l i , a n a l o g l i ( u z l u k s i z ) , r a q a m l i - a n a l o g l i , m a x s u s l a s h t i r i l g a n .
A m m o , r a q a m l i k o m p y u t e r l a r f o y d a l a n i l i s h i , b a j a r a d i g a n a m a l l a r n i n g
u n i v e r s a l l i g i , h i s o b l a s h a m a l l a r i n i n g a n i q l i g i v a b o s h q a k o ` r s a t k i c h l a r i
y u q o r i b o ` l g a n i u c h u n , u l a r k o ` p r o q f o y d a l a n i l m o q d a . A m a l d a e s a h o z i r
r i v o j l a n g a n m a m l a k a t l a r d a k o m p y u t e r l a r n i n g b e s h g u r u h i k e n g
q o ` l l a n i l m o q d a .
K o m p y u t e r l a r n i x o t i r a s i n i n g h a j m i , b i r s e k u n d d a b a j a r a d i g a n a m a l l a r
t e z l i g i , m a ' l u m o t l a r n i n g r a z r a d t o ` r i d a ( y a c h e y k a l a r d a ) t a s v i r l a n i s h i g a
q a r a b , b e s h g u r u h g a b o ` l i s h m u m k i n :
- s u p e r k o m p y u t e r l a r ( S u p e r C o m p u t e r ) ;
- b l o k k o m p y u t e r l a r ( M a n f r a m e C o m p u t e r ) ;
- m i n i k o m p y u t e r l a r ( M i n i c o m p u t e r ) ;
- s h a x s i y k o m p y u t e r l a r ( P C - P e r s o n a l C o m p u t e r ) ;
- b l o k n o t ( n o u t b o o k ) k o m p y u t e r l a r .
S u p e r k o m p y u t e r l a r ( T O P 5 0 0 k o m p y u t e r l a r ) - j u d a k a t t a t e z l i k n i t a l a b
q i l a d i g a n v a k a t t a h a j m d a g i m a s a l a l a r n i y e c h i s h u c h u n m o ` l j a l l a n g a n
b o ` l a d i . B u n d a y m a s a l a l a r s i f a t i d a o b - h a v o n i n g g l o b a l p r o g n o z i g a o i d
m a s a l a l a r n i , u c h o ` l c h o v l i f a z o d a t u r l i o q i m l a r n i n g k e c h i s h i n i o ` r g a n i s h
m a s a l a l a r i , g l o b a l i n f o r m a t s i o n s i s t e m a l a r v a h o k a z o l a r n i k e l t i r i s h
m u m k i n . B u k o m p y u t e r l a r b i r s e k u n d d a 1 0 t r i l l i o n l a b a m a l b a j a r a d i .](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_1.png)
![S u p e r k o m p y u t e r l a r b a h s i d a A Q S H e n e r g e t i k a v a z i r l i g i n i n g S a n d i a
l a b o r a t o r i y a s i d a o ` r n a t i l g a n 9 4 7 2 p r o t s e s s o r l i I n t e l A S C I R e d k o m p y u t e r
s i s t e m a s i k a r v o n b o s h i l i k q i l m o q d a . U n i n g t e z l i g i k o m p y u t e r l a r t e z l i g i n i
o ` l c h o v c h i - L i n p a c r p a r a l l e l t e s t i d a 1 T F L O P S ( 1 T F L O P S - 1 0 0 0 G F L O P S
t e n g , 1 G F L O P S e s a 1 0 0 0 0 0 0 F L O P S , 1 F L O P S - s e k u n d i g a 1 0 0 0 a m a l g a
t e n g ) . X u s u s a n , b u k o m p y u t e r y a d r o s i n o v l a r i n i v a e s k i r a y o t g a n y a d r o
q u r o l l a r i n i m o d e l l a s h t i r i s h d a q o ` l l a n i l a d i . E ' t i b o r l i s i s h u k i , T o k i o
u n i v e r s i t e t i d u n y o d a t o ` r t i n c h i o ` r i n d a t u r a d i g a n , s e k u n d i g a 8 7 3 G F L O P S
a m a l b a j a r a d i g a n , 1 2 8 p r o t s e s s o r l i S G I A S C I B l u e k o m p y u t e r i g a e g a .
Q u y i d a g i j a d v a l d a T o p k o m p y u t e r l a r h a q i d a m a ' l u m o t k e l t i r i l g a n :
REY
TI
N
G
O’
R
NI RUS
U
MI ISHLAB
CHIQA
RUVCH
I
MAML
AKAT SHIRKAT
NOMI S PROTS
ESSO
R
1 Intel
AS
CI
Re
d AQSH Intel
(AQSH) 9
1338
2 SGI
AS
CI
Blu
e AQSH SGI
(AQSH) 6
634](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_2.png)
![3 SGI
T3
E1
20
0 AQSH SGI
(AQSH) 1
430
4 Hitac
hi
SR
80
00 Yaponiya Hitachi(Y
aponiya
) 1
368
5 SGI
T3
E9
00 AQSH SGI
(AQSH) 1
264
S h u n i q a y d q i l i s h l o z i m k i , s u p e r k o m p y u t e r l a r n i n g m a ' l u m y o ` n a l i s h
m a s a l a l a r i n i
S h u n i q a y d q i l i s h l o z i m k i , s u p e r k o m p y u t e r l a r n i n g m a ' l u m y o ` n a l i s h
m a s a l a l a r i n i y e c h i s h g a q a r a t i l g a n t u r l a r i h a m m a v j u d .
B l o k k o m p y u t e r l a r ( M a n f r a m e C o m p u t e r ) - f a n v a t e x n i k a n i n g t u r l i
s o h a l a r i g a o i d m a s a l a l a r n i y e c h i s h g a m o ` l j a l l a n g a n . U l a r n i n g a m a l
b a j a r i s h t e z l i g i v a x o t i r a h a j m i s u p e r k o m p y u t e r l a r n i k i g a q a r a g a n d a b i r -
i k k i p o g ` o n a p a s t . B u l a r g a m i s o l s i f a t i d a A Q S h n i n g C R A Y ( k r e y ) , I B M
3 9 0 , 4 3 0 0 , I B M E S / 9 0 0 0 , F r a n s i y a n i n g B o r r o u s 6 0 0 0 , Y a p o n i y a n i n g
M 1 8 0 0 r u s u m l i k o m p y u t e r i n i v a b o s h q a l a r n i m i s o l q i l i b k e l t i r i s h
m u m k i n .
M i n i k o m p y u t e r l a r ( k i c h i k k o m p y u t e r l a r ) h a j m i v a b a j a r a d i g a n a m a l l a r
t e z l i g i j i h a t i d a n b l o k k o m p y u t e r l a r d a n k a m i d a b i r p o Q o n a p a s t d i r . S h u n i
a y t i s h j o i z k i , u l a r n i n g g a b a r i t i ( h a j m i ) t o b o r a i x c h a m l a s h i b , h a t t o s h a x s i y
k o m p y u t e r d e k k i c h i k j o y n i e g a l l a y d i g a n l a r i y a r a t i l m o q d a . B u n d a y
k o m p y u t e r l a r t u r k u m i g a i l k b o r y a r a t i l g a n P D P - 1 1 ( P r o g r a m m D r i v e r
P r o c e s s o r - d a s t u r i y b o s h q a r u v p r o t s e s s o r i ) t u r k u m i n i , i l g a r i h a r b i y
m a q s a d l a r u c h u n i s h l a t i l g a n ( m a x f i y h i s o b l a n g a n ) V A X , S U N t u r k u m l i
k o m p y u t e r l a r , I B M 4 3 8 1 , H e w l e t t P a c k a r d f i r m a s i n i n g H P 9 0 0 0 v a
b o s h q a l a r m i n i k o m p y u t e r g a m i s o l b o ` l a o l a d i . S h u n i a y t i s h j o i z k i ,
m i n i k o m p y u t e r l a r o ` z l a r i n i n g k a t t a o g ` a l a r i M a n f r a m e k o m p y u t e r l a r n i
i m k o n i y a t l a r i d a r a j a s i g a k o ` t a r i l i b b o r m o q d a . B u n i n g u c h u n t a r i x g a n a z a r
s o l i s h v a h o z i r g i u l a r n i n g t a r a q q i y o t i n i k u z a t i s h y e t a r l i .
S h a x s i y k o m p y u t e r l a r h o z i r d a k o r x o n a l a r , m u a s s a s a l a r , o l i y o ` q u v
y u r t l a r i d a k e n g t a r q a l g a n b o ` l i b , u l a r n i n g a k s a r i y a t i I B M r u s u m i g a m o s
k o m p y u t e r l a r d i r .
I B M r u s u m i g a m o s k o m p y u t e r l a r d e g a n d a , u l a r n i n g t u r l i k o m p a n i y a l a r
i s h l a b c h i q a r i l i s h i g a q a r a m a y h a m t e x n i k , h a m p r o g r a m m a t a ' m i n o t i
m o s l i g i , y a ' n i b i r - b i r i g a t o ` g ` r i k e l i s h i n a z a r d a t u t i l a d i . B u n d a y](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_3.png)
![k o m p y u t e r l a r h a j m i j i h a t i d a n k i c h i k ( b i r s t o l u s t i g a j o y l a s h a d i ) , a m a l
b a j a r i s h t e z l i g i , m a s a l a n P E N T I U M - 3 M M X p r o t s e s s o r i o ` r n a t i l g a n
k o m p y u t e r l a r i d a h o z i r g i k u n d a 7 5 0 - 1 0 0 0 m e g a g e r s n i , x o t i r a h a j m i e s a 6 4 -
1 2 8 m e g a b a y t n i t a s h k i l q i l a d i . B u k o ` r s a t g i c h l a r o ` t a t e z o ` z g a r i b , h a r
i k k i y i l d a k o m p y u t e r l a r i m k o n i y a t i i k k i b a r a v a r o s h i s h i , u l a r n i n g n a r x i
e s a s h u n c h a g a a r z o n l a s h i s h i t e n d e n s i y a s i k u z a t i l m o q d a . B u g u n g i k u n d a
P e n t i u m I V k o m p y u t e r l a r i h a m j a h o n b o z o r i d a k e n g t a r q a l m o q d a . I B M P C
m o s l i k k o m p y u t e r l a r i n i y u z l a b f i r m a l a r i s h l a b c h i q a r m o q d a . B u l a r I B M ,
C o m p a q , H e w l e t t - P a c k a r d , P a c k a r d B e l l , T o s h i b a , A p p l e , S i e m e n s
N i x d o r s , A c e r , O l i v e t t i , G a t e w a y , S U N v a b o s h q a f i r m a l a r d i r . S h u n i
a y t i s h j o i z k i , y u q o r i d a n o m l a r i z i k r e t i l g a n f i r m a l a r i s h l a b c h i q a r g a n
k o m p y u t e r l a r ( b r a d e n a m e ) - O q y a s a l g a n , J a n u b i y - S h a r q i y m a m l a k a t l a r d a :
M a l a y z i y a , X i t o y , T a y l a n d , K o r e y a v a b o s h q a m a m a l a k a t l a r d a y u q o r i d a
n o m l a r i k e l t i r i l g a n f i r m a l a r l i t s e n z i y a s i a s o s i d a i s h l a b c h i q a r i l g a n
k o m p y u t e r l a r S a r i q y a s a l g a n n o m g a e g a . F i r m a n o m l a r i k o ` r s a t i l m a g a n
k o m p y u t e r l a r e s a n o m s i z k o m p y u t e r l a r ( n o n a m e ) d e b y u r i t i l a d i . A y n i q s a ,
k e y i n g i g u r u h k o m p y u t e r l a r n i s o t i b o l i s h d a u l a r y a x s h i t e k s h i r u v d a n
( t e s t l a r y o r d a m i d a ) o ` t k a z i l i s h i l o z i m . S h a x s i y k o m p y u t e r l a r u c h u n u n i n g
m u h i m k o ` r s a t k i c h i i s h l a s h k a f o l a t i n i n g ( k a m i d a u c h y i l ) b o ` l i s h i m u h i m .
S h u b i l a n b i r g a , b u n d a y k o m p y u t e r l a r n i s o t i b o l g a n d a l i t s e n z i o n
p r o g r a m m a t a ' m i n o t i v a t e g i s h l i a d a b i y o t l a r b i l a n b i r g a b e r i l i s h
i m k o n i y a t i m a v j u d l i g i n a z a r d a t u t i l i s h i k e r a k .
N o u t b u k k o m p y u t e r l a r . N o u t b u k k o m p y u t e r l a r h a j m i a n c h a i x c h a m
b o ` l i b , a m m o b a j a r a d i g a n a m a l l a r s o n i , x o t i r a h a j m i s h a x s i y k o m p y u t e r l a r
d a r a j a s i g a k o ` t a r i l i b b o r m o q d a . U l a r n i n g q u l a y l i k t o m o n l a r i d a n b i r i h a m
e l e k t r e n e r g i y a s i d a n , h a m i c h i g a o ` r n a t i l g a n b a t a r e y a l a r d a u z l u k s i z
( b a t a r e y a n i h a r s a f a r a l m a s h t i r m a s d a n ) i s h l a s h i m u m k i n l i g i d i r .
B u n d a b a t a r e y a q u v v a t i e n e r g i y a g a u l a n i s h i b i l a n o ` z i z a r a d o l a b o s h l a y d i
v a u b a t a r e y a b i r n e c h a y i l l a r g a m o ` l j a l l a n g a n b o ` l a d i . H o z i r d a b u n d a y
n o u t b u k l a r n i I B M , C o m p a q , A c e r , T o s h i b a v a b o s h q a f i r m a l a r i s h l a b
c h i q a r m o q d a . T a b i i y k i , b u n d a y k o m p y u t e r l a r o ` z i m k o n i y a t l a r i n u q t a i
n a z a r i d a n s h a x s i y k o m p y u t e r l a r g a t e n g l a s h a y o t g a n i n i n a z a r d a t u t i l s a ,
u n i n g n a r x i b a l a n d b o ` l i s h i n i s e z i s h q i y i n e m a s . B u n d a n t a s h q a r i , b u n d a y
r u s u m l i k o m p y u t e r l a r 8 - 1 0 y i l m o b a y n i d a b u z i l m a s d a n i s h l a s h
q o b i l i y a t i g a e g a . U l a r s h a x s i y k o m p y u t e r l a r u c h u n y a r a t i l g a n o p e r a t s i o n
s i s t e m a l a r M S D O S , q o b i q p r o g r a m m a l a r , W i n d o w s n i n g o x i r g i
v e r s i y a l a r i d a v a b o s h q a o p e r a t s i o n s i s t e m a l a r b o s h q a r u v i d a i s h l a y d i .
H o z i r d a n o u t b u k k o m p y u t e r l a r i d a n h a m i x c h a m c h o ` n t a k k o m p y u t e r l a r i
h a m i s h l a b c h i q i l m o q d a . U l a r h a m t a b i i y k i , o p e r a t s i o n s i s t e m a
b o s h q a r u v i d a i s h l a y d i v a u l a r t u r l i s o h a m a s a l a l a r i n i y e c h i s h g a q o d i r .
I x t i y o r i y k o m p y u t e r n i n g i s h l a s h p r i n s i p i n i b i r i n c h i b o ` l i b i n g l i z o l i m i
C h a r l z B e b i c h v a u n i n g g ` o y a s i n i m u k a m m a l l a s h g a n k o ` r i n i s h i n i D j o n
F o n N e y m a n t a k l i f q i l g a n . U n i n g p r i n s i p i p r o g r a m m a a s o s i d a
b o s h q a r i l a d i g a n a v t o m a t i k r a v i s h d a k e t m a - k e t i s h l a s h g ` o y a s i d a n i b o r a t .](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_4.png)
![H o z i r d a k o ` p k o m p y u t e r l a r s h u g ` o y a a s o s i d a i s h l a y d i . L e k i n k e y i n g i
p a y t l a r d a k o ` p p r o t s e s s o r l i k o m p y u t e r l a r , y a ' n i b i r v a q t d a p r o g r a m m a n i n g
b o ` l a k l a r i n i k e t m a - k e t e m a s , p a r a l l e l b a j a r a d i g a n k o m p y u t e r l a r h a m
y a r a t i l g a n l i g i n i e s l a t i b o ` t i s h j o i z d i r . S h u n d a y q i l i b , k o m p y u t e r a v v a l d a n
t u z i l g a n p r o g r a m m a a s o s i d a i s h l a y d i . O ` z n a v b a t i d a p r o g r a m m a q o ` y i l g a n
m a s a l a n i k o m p y u t e r d a y e c h i s h u c h u n q a n d a y d i r p r o g r a m m a l a s h t i l i d a
y o z i l g a n b u y r u q l a r ( o p e r a t o r l a r ) k e t m a - k e t l i g i d i r . P r o g r a m m a l a s h t i l i d a
t u z i l g a n p r o g r a m m a l a r m a x s u s t a r j i m o n p r o g r a m m a l a r y o r d a m i d a
k o m p y u t e r t i l i g a o ` t k a z i l a d i . K o m p y u t e r t i l i 0 v a 1 l a r d a n t a s h k i l t o p g a n ,
m a ' l u m q o i d a l a r a s o s i d a y o z i l a d i g a n k e t m a - k e t l i k l a r d a n i b o r a t . D j o n F o n
N e y m a n p r i n s i p i b o ` y i c h a a v t o m a t i k r a v i s h d a b a j a r i l a d i g a n p r o g r a m m a
a v v a l k o m p y u t e r n i n g x o t i r a s i g a k i r i t i l a d i ( y u k l a n a d i ) . X o t i r a d a t u r g a n
p r o g r a m m a a s o s i d a p r o g r a m m a n i t a s h k i l e t u v c h i h a r b i r o p e r a t o r k e t m a -
k e t b a j a r i l a d i .
B o s h q a r u v q u r i l m a s i d e b a t a l u v c h i m a x s u s q u r i l m a h o z i r q a n d a y
o p e r a t o r b a j a r i l i s h i v a u n d a n k e y i n q a y s i o p e r a t o r b a j a r i l i s h i u s t i d a n
n a z o r a t o ` r n a t a d i v a u n i n g b a j a r i l i s h i n i t a ' m i n l a y d i . A m a l ( a r i f m e t i k -
m a n t i q i y ) e s a p r o t s e s s o r d e b a t a l u v c h i q u r i l m a d a b a j a r i l a d i . P r o g r a m m a
i s h l a s h n a t i j a s i t o ` g ` r i d a n - t o ` g ` r i e k r a n d a y o k i t a s h q i q u r i l m a ( c h o p
q i l u v c h i m e x a n i z m , g r a f i k c h i z u v c h i q u r i l m a , v i d e o q u r i l m a v a b o s h q a l a r )
d e b a t a l u v c h i q u r i l m a d a k o ` r i l i s h i m u m k i n . O d a t d a k o m p y u t e r i k k i
q i s m d a n : H a r d w a r e ( k o m p y u t e r n i t a s h k i l e t u v c h i l a r i - k o m p y u t e r n i n g
q a t t i q q i s m l a r i ) v a S o f t w a r e ( k o m p y u t e r n i n g p r o g r a m m a t a ' m i n o t i
- k o m p y u t e r n i n g y u m s h o q
q i s m l a r i d a n ) t a s h k i l t o p g a n
d e y i l a d i .
S h a x s i y k o m p y u t e r l a r ( i n g l i z c h a
P e r s o n a l C o m p u t e r s , q i s q a c h a - P C )
q u y i d a g i q u r i l m a l a r d a n t a s h k i l
t o p g a n :
- s i s t e m a b l o k i ;
- m o n i t o r ;
- k l a v i a t u r a ;
- s i c h q o n c h a ;
- t a s h q i q u r i l m a l a r .
K o m p y u t e r n i n g Q u r i l m a l a r i
S i s t e m a b l o k i
S i s t e m a b l o k i o d a t d a d e s k t o p ( y a s s i ) y o k i t o w n ( m i n o r a ) k o ` r i n i s h i d a
i s h l a b c h i q a r i l a d i .
K o m p y u t e r n i n g a s o s i y q i s m l a r i s i s t e m a b l o k i d a j o y l a s h g a n b o ` l i b , u l a r](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_5.png)
![q u y i d a g i l a r d i r :
T e z k o r x o t i r a ( R A M - R a n d o m A c c e s s M e m o r y - i x t i y o r i y k i r i s h m u m k i n
b o ` l g a n ) m i k r o p r o t s e s s o r , q u r i l m a l a r n a z o r a t c h i l a r i , ( y a ' n i k o n t r o l e r l a r ,
a d a p t e r l a r , e l e k t r m a n b a i b i l a n t a ' m i n l a s h b l o k i ) , y u m s h o q d i s k
q u r i l m a s i ( F D D - F l o p p y D i s k D r i v e r ) , q a t t i q d i s k q u r i l m a s i ( H D D - H a r d
D i s k D r i v e r ) , f a q a t o ` q i s h u c h u n m o ` l j a l l a n g a n l a z e r d i s k q u r i l m a s i ( C D
R O M - C o m p a c t D i s k R e a d O n l y M e m o r y ) , s h i n a l a r , m o d e m v a b o s h q a
q u r i l m a l a r . S i s t e m a b l o k i g a u n i n g p a r a l l e l ( L P T ) v a k e t m a - k e t ( C O M )
p o r t l a r i o r q a l i k o ` p l a b t a s h q i q u r i l m a l a r n i u l a s h m u m k i n .
M i k r o p r o t s e s s o r . M i k r o p r o t s e s s o r k o m p y u t e r n i n g a m a l b a j a r a d i g a n q i s m i
b o ` l i b , u m a ' l u m o t l a r n i b e r i l g a n p r o g r a m m a a s o s i d a q a y t a i s h l a y d i .
M i k r o p r o t s e s s o r 1 4 0 t a c h a t u r l i a r i f m e t i k v a m a n t i q i y a m a l l a r n i b a j a r a d i .
I B M r u s u m l i k o m p y u t e r l a r d a I n t e l t i p i d a g i ( s h u n o m l i f i r m a i s h l a b
c h i q q a n ) m i k r o p r o t s e s s o r l a r i s h l a t i l a d i . B u f i r m a o ` z f a o l i y a t i m o b a y n i d a
I n t e l - 8 0 8 0 , 8 0 2 8 6 , 8 0 3 8 6 , 8 0 4 8 6 , P e n t i u m , P e n t i u m P r o ( p r o f e s s i o n a l )
m i k r o p r o t s e s s o r l a r i i s h l a b c h i q a r g a n b o ` l i b , h o z i r d a f a q a t z a m o n
t a l a b l a r i g a j a v o b b e r a d i g a n P e n t i u m - 3 , P e n t i u m - 4 p r o t s e s s o r l a r i n i g i n a
b o z o r g a c h i q a r m o q d a , x o l o s . S h u n i a y t i s h j o y i z k i , b u p r o t s e s s o r l a r f a q a t
I n t e l f i r m a s i d a i s h l a b c h i q a r i l i s h i s h a r t e m a s . U n i n g l i t s e n z i y a s i a s o s i d a
b u n d a y m i k r o p r o t s e s s o r l a r ,
d a i s h l a b c h i q a r i l i s h i s h a r t e m a s . U n i n g l i t s e n z i y a s i a s o s i d a b u n d a y
m i k r o p r o t s e s s o r l a r , i s h c h i k u c h i a r z o n b o ` l g a n , J a n u b i y - S h a r q i y O s i y o
m a m l a k a t l a r i d a k o ` p l a b i s h l a b c h i q a r i l m o q d a . B u n d a n t a s h q a r i , I B M
k o m p y u t e r l a r i g a m o s l i k s h a r t i n i b a j a r a d i g a n b o s h q a f i r m a l a r : A M D , C y r i x ,
C e l e r o n v a h o k a z o i s h l a b c h i q q a n m i k r o p r o t s e s s o r l a r h a m k e n g
q o ` l l a n i l a d i . A m m o b o s h q a f i r m a l a r i s h l a b c h i q q a n m i k r o p r o t s e s s o r l a r
I n t e l - p r o t s e s s o r l a r d a n u m u m a n a y t g a n d a k u c h s i z r o q h i s o b l a n a d i . H o z i r d a
M M X - p r o t s e s s o r l i k o m p y u t e r l a r k e n g q o ` l l a n i l a d i . P r o t s e s s o r l a r n i n g
t e z l i g i m e g a g e r s l a r ( M g s ) s e k u n d d a o ` l c h a n a d i .
M M X P e n t i u m p r o t s e s s o r i . I n t e l f i r m a s i n i n g k e y i n g i a v l o d p r o t s e s s o r i
s i f a t i d a 1 9 9 7 y i l y a n v a r o y i d a n b o s h l a b
c h i q a r i l a y o t g a n M M X ( M a t r i x M u l t i p l i c a t i o n E x t e n s i o n )
P e n t i u m p r o t s e s s o r i n i a y t i s h m u m k i n . D a s t a v v a l b u p r o t s e s s o r
m a t r i t s a l a r n i k o ` p a y t i r i s h u c h u n k e n g a y t m a n o m i b i l a n a t a l g a n b o ` l s a ,
k e y i n c h a l i k M u l t i M e d i a Y E x t e n s i o n - m u l t i m e d i a u c h u n k e n g a y t m a d e b
a t a l a b o s h l a d i . B u y a n g i p r o t s e s s o r n i i s h l a b c h i q i s h d a n m a q s a d , k e y i n g i
y i l l a r d a o m m a v i y q o ` l l a n i l i b b o r i l a y o t g a n k o m p y u t e r n i n g m u l t i m e d i a
( o v o z i , g r a f i k , t a s v i r ) i m k o n i y a t l a r i n i h a r t o m o n l a m a b a r k a m o l l i k
d a r a j a s i g a k o ` t a r i s h , m u l t i m e d i a a m a l i y o t l a r n i t e z b a j a r i s h n i
t a ' m i n l a s h d a n i b o r a t . B u a m a l l a r q a t o r i g a , j u m l a d a n m u l t i m e d i a
b e r i l g a n l a r i n i , i k k i v a u c h o ` l c h o v l i g r a f i k a l a r n i t e z b a j a r i s h k i r a d i . S h u
b i l a n b i r g a b u p r o t s e s s o r k o ` p a y t i r i s h v a q o ` s h i s h a m a l l a r i n i k o ` p r o q
i s h l a t a d i g a n a m a l i y p r o g r a m m a l a r d a a m a l l a r n i t e z r o q b a j a r i s h g a](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_6.png)
![q a r a t i l g a n . S h u n i n g u c h u n h a m u n i k o ` p r o q m a t e m a t i k s o p r o t s e s s o r n i
t a l a b q i l m a y d i g a n , b u t u n s o n l a r b i l a n i s h l a s h b i l a n b o g ` l i q m a s a l a l a r n i
y e c h i s h d a q o ` l l a s h m a q s a d g a m u v o f i q b o ` l s a d a , t a j r i b a l a r u n i n g h a r
t o m o n l a m a u s t u n l i g i n i k o ` r s a t a d i .
H o z i r d a r i v o j l a n a y o t g a n p a r a l l e l a l g o r i t m l a r v a h i s o b l a s h l a r u c h u n h a m u
q o ` l k e l a d i . S h u b i l a n b i r g a b u p r o t s e s s o r s u z u v c h i v e r g u l r e j i m i d a g i
s o n l a r b i l a n i s h l a s h n i y o q t i r m a y d i . B u n d a y s o n l a r b i l a n i s h l a s h u c h u n
m a x s u s p r o g r a m m a i n t e r f e y s i m a v j u d . U M i c r o s o f t f i r m a s i n i n g D i r e c t
3 D ( 3 o ` l c h o v l i i n t e r f e y s i ) d i r . S h u n i n g u c h u n h a m u n i n g h o z i r d a k o ` p
t a r q a l a y o t g a n l i g i g a a j a b l a n m a s a h a m b o ` l a d i .
X o t i r a . X o t i r a k o m p y u t e r d a p r o g r a m m a l a r v a b e r i l g a n l a r n i , a m a l
n a t i j a l a r i n i s a q l a y d i g a n q u r i l m a . X o t i r a n i n g t u r l a r i k o ` p : t e z k o r , d o i m i y ,
t a s h q i , k e s h , v i d e o v a b o s h q a l a r .
T e z k o r x o t i r a k o m p y u t e r n i n g m u h i m q i s m i b o ` l i b , p r o t s e s s o r u n d a n
a m a l l a r n i b a j a r i s h u c h u n p r o g r a m m a , b e r i l g a n l a r n i o l a d i v a a m a l n i
b a j a r i b , n a t i j a n i y a n a u n d a s a q l a y d i . S h u n i a l o h i d a t a ' k i d l a s h l o z i m k i ,
k o m p y u t e r o ` c h i r i l s a , t e z k o r x o t i r a d a s a q l a n a y o t g a n p r o g r a m m a l a r v a
b e r i l g a n l a r y o ` q b o ` l i b k e t a d i . S h u n i n g u c h u n u l a r n i q a t t i q d i s k d a y o k i
d i s k e t a l a r d a s a q l a b q o l i s h k e r a k . K o m p y u t e r i s h l a b t u r g a n d a e l e k t r t o k i n i
o g o h l a n t i r m a s d a n o ` c h i r i s h , u m u m a n a y t g a n d a , k a t t a z a r a r k e l t i r i s h i
m u m k i n . B a r c h a t u r d a g i x o t i r a l a r u c h u n m u h i m t u s h u n c h a u n i n g h a j m i d i r .
K o m p y u t e r l a r d a m a ' l u m o t b i r l i g i n i n g e n g k i c h i k o ` l c h o v i
s i f a t i d a b a y t q a b u l q i l i n g a n b o ` l i b , 1 b a y t 8 b i t ( i k k i l i r a q a m ) g a t e n g . O ` z
n a v b a t i d a b a y t b i r s i m v o l n i ( b e l g i n i ) t a s v i r l a y d i . F a m i l i y a n g i z n i
k o m p y u t e r g a k i r i t i s h u c h u n f a m i l i y a n g i z d a n e c h t a h a r f b o ` l s a , u x o t i r a d a
s h u n c h a b a y t j o y n i e g a l l a y d i . X o t i r a h a j m i b i r l i g i s i f a t i d a k i l o b a y t q a b u l
q i l i n g a n v a u K b i l a n b e l g i l a n a d i . O ` z n a v b a t i d a b i r k i l o b a y t 1 0 2 4 b a y t g a
t e n g . 1 0 2 4 k i l o b a y t e s a 1 M b a y t ( M e g a b a y t ) g a t e n g .
X o t i r a n i n g k a t t a - k i c h i k l i g i g a q a r a b u y o k i b u p r o g r a m m a l a r m a j m u i n i
i s h l a t a o l i s h m u m k i n . M i s o l u c h u n 1 M e g a b a y t x o t i r a g a e g a
k o m p y u t e r l a r d a f a q a t D O S s i s t e m a s i d a i s h l a s h m u m k i n b o ` l s a , 4
M e g a b a y t l i k o m p y u t e r l a r d a i m k o n i y a t l a r i k o ` p r o q b o ` l g a n
p r o g r a m m a l a r n i , x u s u s a n W I N D O W S 3 . 1 , 3 . 1 1 p r o g r a m m a l a r i n i i s h l a t i s h
m u m k i n . W I N D O W S 9 5 n i t o ` l a q o n l i i s h l a s h i u c h u n 1 6 M e g a b a y t x o t i r a
v a k a m i d a 4 8 6 p r o t s e s s o r l i k o m p y u t e r , W I N D O W S 9 8 , 2 0 0 0 o p e r a t s i o n
s i s t e m a s i d a i s h l a s h u c h u n , F o t o S h o p , C o r e l l D r a w e v a b o s h q a h o z i r g i
z a m o n p r o g r a m m a l a r i n i i s h l a t i s h u c h u n k a m i d a 3 2 M b a y t x o t i r a l i v a
P E N T I U M _ 2 , 3 p r o t s e s s o r l i k o m p y u t e r l a r l o z i m d i r . B u k o ` r s a t k i c h l a r
y a n g i p r o t s e s s o r l a r v a p r o g r a m m a m a h s u l o t l a r i n i p a y d o b o ` l i s h i b i l a n y i l
s a y i n o s h i b b o r a d i .
D o i m i y x o t i r a . K o m p y u t e r l a r d a b e r i l g a n l a r u n g a a v v a l d a n
j o y l a s h t i r i l g a n d o i m i y x o t i r a ( B I O S - B a s i c I n p u t - O u t p u t S y s t e m - k i r i t i s h
c h i q a r i s h n i n g a s o s i y s i s t e m a s i ) m a v j u d . B u n d a y x o t i r a d a n f a q a t o ` q i s h](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_7.png)
![m u m k i n . S h u n i n g u c h u n h a m u R O M ( R e a d O n l y M e m o r y - f a q a t o ` q i s h
u c h u n ) d e b a t a l a d i . I B M P C k o m p y u t e r l a r d a b u x o t i r a k o m p y u t e r
j i h o z l a r i n i i s h l a s h i n i t e k s h i r i s h , o p e r a t s i o n s i s t e m a s i n i b o s h l a n Q i c h
y u k l a n i s h i n i t a ' m i n l a s h , q u r i l m a l a r g a x i z m a t k o ` r s a t i s h n i n g a s o s i y
f u n k s i y a l a r i n i b a j a r i s h u c h u n i s h l a t i l a d i .
K e s h x o t i r a . K e s h x o t i r a k o m p y u t e r n i n g i s h l a s h t e z l i g i n i o s h i r i s h u c h u n
i s h l a t i l a d i . U t e z k o r x o t i r a v a m i k r o p r o t s e s s o r o r a s i d a j o y l a s h g a n b o ` l i b ,
u n i n g y o r d a m i d a a m a l l a r b a j a r i s h t e z k o r x o t i r a o r q a l i b a j a r i l a d i g a n
a m a l l a r d a n a n c h a t e z b a j a r i l a d i . S h u n i n g u c h u n k o m p y u t e r x o t i r a n i n g
k o ` p r o q i s h l a t i l a d i g a n q i s m i n u s x a s i n i k e s h x o t i r a d a s a q l a b t u r a d i .
M i k r o p r o t s e s s o r n i n g x o t i r a g a m u r o j a a t i d a , a v v a l o , k e r a k l i p r o g r a m m a v a
b e r i l g a n l a r k e s h x o t i r a d a q i d i r i l a d i . B e r i l g a n l a r n i k e s h x o t i r a d a q i d i r i s h
v a q t i t e z k o r x o t i r a d a g i g a n i s b a t a n a n c h a k a m b o ` l g a n i u c h u n k e s h x o t i r a
b i l a n i s h l a s h v a q t i a n c h a k a m b o ` l a d i . P E N T I U M _ 2 , 3 k o m p y u t e r l a r d a
k e s h x o t i r a h a j m i 5 1 2 K n i t a s h k i l q i l a d i .
V i d e o x o t i r a . V i d e o x o t i r a m o n i t o r e k r a n i g a v i d e o m a ' l u m o t l a r n i
( v i d e o t a s v i r l a r n i ) s a q l a b t u r i s h u c h u n i s h l a t i l a d i . S h u n i a y t i s h l o z i m k i ,
v i d e o t a s v i r l a r ( a y n i q s a r a n g l i ) k o m p y u t e r x o t i r a s i d a k o ` p j o y e g a l l a y d i .
S h u n i n g u c h u n v i d e o x o t i r a h a j m i q a n c h a k a t t a b o ` l s a , s h u n c h a y a x s h i
a l b a t t a . V i d e o x o t i r a n i n g 1 M b a y t d a n k a m b o ` l m a g a n i y a x s h i .
S h i n a . K o m p y u t e r d a h a r b i r q u r i l m a n i n g i s h i n i b o s h q a r u v c h i e l e k t r o n
s x e m a l a r m a v j u d b o ` l i b , u l a r a d a p t e r l a r ( m o s l o v c h i l a r ) d e b a t a l a d i .
B a r c h a a d a p t e r l a r m i k r o p r o t s e s s o r v a x o t i r a o r q a l i b e r i l g a n l a r n i
a y i r b o s h l o v c h i m a g i s t r a l y o ` l d e b a t a l u v c h i s h i n a l a r o r q a l i b o g ` l a n g a n
b o ` l a d i . S h u n d a y q i l i b , o d d i y s o ` z b i l a n a y t s a k , s h i n a l a r t u r l i q u r i l m a l a r n i
b o g ` l o v c h i m a x s u s s i m l a r d i r . K o m p y u t e r d a b i r q a n c h a s h i n a l a r b o ` l i s h i
m u m k i n . K o m p y u t e r l a r n i n g e l e k t r o n s x e m a s i e l e k t r o n p l a t a d e b a t a l u v c h i
m o d u l l a r d a n i b o r a t . U n i n g m o d u l t u z i l i s h i g a e g a b o ` l i s h i k o m p y u t e r l a r
t a ' m i r i n i o s o n b a j a r i s h , u n i f o y d a l a n u v c h i e h t i y o j i g a q a r a b y i Q i s h v a
o ` z g a r t i r i s h i m k o n i y a t i n i b e r a d i .
S i s t e m a p l a t a s i k o m p y u t e r n i n g a s o s i y p l a t a s i h i s o b l a n i b , u n g a B I O S ,
m i k r o p r o t s e s s o r , t e z k o r x o t i r a , k e s h x o t i r a , s h i n a l a r j o y l a s h t i r i l g a n
b o ` l a d i . B u n d a n t a s h q a r i , u n d a b a ' z i b i r q u r i l m a l a r , i s h n i b o s h q a r u v c h i
e l e k t r o n s x e m a l a r , k l a v i a t u r a , d i s k q u r i l m a l a r i a d a p t e r i h a m j o y l a s h g a n
b o ` l a d i . H o z i r d a s h i n a l a r n i n g P C I I S A t u r i k e n g i s h l a t i l m o q d a . B u n d a y
s h i n a l a r n i n g m a ' l u m o t a y i r b o s h l a s h i t e z l i g i y u q o r i b o ` l i b , u o r q a l i
k o m p y u t e r g a k o ` p t a s h q i q u r i l m a l a r n i u l a s h m u m k i n .
K o m p y u t e r d a k i r i t i s h - c h i q a r i s h p o r t l a r i k o n t r o l e r l a r i m a v j u d b o ` l i b , u l a r
s i s t e m a b l o k i n i n g o r q a q i s m i d a j o y l a s h g a n s l o t d e b a t a l u v c h i j o y l a r o r q a l i
p r i n t e r , s i c h q o n c h a v a b o s h q a q u r i l m a l a r u l a n i s h i u c h u n x i z m a t q i l a d i .
K i r i t i s h - c h i q a r i s h p o r t l a r i p a r a l l e l v a k e t m a - k e t b o ` l a d i v a u l a r m o s
r a v i s h d a L P T 1 - L P T 4 v a C O M 1 - C O M 3 d e b b e l g i l a n a d i . O d a t d a L P T
p o r t g a p r i n t e r v a C O M p o r t g a f a k s - m o d e m , s i c h q o n c h a v a b o s h q a](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_8.png)
![q u r i l m a l a r u l a n a d i .
M o n i t o r . M o n i t o r ( d i s p l e y ) k o m p y u t e r d a m a t n v a g r a f i k m a ' l u m o t l a r n i
t a s v i r l a s h ( k o ` r i s h ) u c h u n x i z m a t q i l a d i . G a r c h a n d t a s h q i k o ` r i n i s h i d a n u
t e l e v i z o r g a o ` x s h a b k e t s a d a , u l a r b a j a r a d i g a n i s h l a r i b i l a n k e s k i n f a r q
q i l a d i l a r . M o n i t o r l a r r a n g l i v a r a n g s i z b o ` l a d i . K o m p y u t e r t a r q a t a d i g a n
n u r u m u m a n a y t g a n d a z a r a r l i , s h u n i n g u c h u n h a m b a ' z i k o m p y u t e r l a r d a
p a s t r a d i a t s i y a ( L o w e r a d i a t i o n ) s o ` z l a r i n i u c h r a t i s h m u m k i n . L e k i n
u l a r n i n g i n s o n o r g a n i z m i g a t a ' s i r i t o b o r a k a m a y i b b o r a d i g a n r u s u m l a r i
y a r a t i l m o q d a . B u n i n g m i s o l i k e y i n g i y i l l a r d a c h i q a r i l g a n 1 7 - 2 1 d y y m l i
S V G A ( S U P E R V i d e o G r a f i c A d a p t e r - k a t t a v i d e o g r a f i k a d a p t e r )
m o n i t o r l a r d a n u r l a r n i n g t a ' s i r i n i a n c h a k a m a y t i r i l i s h i g a e r i s h i l g a n l i g i n i
k e l t i r i s h m u m k i n . M o n i t o r a s o s i y x a r a k t e r i s t i k a l a r i d a n b i r i u n i n g
t a s v i r l a s h q o b i l i y a t i d i r . T a s v i r l a s h q o b i l i y a t i e k r a n n i n g g o r i z o n t a l i v a
v e r t i k a l i d a g i n u q t a l a r s o n i b i l a n b e r i l a d i . M a s a l a n 1 4 d y y m l i m o n i t o r d a
t a s v i r l a s h q o b i l i y a t i 8 0 0 x 6 0 0 , 1 5 d y y m l i m o n i t o r d a 1 0 2 4 x 7 6 8 , 1 7 d y y m l i
m o n i t o r d a 1 2 8 0 x 1 0 2 4 v a 2 1 d y y m l i m o n i t o r d a e s a 1 6 0 0 x 1 2 0 0 . B u n d a n
t a s h q a r i , m o n i t o r n i n g y a n a b i r x a r a k t e r i s t i k a s i t a s v i r l a r n i h o s i l q i l u v c h i
p i k s e l l a r ( n u q t a l a r ) o ` l c h o v i n i n g k a t t a - k i c h i k l i g i d i r . T a s v i r l a s h q o b i l i y a t i
8 0 0 x 6 0 0 g a t e n g b o ` l g a n m o n i t o r l a r d a p i k s e l 0 , 3 1 m m g a , 1 0 2 4 x 7 6 8 g a
t e n g b o ` l g a n m o n i t o r l a r d a e s a p i k s e l 0 , 2 8 y o k i 0 , 2 5 g a t e n g b o ` l i s h i k e r a k .
M o n i t o r n i n g t e z i s h l a s h i u n i n g a d a p t e r i g a b o g ` l i q b o ` l a d i . M a t n r e j i m i d a
m o n i t o r l a r n i s b a t a n t e z i s h l a s a d a , g r a f i k r e j i m d a u s e k i n r o q i s h l a y d i .
U n i n g t e z l i g i n i o s h i r i s h y o ` l l a r i h a m m a v j u d .
T a s h q i q u r i l m a l a r
T a s h q i q u r i l m a l a r q u y i d a g i u s k u n a l a r d a n i b o r a t : P r i n t e r , s k a n e r , m o d e m ,
s t r i m e r , g r a f i k q u r u v c h i v a b o s h q a l a r
P r i n t e r . P r i n t e r l a r k o m p y u t e r d a o l i n g a n n a t i j a l a r n i , p r o g r a m m a v a
b e r i l g a n l a r n i b o s m a g a c h i q a r i s h u c h u n i s h l a t i l a d i . P r i n t e r y o r d a m i d a
m a t n l a r n i , g r a f i k l a r n i , r a s m l a r n i b o s m a g a c h i q a r i s h u c h u n i s h l a t i l a d i .
P r i n t e r y o r d a m i d a m a t n l a r n i , g r a f i k l a r n i , r a s m l a r n i r a n g l i v a r a n g s i z
k o ` r i n i s h d a b o s m a g a c h i q a r i s h m u m k i n . P r i n t e r l a r a s o s a n u c h x i l
b o ` l a d i : m a t r i t s a l i , o q i m l i v a l a z e r l i .
M a t r i t s a l i p r i n t e r l a r n u q t a l a r y o r d a m i d a b o s m a g a c h i q a r a d i . S h u n i n g
u c h u n h a m u l a r n i n u q t a - m a t r i t s a l i p r i n t e r l a r d e b h a m a t a s h a d i . B u n d a y
p r i n t e r l a r n i s b a t a n s e k i n i s h l a y d i , c h o p q i l i s h s i f a t i u n c h a y a x s h i e m a s v a
c h o p q i l i s h t e z l i g i h a m k a t t a e m a s . U l a r k e n g ( A 3 ) v a o d d i y ( A 4 ) c h o p
e t i s h f o r m a t i g a e g a . 2 4 , 4 8 i g n a l i ( n u q t a l i ) p r i n t e r l a r m a v j u d b o ` l i b ,
a l b a t t a i g n a l a r s o n i k o ` p l i g i y a x s h i e k a n l i g i t u s h u n a r l i d i r .
O q i m l i p r i n t e r l a r . B u n d a y p r i n t e r l a r m a x s u s ( r a n g l i v a r a n g s i z ) s i y o h l a r n i
p u r k a s h y o ` l i b i l a n i s h l a g a n i u c h u n u l a r o q i m l i d e b a t a l a d i . B u
p r i n t e r l a r n i n g t u r l i r a n g l a r d a c h o p q i l i s h s i f a t i t i n i q v a r a v s h a n b o ` l i b ,
u l a r n i n g - k a m c h i l i g i s i y o h i n i n g t e z t a m o m b o ` l i b q o l i s h i v a u n i n g
n o z i k l i g i d i r . B u p r i n t e r l a r m a t n l a r n i n i s b a t a n t e z , g r a f i k t a s v i r l a r n i e s a](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_9.png)
![s e k i n r o q c h o p e t a d i .
L a z e r p r i n t e r l a r . L a z e r p r i n t e r l a r h a m s i f a t i , h a m t e z l i g i j i h a t i d a n e n g
y a x s h i p r i n t e r h i s o b l a n a d i . U l a r r a n g l i v a r a n g s i z b o ` l a d i .
B u n d a y p r i n t e r l a r n i n g a n d o z a s i s i f a t i d a H E W L E T T - P A C K A R D ( H P )
f i r m a s i c h i q a r a d i g a n H P L a s e r J e t r u s u m l i p r i n t e r l a r q a b u l q i l i n g a n . L a z e r
p r i n t e r l a r d a c h o p e t i s h j u d a q u l a y b o ` l i b , u t e z ( m i n u t i g a 8 - 1 5 h a t t o 4 0
v a r a q q a c h a ) c h o p e t i s h i m u m k i n . A m m o t a b i i y k i , b u n d a y p r i n t e r l a r n i n g
n a r x l a r i n i s b a t a n b a l a n d r o q d i r . U n i n g b i r k a m c h i l i g i - u n d a i s h l a t i l a d i g a n
t o n e r r a n g v a k a r t r i d j n i n g t e z a l m a s h t i r i b t u r i l i s h i d a d i r . U n i n g b i r t o n e r i
t a x m i n a n 1 5 0 0 - 2 5 0 0 v a r a q q a y e t a d i . A l b a t t a b u r a q a m t e j a b i s h l a t i s h g a
b o g ` l i q a l b a t t a . S h u n i n g u c h u n l a z e r p r i n t e r d a c h i q a r i l g a n n u s x a n i
k s e r o k s o r q a l i k o ` p a y t i r i s h m a q s a d g a m u v o f i q d i r .
M o d e m . M o d e m m o d u l y a t s i y a , d e m o d u l y a t s i y a s o ` z l a r i d a n o l i n g a n
b o ` l i b , u z l u k s i z s i g n a l l a r n i r a q a m l i ( m o d u l y a t s i y a ) v a r a q a m l i
m a ' l u m o t l a r n i u z l u k s i z ( d e m o d u l y a t s i y a ) s i g n a l g a a l m a s h t i r i b b e r a d i g a n
q u r i l m a d i r . U n i n g a s o s i y v a z i f a s i k o m p y u t e r l a r a r o a l o q a n i o ` r n a t i s h d i r . U
o ` z i n i n g k o m m u n i k a t s i o n p r o g r a m m a l a r i g a e g a b o ` l i b , b u p r o g r a m m a l a r
y o r d a m i d a u z o q m a s o f a l a r g a m a ' l u m o t l a r n i u z a t i s h i v a q a b u l q i l i s h i
m u m k i n . M o d e m i c h k i v a t a s h q i b o ` l i s h i m u m k i n . H o z i r d a k o ` p
k o m p y u t e r l a r m o d e m b i l a n b i r g a s o t i l m o q d a . K o m p y u t e r t e l e f o n t a r m o g ` i
o r q a l i a x b o r o t a l m a s h i s h m a q s a d i d a i s h l a t i l a y o t g a n d a , t e l e f o n
t a r m o g ` i d a n o l i n g a n s i g n a l n i q a b u l q i l a o l u v c h i v a u n i r a q a m l i a x b o r o t g a
a y l a n t i r u v c h i q u r i l m a l o z i m b o ` l a d i . Q u r i l m a n i n g k i r i s h i d a a x b o r o t
m o d u l y a t s i y a q i l i n a d i , c h i q i s h d a e s a a k s i n c h a , d e m o d u l y a t s i y a g a
u c h r a y d i , s h u n d a n m o d e m n o m i k e l i b c h i q q a n . M o d e m n i n g a s o s i y v a z i f a s i
k o m p y u t e r d a n k e l g a n s i g n a l n i t e l e f o n t a r m o g ` i i s h c h a s t o t a s i d i a p o z o n i g a
m o s c h a s t o t a d a g i e l e k t r s i g n a l i g a a y l a n t i r i s h d a n i b o r a t . B u t a r m o g ` n i n g
a k u s t i k k a n a l i n i m o d e m q u y i v a y u q o r i c h a s t o t a y o ` l a k l a r i g a a j r a t a d i .
Q u y i c h a s t o t a l i y o ` l a k m a ' l u m o t l a r n i u z a t i s h d a i s h l a t i l a d i , y u q o r i y o ` l a k l i
c h a s t o t a l a r e s a q a b u l q i l i s h u c h u n q o ` l l a n i l a d i .
M o d e m n i n g , y u q o r i d a a y t g a n i m i z d e k , i k k i t u r i m a v j u d : i c h k i v a t a s h q i
m o d e m . I c h k i m o d e m p l a t a k o ` r i n i s h i d a k o m p y u t e r i c h i g a m a x s u s j o y g a
o ` r n a t i l a d i . T a s h q i m o d e m e s a , h a m f a k s h a m m o d e m r o l i n i o ` y n a y d i v a
a l o h i d a q u r i l m a s i f a t i d a k o m p y u t e r g a u l a n a d i .
M o d e m l a r n i n g x a l q a r o s t a n d a r t l a r i : E n g k o ` p t a r q a l g a n m o d e m b i r i n c h i
m o d e m l a r n i i s h l a b c h i q a r g a n f i r m a n o m i - H A Y E S d e b n o m l a n g a n
m o s l a s h t i r i l g a n m o d e m l a r d i r . B u n d a y m o d e m l a r H a y e s S m a r t m o d e m
b i l a n m o s l a s h a o l u v c h i A T b u y r u q l a r n i i s h l a t a d i ( i n g l i z c h a A t t e n t i o n
d i q q a t s o ` z i d a n ) . B a r c h a H a y e s - m o s l a s h g a n m o d e m l a r u c h u n s t a n d a r t
b o ` l g a n b u y r u q l a r d a n t a s h q a r i , h a r b i r i s h l a b c h i q a r u v c h i f o y d a l a n u v c h i g a
k e n g s p e k t r d a g i s p e t s i f i k b u y r u q l a r n i t a k l i f e t a d i v a b u b u y r u q l a r o ` s h a
f i r m a m o d e m l a r i d a g i n a k u c h g a e g a b o ` l a d i ( m a s a l a n , U S
R o b o t i c s , R o c k w e l l , Z Y X E L v a h . k . ) .](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_10.png)
![B u y r u q l a r m o d e m v a t e l e f o n t a r m o g ` i o r q a l i u z a t i l a d i g a n a x b o r o t n i n g
q a y s i d i r b i r s t a n d a r t i g a x o s b o ` l i s h i k e r a k . 2 4 0 0 b o d ( b o d m a ' l u m o t l a r n i
u z a t i s h t e z l i g i n i b e l g i l a y d i v a 1 b o d = 1 b i t / s e k . ) t e z l i k u c h u n m o s b o ` l g a n
s t a n d a r t d a g i m o d e m l a r a x b o r o t l a r i e r k i n a l m a s h a o l i s h l a r i m u m k i n .
Z Y X E L f i r m a s i n i n g m o d e m l a r i h a m k e n g q o ` l l a n i l a b o s h l a d i . U l a r
Z Y X E L n i n g m a ' l u m o t l a r i n i u z a t i s h i m k o n i n i b e r u v c h i m a x s u s Z Y X
p r o t o k o l i g a e g a . U l a r n i n g k e n g q o ` l l a
l u m o t l a r i n i u z a t i s h i m k o n i n i b e r u v c h i m a x s u s Z Y X p r o t o k o l i g a e g a .
U l a r n i n g k e n g q o ` l l a n i l i s h i 9 0 - y i l l a r x a r i d o r l a r i n i n g b o s h q a t u r d a g i
m o d e m l a r i n i x a r i d q i l i s h i m k o n l a r i y o ` q l i g i d a n k e l i b c h i q a d i . U l a r n i n g
a s o s i y k a m c h i l i g i - y u q o r i n a r x , x a r i d o r n i c h o ` c h i t a d i . B i r o q , s h u n g a
q a r a m a y , b a n k s t r u k t u r a s i v a d a v l a t i d o r a l a r i , o d a t g a k o ` r a , s h u f i r m a
m o d e m l a r i d a n f o y d a l a n a d i l a r . T e l e b i t f i r m a s i n i n g T r a i B l a z e r n u s x a s i v a
m a s h h u r p r o t o k o l P E P ( P a c k e t E u s e m b l e P r o t o s o l ) h a m k e n g t a r q a l g a n .
S k a n e r : S k a n e r - m a t n , g r a f i k a , t a s v i r l a r n i k o m p y u t e r g a k i r i t i s h n i
a v t o m a t l a s h t i r i s h u c h u n x i z m a t q i l u v c h i q u r i l m a . U h o z i r a s o s a n r a n g l i
k o ` r i n i s h d a c h i q a r i l a y a p t i . U n i n g a n d o z a s i s i f a t i d a H P ( H e w l e t t P a c k a r d )
f i r m a s i i s h l a b c h i q a r a d i g a n H P S c a n j e t r u s u m l i s k a n e r l a r q a b u l q i l i n g a n .
U n i n g a s o s i y x a r a k t e r i s t i k a s i m a ' l u m o t l a r n i a n i q , t i n i q , l o z i m b o ` l g a n
r a n g d a ( x u s u s a n q o r a r a n g l i ) v a k o ` r i n i s h d a c h i q a r i s h q o b i l i y a t i d i r . U s h b u
t a s v i r l a s h q o b i l i y a t i g o r i z o n t a l v a v e r t i k a l c h i z i q l a r d a g i n u q t a l a r
( p i k s e l l a r ) s o n i o r q a l i b e l g i l a n a d i .
O d a t d a b u x a r a k t e r i s t i k a , m i s o l u c h u n , 3 0 0 x 6 0 0 , 6 0 0 x 1 2 0 0 k o ` r i n i s h d a
b o ` l a d i . B u d e g a n i g o r i z o n t a l c h i z i q l a r b o ` y i c h a n u q t a l a r ( p i k s e l l a r ) s o n i
3 0 0 ( 6 0 0 ) , v e r t i k a l b o ` y i c h a p i k s e l l a r s o n i 6 0 0 ( 1 2 0 0 ) t a e k a n l i g i n i
b i l d i r a d i .
N u q t a l a r s o n i q a n c h a k o ` p b o ` l s a m a ' l u m o t l a r a n i q r o q t a s v i r g a e g a
b o ` l a d i . T a b i i y k i , s k a n e r n i H P d a n b o s h q a f i r m a l a r h a m k o ` p l a b i s h l a b
c h i q a r a d i . L e k i n u l a r H P J c a n j e t a n d o z a s i g a m o s k e l i s h i k e r a k . H o z i r d a
b u n d a y s k a n e r l a r J a n u b i y - S h a r q i y O s i y o m a m l a k a t l a r i d a k o ` p l a b
c h i q a r i l m o q d a . S h u n i a y t i s h l o z i m k i , p r o g r a m m a v o s i t a l a r i y o r d a m i d a
s k a n e r n i n g t a s v i r l a s h q o b i l i y a t i a n c h a k u c h a y t i r i l i s h i m u m k i n .
S k a n e r l a r n i i s h l a t i s h j a r a y o n i d a , a y n i q s a , m a t n l a r b i l a n i s h k o ` r i l g a n d a u
y o k i b u m i l l i y t i l d r a y v e r l a r n i a n i q a k s e t t i r u v c h i p r o g r a m m a l a r d a n
( m a s a l a n F i n e R e a d e r ) f o y d a l a n i s h z a r u r .
S k a n e r n i k o m p y u t e r g a u l a s h u c h u n t u r l i u s u l l a r d a f o y d a l a n i l a d i . B a ' z i
s k a n e r l a r m a x s u s k o n t r o l l e r g a ( k e n g a y t i r u v c h i p l a t a ) e g a b o ` l i b , u l a r u
o r q a l i u l a n a d i . B u n d a p l a t a k o m p y u t e r n i n g a s o s i y p l a t a s i g a ( o n a p l a t a s i )
m a x s u s j o y g a v a o ` s h a p l a t a o r q a l i o ` r n a t i l a d i .
B a ' z i s k a n e r l a r p a r a l l e l p o r t g a t o ` g ` r i d a n - t o ` g ` r i u l a n a d i . H o z i r d a a s o s a n
S C S I - 3 i n t e r f e y s i o r q a l i u l a n a d i . B u a n d o z a k o m p y u t e r g a k o ` p l a b t a s h q i
q u r i l m a l a r n i , s h u j u m l a d a n , s k a n e r n i u l a s h i m k o n i y a t i n i b e r a d i . T u r l i
k o m p y u t e r l a r u c h u n p r o g r a m m a b i r l i g i n i t a ' m i n l a s h](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_11.png)
![m a q s a d i d a T W A I N q a y d n o m a s i i s h l a t i l a d i .
D e m a k , a g a r W I N D O W S d a s h u q a y d n o m a o ` r n a t i l g a n b o ` l s a , u s k a n e r l a r
b i l a n b e m a l o l i s h l a y o l a d i . O d a t d a s k a n e r s o t i b o l i n a y o t g a n d a u n i q a y s i
o p e r a t s i o n s i s t e m a g a m o ` l j a l l a n g a n i n i b i l i s h l o z i m . S h u b i l a n b i r g a
h o z i r d a c h i q a r i l a y o t g a n s k a n e r l a r n i n g a k s a r i y a t i W I N D O W S g a m o s
s k a n e r l a r d i r . W I N D O W S 9 8 d a n b o s h l a b e s a o p e r a t s i o n
s i s t e m a l a r T W A I N q a y d n o m a s i n i y a x s h i t a n i y d i g a n b o ` l d i . S h u n i n g
u c h u n h a m b u o p e r a t s i o n s i s t e m a l a r d a s k a n e r l a r b i l a n b e v o s i t a i s h l a s h
i m k o n i y a t i m a v j u d .
L a z e r l i ( k o m p a k t ) d i s k . C D R O M ( C o m p a c t D i s k R e a d O n l y M e m o r y
f a q a t o ` q i s h u c h u n l a z e r l i d i s k ) . K e y i n g i p a y t d a b u q u r i l m a j u d a m u h i m
r o l o ` y n a m o q d a . U n i n g a s o s i y s a b a b i u n g a 6 5 0 M b a y t h a j m d a g i
m a ' l u m o t n i s i g ` i s h i b o ` l s a , i k k i n c h i t o m o n d a n u n i i s h l a t i s h d a q u l a y l i g i
b i l a n a l o h i d a e ' t i b o r g a l o y i q . U n i n g C D R O M v a C D W r i t e r ( y o z u v c h i )
k o ` r i n i s h d a g i l a r i m a v j u d b o ` l i b , b i r i n c h i s i f a q a t o ` q i s h u c h u n
m o ` l j a l l a n g a n b o ` l s a , i k k i n c h i s i m a ' l u m o t v a p r o g r a m m a l a r n i y o z i s h
u c h u n k e n g q o ` l l a n i l m o q d a . A y n i q s a , h u j j a t l a r n i n g e l e k t r o n v e r s i y a s i n i
b u n d a y m a ' l u m o t y u r i t g i c h i o r q a l i a y i r b o s h l a s h d o l z a r b m a s a l a b o ` l i b
q o l d i .
C D R O M n i n g m u h i m k o ` r s a t k i c h l a r i d a n b i r i u n i n g m a ' l u m o t
a y i r b o s h l a s h t e z l i g i d i r . H o z i r d a k o ` p r o q 4 8 , 5 2 t e z l i k l i l a z e r d i s k l a r
i s h l a t i l m o q d a .
D i s k e t a . M a ' l u m o t l a r n i , p r o g r a m m a l a r n i d o i m i y s a q l a s h , a y i r b o s h l a s h
m a q s a d i d a d i s k e t a l a r i s h l a t i l a d i . U n g a F D D ( F l o p p y D i s k D r i v e r
e g i l u v c h a n d i s k q u r i l m a s i ) y o r d a m i d a m a ' l u m o t l a r v a p r o g r a m m a l a r
y o z i l a d i v a u n d a n o ` q i l a d i . H o z i r d a H D ( H i g y d e n s i t y - y u q o r i z i c h l i k )
a s o s a n h a j m i 1 , 4 4 y o k i o ` t a y u q o r i 2 , 8 8 M b a y t g a t e n g b o ` l g a n i k e n g
i s h l a t i l m o q d a . A y n i p a y t d a 1 2 0 M b a y t s i Q i m l i F l o p p y d i s k e t a l a r h a m
i s h l a b c h i q a r i l i s h a r a f a s i d a d i r .
K l a v i a t u r a v a s i c h q o n c h a : K l a v i a t u r a v a s i c h q o n c h a m a ' l u m m a ' n o d a
b i r - b i r i n i n g o ` r n i n i b o s a d i g a n , m a ' l u m o t l a r n i k i r i t a d i g a n v a k o m p y u t e r
b i l a n m u l o q o t q i l i s h v a z i f a s i r i o ` t a y d i g a n q u r i l m a l a r d i r l a r . U l a r s i z
k o m p y u t e r d a x u s u s a n , o p e r a t s i o n s i s t e m a s i d a i s h l a b b o ` l m a y d i . U l a r
y o r d a m i d a s i z o p e r a t s i o n s i s t e m a g a v a u n i n g b o s h q a r u v i o s t i d a
i s h l a y d i g a n p r o g r a m m a l a r g a b u y r u q l a r , s h u n i n g d e k , b u q u r i l m a l a r
y o r d a m i d a p r o g r a m m a l a r g a k e r a k b o ` l g a n m a ' l u m o t l a r k i r i t i l a d i .
S i c h q o n c h a . S i c h q o n c h a o d a t d a i k k i y o k i u c h k l a v i s h a l i b o ` l a d i : c h a p ,
o ` n g v a o ` r t a . C h a p v a o ` n g k l a v i s h a l a r p r o g r a m m a a s o s i d a a l m a s h t i r i l i s h i
m u m k i n . O d a t d a c h a p k l a v i s h a y o r d a m i d a a s o s i y a m a l l a r ( a j r a t i s h , s u r i s h ,
b a j a r i s h v a h . k . ) b a j a r i l a d i . O ` n g k l a v i s h a k o n t e k s t m e n y d e b a t a l u v c h i
a m a l l a r n i b a j a r i s h u c h u n x i z m a t q i l a d i . K o n t e k s t m e n y n i n g v a z i f a s i j o r i y
h o l a t d a u y o k i b u a m a l n i t e z r o q b a j a r i s h b i l a n b o g ` l i q . O ` r t a k l a v i s h a
h o z i r d a x u s u s a n , v a r a q l a s h ( P a g e D o w n , P a g e U p a m a l i g a o ` x s h a b )](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_12.png)
![m a q s a d l a r i u c h u n q u l a y .
K l a v i a t u r a . K l a v i a t u r a 1 0 1 - 1 0 5 k l a v i s h l a r d a n i b o r a t .
O ` z v a z i f a l a r i g a k o ` r a k l a v i s h l a r b e s h t a g u r u h g a b o ` l i n a d i :
1 . H a r f l a r v a s o n l a r n i k i r i t a d i g a n k l a v i s h l a r . U l a r o d d i y y o z u v
m a s h i n k a l a r n i n g k l a v i s h l a r i g a o ` x s h a y d i .
2 . B o s h q a r u v g a o i d k l a v i s h l a r .
3 . F u n k s i o n a l y o k i a m a l k l a v i s h l a r .
4 . K i c h i k s o n l a r k i r i t a d i g a n k l a v i s h l a r .
5 . M a x s u s b e l g i l a r d a n i b o r a t k l a v i s h l a r .
E n g k a t t a g u r u h - b i r i n c h i g u r u h b o ` l i b , u l a r y o r d a m i d a r u s v a l o t i n k a t t a -
k i c h i k h a r f l a r i , s o n l a r , m a x s u s b e l g i l a r , t i n i s h b e l g i l a r i k o m p y u t e r g a
k i r i t i l a d i . P a s t d a j o y l a s h g a n u z u n , h e c h q a n a q a b e l g i s i b o ` l m a g a n
k l a v i s h n i n g n o m i S p a c e r b a r y o k i S p a c e d e b a t a l a d i v a b o ` s h l i q b e l g i s i n i
k i r i t i s h g a m o ` l j a l l a n g a n d i r . B o s h q a k l a v i s h l a r b i r n e c h a n o m g a e g a ,
c h u n k i u l a r k l a v i a t u r a n i n g i s h t a r t i b i g a ( r e g i s t r i g a ) q a r a b t u r l i b e l g i l a r n i
k i r i t i s h g a m o ` l j a l l a n g a n .
P a s t k i r e g i s t r d a k i c h i k y u q o r i r e g i s t r d a e s a k a t t a h a r f l a r k i r i t i l a d i .
R u s a l i f b o s i d a n l o t i n ( i n g l i z ) a l i f b o s i g a y o k i a k s i n c h a , l o t i n c h a d a n
r u s c h a g a o ` t i s h s i z i s h l a y d i g a n p r o g r a m m a g a b o g ` l i q . M a s a l a n ,
W I N D O W S d a a l i f b o a v t o m a t i k r a v i s h d a t a n l a n a d i . ( E k r a n n i n g e n g p a s t k i
q i s m i d a ) .
E k r a n g a b e l g i t u s h a d i g a n j o y m a x s u s u s u l b i l a n b e l g i l a n a d i . B u n i n g
u c h u n m a x s u s b e l g i b o r , u k u r s o r d e b a t a l a d i . A g a r e k r a n m a t n k i r i t i s h
h o l a t i d a i s h l a b t u r g a n b o ` l s a , u n d a k u r s o r o ` c h i b - y o n i b t u r a d i g a n
v e r t i k a l c h i z i q c h a y o k i h a r f n i n g u s t i g a t u s h a d i g a n t o ` r t b u r c h a k k a
o ` x s h a y d i v a m a t n k u r s o r i d e b n o m l a n a d i .
B o s h q a r i s h g a o i d k l a v i s h l a r h a r x i l b o s h q a r i s h v a z i f a l a r i n i b a j a r a d i .
A y r i m k l a v i s h l a r , m a s a l a n : C A P S L O C K , N U M L O C K v a S C R O L L
L O C K k l a v i s h l a r i n i n g i s h l a s h v a z i f a s i n i o ` z g a r t i r i b
t u r a d i . S H I F T , C T R L , A L T k l a v i s h l a r i b o s h q a k l a v i s h l a r b i l a n b i r g a
i s h l a y d i . M a s a l a n , C T R L + A L T +
F d e g a n i C T R L , A L T v a F k l a v i s h l a r i n i b i r d a n i g a b o s i s h n i b i l d i r a d i .
F 1 d a n F 1 2 g a c h a b o ` l g a n k l a v i s h l a r f u n k s i o n a l k l a v i s h l a r d e b n o m l a n a d i .
D a s t u r t u z i l i s h i g a q a r a b , u s h b u k l a v i s h l a r h a r x i l v a z i f a l a r n i b a j a r i s h i
m u m k i n . B u l a r 1 2 t a b o ` l i s h i g a q a r a m a s d a n ,
k o ` p i n c h a F 1 d a n F 1 0 g a c h a s i i s h l a t i l a d i . O d a t d a F 1 k l a v i s h i y o r d a m c h i
m a ' l u m o t l a r n i o l i s h u c h u n x i z m a t q i l a d i ( S p r a v o c h n i k ) .
N u m L o c k ( s o n l a r n i s a q l a s h ) - s o n l a r k i r i t i s h n i n g k i c h i k k l a v i a t u r a s i s o n n i
k i r i t i s h g a y o k i k u r s o r n i b o s h q a r i s h g a m o s l a y d i . S o n l a r n i k i r i t i s h
k l a v i s h l a r i i k k i r e j i m d a i s h l a s h i m u m k i n :
1 ) s o n l a r n i k i r i t i s h d a ,
2 ) k u r s o r n i b o s h q a r i s h d a .
I k k i h o l a t n i n g b i r i d a n i k k i n c h i s i g a o ` t i s h n i N u m L o c k ( m a h k a m l a s h](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_13.png)
![b i l a n ) y o k i S h i f t k l a v i s h i ( m a h k a m l a s h k e r a k e m a s ) b a j a r a d i . B u n d a C a p s
L o c k k l a v i s h i s o n l a r n i k i r i t i s h k l a v i a t u r a s i g a t a ' s i r k o ` r s a t m a y d i .
S o n l a r n i k i r i t i s h p a y t i d a s o n l a r n i k i r i t i s h k l a v i a t u r a s i k a l k u l a t o r n i n g
k l a v i a t u r a s i g a o ` x s h a y d i . S o n l a r n i v a a r i f m e t i k a m a l l a r b e l g i l a r i n i k i r i t i s h
u c h u n q u l a y l i k y a r a t a d i . S o n l a r n i k i r i t g a n p a y t d a N u m L o c k c h i r o g ` i
y o n i b t u r i s h i k e r a k , a g a r d a N u m L o c k n i k o ` r s a t u v c h i c h i r o q o ` c h g a n
b o ` l s a , u s h b u k i c h i k k l a v i a t u r a b i l a n k u r s o r n i b o s h q a r i s h m u m k i n .
C t r l ( C o n t r o l - b o s h q a r i s h ) - b o s h q a k l a v i s h b i l a n b i r g a b o s i l g a n d a , o ` s h a
k l a v i s h n i n g v a z i f a s i o ` z g a r a d i , A L T ( A l t e r n a t i v e - o ` z g a r t i r u v c h i ) - b u
k l a v i s h h a m b o s h q a k l a v i s h l a r b i l a n b i r g a b o s i l g a n d a , o ` s h a k l a v i s h n i n g
i s h v a z i f a s i n i o ` z g a r t i r a d i .
P r i n t S s r e e n ( e k r a n d a g i c h o p e t i s h ) - u s h b u k l a v i s h e k r a n d a b o ` l g a n
m a ' l u m o t n i p r i n t e r g a c h i q a r i b b e r a d i .
P A U S E ( v a q t i n c h a l i k t o ` x t a s h ) - u s h b u k l a v i s h b o s i l g a n d a k o m p y u t e r o ` z
i s h i n i v a q t i n c h a t o ` x t a t a d i .
T A B ( t a b u l y a t s i y a s o ` z i d a n ) - f a q a t p a s t d a g i r e g i s t r d a i s h l a y d i v a g a p
m a t n , h u j j a t l a r h a q i d a k e t g a n d a , k u r s o r n i o ` n g t o m o n g a , n a v b a t d a g i
m a x s u s k o ` r s a t i l g a n ( b e l g i l a n g a n ) n u q t a g a ( p o z i t s i y a g a ) s u r a d i . B u
k l a v i s h n i n g q u l a y l i g i s h u n d a k i , u n i n g y o r d a m i b i l a n j a d v a l l a r t u z i s h o s o n
v a m a t n n i y o z g a n d a h a m b e l g i l a n g a n p o z i t s i y a d a n b o s h l a b t e r i s h m u m k i n .
K l a v i s h l a r n i y u q o r i r e g i s t r d a b o s g a n d a , k u r s o r n i c h a p t o m o n g a ,
b e l g i l a n g a n p o z i t s i y a g a s u r i s h m u m k i n .
B a c k S p a c e ( O r q a g a q a y t i s h ) - q a y t a r i s h k l a v i s h i . B u k l a v i s h a y o r d a m i d a ,
m a t n t e r i s h p a y t i d a , e k r a n d a g i k u r s o r d a n c h a p t o m o n d a g i x a t o t e r i l g a n
b e l g i l a r n i o ` c h i r i s h m u m k i n . K u r s o r n i n g o ` z i e s a b i t t a b e l g i c h a p t o m o n g a
s u r i l a d i .
E n t e r ( k i r i t i s h ) - k i r i t i s h k l a v i s h i . M a t n t e r i s h p a y t i d a u s h b u k l a v i s h
b o s i l s a , k u r s o r y a n g i a b z a t s g a ( s a t r g a ) o ` t a d i .
C a p s L o c k ( b o s h y o k i k i c h i k h a r f l a r g a o ` t i s h k l a v i s h i ) - y u q o r i r e g i s t r g a
o ` t i s h i m k o n i n i y a r a t i b b e r a d i . H a q i q a t d a e s a u s h b u k l a v i s h f a q a t h a r f l a r
t e r i s h k l a v i s h l a r i g a o ` z t a ' s i r i n i k o ` r s a t a d i , b o s h h a r f l a r k i r i t i s h i m k o n i n i
y a r a t i b b e r a d i . B u k l a v i s h n i b o s i b u s h l a b t u r i s h k e r a k e m a s . I s h l o v c h i g a
q u l a y l i k y a r a t i s h m a q s a d i d a k l a v i a t u r a n i n g o ` n g b u r c h a g i d a y o n i b
t u r a d i g a n i n d i k a t o r l a r j o y l a s h g a n . B u i n d i k a t o r l a r r e j i m n i k o ` p v a q t
d a v o m i d a s a q l a b t u r a d i g a n k l a v i s h l a r b i l a n b o g ` l a n g a n . S h u l a r n i n g i c h i d a
b i t t a s i C a p s L o c k g a t e g i s h l i .
S c r o l l L o c k ( s u r i s h n i s a q l a y d i ) - b u k l a v i s h y o r d a m i d a k u r s o r n i
h a r a k a t g a k e l t i r m o q c h i b o ` l s a n g i z , k u r s o r e k r a n g a s a k r a y d i . B u k l a v i s h
h a m o ` z h o l a t i n i m u s t a h k a m l a s h ( f i k s a t s i y a ) b i l a n b a j a r a d i .
S h i f t ( s u r i s h ) - v a q t i n c h a l i k y u q o r i r e g i s t r d a n p a s t k i r e g i s t r g a , y o k i
a k s i n c h a , p a s t k i r e g i s t r d a n y u q o r i r e g i s t r g a o ` t i s h i m k o n i n i b e r a d i .
H a m m a s i C a p s L o c k k l a v i s h i n i n g h o l a t i b i l a n b o g ` l a n g a n . B u
k l a v i s h n i n g x i z m a t i v a q t i n c h a l i k b o ` l g a n l i g i s a b a b l i , b o s h q a](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_14.png)
![k l a v i s h l a r n i n g x i z m a t i n i o ` z g a r t i r i s h k e r a k b o ` l s a , u l a r n i b o s i s h
p a y t i d a S h i f t k l a v i s h i v a q t i n c h a l i k b o s i b u s h l a b t u r i l a d i .
Q u y i d a k l a v i s h l a r v a u l a r b a j a r a d i g a n v a z i f a l a r n i k o ` r i b c h i q a m i z .
E k r a n d a k o ` r s a t i l g a n o b y e k t n i s u r i s h y o k i k o ` c h i r i s h . E k r a n d a
k o ` r s a t i l g a n o b y e k t n i t o p i b , c h a p k l a v i s h a b o s i l a d i v a k l a v i s h a n i q o ` y i b
y u b o r m a s d a n , o b y e k t n i y a n g i j o y g a s u r i l a d i v a s i c h q o n c h a k l a v i s h a s i
q o ` y i b y u b o r i l a d i . W i n d o w s m u h i t i d a i s h l a y o t g a n d a e k r a n d a g i o b y e k t l a r n i
h a m c h a p , h a m o ` n g t o m o n d a j o y l a s h g a n k l a v i s h a l a r b i l a n k o ` c h i r i s h
m u m k i n .
C h a p k l a v i s h a b o s i l g a n d a , m o ` l j a l l a s h b o ` l a d i , o ` n g k l a v i s h a b o s i l g a n d a
e s a a n i q v a z i f a b e r i s h k e r a k b o ` l a d i .
S i c h q o n c h a y o r d a m i d a q u y i d a g i a s o s i y h a r a k a t n i b a j a r i s h m u m k i n :
P o i n t - k o ` r s a t k i c h n i e k r a n n i n g k e r a k l i j o y i g a k o ` c h i r i s h ;
S l i c k - s i c h q o n c h a k l a v i s h a s i n i b o s i b d a r h o l q o ` y i b y u b o r i s h ;
D o u b l e c l i c k - s i c h q o n c h a k l a v i s h a s i n i i k k i m a r t a t e z b o s i s h ;
S e l e c t - b i r o r o b y e k t n i t a n l a s h .
T a n l a b o l i n g a n t a s v i r , m a t n q i s m i y o k i g r a f i k s i m v o l l a r n i b o s h q a j o y g a
k o ` c h i r i s h ( D r a g a n d D r o p t e x n o l o g i y a s i ) m u m k i n . B u n i n g u c h u n t a n l a b
o l i n g a n o b y e k t u s t i g a k o ` r s a t k i c h n i o l i b b o r i b , s i c h q o n c h a k l a v i s h a s i
b o s i l a d i v a o b y e k t n i k e r a k l i j o y g a k o ` c h i r i l a d i , s o ` n g r a s i c h q o n c h a
k l a v i s h a s i q o ` y i b y u b o r i l a d i .
W i n d o w s d a s o n l a r n i k i r i t i s h k l a v i a t u r a s i n i s i c h q o n c h a o ` r n i d a i s h l a t i s h
m u m k i n . B u n d a y h o l a t h a r x i l s a b a b l a r g a k o ` r a , s i c h q o n c h a i s h l a m a y
q o l g a n d a y u z b e r i s h i m u m k i n .](/data/documents/9dfd2235-3492-44b3-8c41-e8cd50d0b4b0/page_15.png)
K o m p y u t e r h a q i d a u m u m i y m a ' l u m o t 1 . K o m p y u t e r l a r n i s i n f l a s h 2 . K o m p y u t e r n i n g i s h l a s h p r i n s i p i v a t a s h k i l e t u v c h i l a r i 3 . S h a x s i y k o m p y u t e r l a r n i n g t u z i l i s h i 4 . K o m p y u t e r n i n g q u r i l m a l a r i K o m p y u t e r - i n g l i z c h a s o ` z b o ` l i b , u h i s o b l o v c h i d e m a k d i r . G a r c h a n d u h o z i r d a f a q a t h i s o b l o v c h i b o ` l m a s d a n , m a t n l a r , t o v u s h , v i d e o v a b o s h q a m a ' l u m o t l a r u s t i d a h a m a m a l l a r b a j a r a d i . S h u n g a q a r a m a s d a n h o z i r d a u n i n g e s k i n o m i k o m p y u t e r s a q l a n g a n . U n i n g a s o s i y v a z i f a s i t u r l i m a ' l u m o t l a r n i q a y t a i s h l a s h d a n i b o r a t . A v a l l o s h u n i a y t i s h l o z i m k i , k o ` p c h i l i k n i n g t u s h u n c h a s i d a g o ` y o k i b i z k u n d a l i k d a f o y d a l a n a d i g a n f a q a t s h a x s i y k o m p y u t e r b o r x o l o s . B u n g a a l b a t t a s a b a b l a r k o ` p . S h u l a r d a n b i r i h o z i r g i z a m o n s h a x s i y k o m p y u t e r l a r i i l g a r i u n i v e r s a l d e b h i s o b l a n g a n k o m p y u t e r l a r d a n t e z l i g i v a x o t i r a h a j m i j i h a t i d a n a n c h a o s h i b k e t g a n l i g i d a b o ` l s a , i k k i n c h i t o m o n d a n k o ` p m a s a l a l a r n i y e c h i s h u c h u n b u k o m p y u t e r l a r f o y d a l a n u v c h i l a r n i q a n o a t l a n t i r i s h i d a d i r . H o z i r d a k o m p y u t e r t e r m i n i k o ` p u c h r a s a d a , s h u b i l a n b i r g a E H M ( e l e k t r o n h i s o b l a s h m a s h i n a l a r i ) , H M ( h i s o b l a s h m a s h i n a l a r i ) t e r m i n l a r i h a m h a y o t d a k o ` p i s h l a t i b t u r i l a d i . A m m o b i z s o d d a l i k u c h u n f a q a t k o m p y u t e r t e r m i n i d a n f o y d a l a n a m i z . K o m p y u t e r l a r n i n g a m a l d a t u r l i x i l l a r i m a v j u d : r a q a m l i , a n a l o g l i ( u z l u k s i z ) , r a q a m l i - a n a l o g l i , m a x s u s l a s h t i r i l g a n . A m m o , r a q a m l i k o m p y u t e r l a r f o y d a l a n i l i s h i , b a j a r a d i g a n a m a l l a r n i n g u n i v e r s a l l i g i , h i s o b l a s h a m a l l a r i n i n g a n i q l i g i v a b o s h q a k o ` r s a t k i c h l a r i y u q o r i b o ` l g a n i u c h u n , u l a r k o ` p r o q f o y d a l a n i l m o q d a . A m a l d a e s a h o z i r r i v o j l a n g a n m a m l a k a t l a r d a k o m p y u t e r l a r n i n g b e s h g u r u h i k e n g q o ` l l a n i l m o q d a . K o m p y u t e r l a r n i x o t i r a s i n i n g h a j m i , b i r s e k u n d d a b a j a r a d i g a n a m a l l a r t e z l i g i , m a ' l u m o t l a r n i n g r a z r a d t o ` r i d a ( y a c h e y k a l a r d a ) t a s v i r l a n i s h i g a q a r a b , b e s h g u r u h g a b o ` l i s h m u m k i n : - s u p e r k o m p y u t e r l a r ( S u p e r C o m p u t e r ) ; - b l o k k o m p y u t e r l a r ( M a n f r a m e C o m p u t e r ) ; - m i n i k o m p y u t e r l a r ( M i n i c o m p u t e r ) ; - s h a x s i y k o m p y u t e r l a r ( P C - P e r s o n a l C o m p u t e r ) ; - b l o k n o t ( n o u t b o o k ) k o m p y u t e r l a r . S u p e r k o m p y u t e r l a r ( T O P 5 0 0 k o m p y u t e r l a r ) - j u d a k a t t a t e z l i k n i t a l a b q i l a d i g a n v a k a t t a h a j m d a g i m a s a l a l a r n i y e c h i s h u c h u n m o ` l j a l l a n g a n b o ` l a d i . B u n d a y m a s a l a l a r s i f a t i d a o b - h a v o n i n g g l o b a l p r o g n o z i g a o i d m a s a l a l a r n i , u c h o ` l c h o v l i f a z o d a t u r l i o q i m l a r n i n g k e c h i s h i n i o ` r g a n i s h m a s a l a l a r i , g l o b a l i n f o r m a t s i o n s i s t e m a l a r v a h o k a z o l a r n i k e l t i r i s h m u m k i n . B u k o m p y u t e r l a r b i r s e k u n d d a 1 0 t r i l l i o n l a b a m a l b a j a r a d i .
S u p e r k o m p y u t e r l a r b a h s i d a A Q S H e n e r g e t i k a v a z i r l i g i n i n g S a n d i a l a b o r a t o r i y a s i d a o ` r n a t i l g a n 9 4 7 2 p r o t s e s s o r l i I n t e l A S C I R e d k o m p y u t e r s i s t e m a s i k a r v o n b o s h i l i k q i l m o q d a . U n i n g t e z l i g i k o m p y u t e r l a r t e z l i g i n i o ` l c h o v c h i - L i n p a c r p a r a l l e l t e s t i d a 1 T F L O P S ( 1 T F L O P S - 1 0 0 0 G F L O P S t e n g , 1 G F L O P S e s a 1 0 0 0 0 0 0 F L O P S , 1 F L O P S - s e k u n d i g a 1 0 0 0 a m a l g a t e n g ) . X u s u s a n , b u k o m p y u t e r y a d r o s i n o v l a r i n i v a e s k i r a y o t g a n y a d r o q u r o l l a r i n i m o d e l l a s h t i r i s h d a q o ` l l a n i l a d i . E ' t i b o r l i s i s h u k i , T o k i o u n i v e r s i t e t i d u n y o d a t o ` r t i n c h i o ` r i n d a t u r a d i g a n , s e k u n d i g a 8 7 3 G F L O P S a m a l b a j a r a d i g a n , 1 2 8 p r o t s e s s o r l i S G I A S C I B l u e k o m p y u t e r i g a e g a . Q u y i d a g i j a d v a l d a T o p k o m p y u t e r l a r h a q i d a m a ' l u m o t k e l t i r i l g a n : REY TI N G O’ R NI RUS U MI ISHLAB CHIQA RUVCH I MAML AKAT SHIRKAT NOMI S PROTS ESSO R 1 Intel AS CI Re d AQSH Intel (AQSH) 9 1338 2 SGI AS CI Blu e AQSH SGI (AQSH) 6 634
3 SGI T3 E1 20 0 AQSH SGI (AQSH) 1 430 4 Hitac hi SR 80 00 Yaponiya Hitachi(Y aponiya ) 1 368 5 SGI T3 E9 00 AQSH SGI (AQSH) 1 264 S h u n i q a y d q i l i s h l o z i m k i , s u p e r k o m p y u t e r l a r n i n g m a ' l u m y o ` n a l i s h m a s a l a l a r i n i S h u n i q a y d q i l i s h l o z i m k i , s u p e r k o m p y u t e r l a r n i n g m a ' l u m y o ` n a l i s h m a s a l a l a r i n i y e c h i s h g a q a r a t i l g a n t u r l a r i h a m m a v j u d . B l o k k o m p y u t e r l a r ( M a n f r a m e C o m p u t e r ) - f a n v a t e x n i k a n i n g t u r l i s o h a l a r i g a o i d m a s a l a l a r n i y e c h i s h g a m o ` l j a l l a n g a n . U l a r n i n g a m a l b a j a r i s h t e z l i g i v a x o t i r a h a j m i s u p e r k o m p y u t e r l a r n i k i g a q a r a g a n d a b i r - i k k i p o g ` o n a p a s t . B u l a r g a m i s o l s i f a t i d a A Q S h n i n g C R A Y ( k r e y ) , I B M 3 9 0 , 4 3 0 0 , I B M E S / 9 0 0 0 , F r a n s i y a n i n g B o r r o u s 6 0 0 0 , Y a p o n i y a n i n g M 1 8 0 0 r u s u m l i k o m p y u t e r i n i v a b o s h q a l a r n i m i s o l q i l i b k e l t i r i s h m u m k i n . M i n i k o m p y u t e r l a r ( k i c h i k k o m p y u t e r l a r ) h a j m i v a b a j a r a d i g a n a m a l l a r t e z l i g i j i h a t i d a n b l o k k o m p y u t e r l a r d a n k a m i d a b i r p o Q o n a p a s t d i r . S h u n i a y t i s h j o i z k i , u l a r n i n g g a b a r i t i ( h a j m i ) t o b o r a i x c h a m l a s h i b , h a t t o s h a x s i y k o m p y u t e r d e k k i c h i k j o y n i e g a l l a y d i g a n l a r i y a r a t i l m o q d a . B u n d a y k o m p y u t e r l a r t u r k u m i g a i l k b o r y a r a t i l g a n P D P - 1 1 ( P r o g r a m m D r i v e r P r o c e s s o r - d a s t u r i y b o s h q a r u v p r o t s e s s o r i ) t u r k u m i n i , i l g a r i h a r b i y m a q s a d l a r u c h u n i s h l a t i l g a n ( m a x f i y h i s o b l a n g a n ) V A X , S U N t u r k u m l i k o m p y u t e r l a r , I B M 4 3 8 1 , H e w l e t t P a c k a r d f i r m a s i n i n g H P 9 0 0 0 v a b o s h q a l a r m i n i k o m p y u t e r g a m i s o l b o ` l a o l a d i . S h u n i a y t i s h j o i z k i , m i n i k o m p y u t e r l a r o ` z l a r i n i n g k a t t a o g ` a l a r i M a n f r a m e k o m p y u t e r l a r n i i m k o n i y a t l a r i d a r a j a s i g a k o ` t a r i l i b b o r m o q d a . B u n i n g u c h u n t a r i x g a n a z a r s o l i s h v a h o z i r g i u l a r n i n g t a r a q q i y o t i n i k u z a t i s h y e t a r l i . S h a x s i y k o m p y u t e r l a r h o z i r d a k o r x o n a l a r , m u a s s a s a l a r , o l i y o ` q u v y u r t l a r i d a k e n g t a r q a l g a n b o ` l i b , u l a r n i n g a k s a r i y a t i I B M r u s u m i g a m o s k o m p y u t e r l a r d i r . I B M r u s u m i g a m o s k o m p y u t e r l a r d e g a n d a , u l a r n i n g t u r l i k o m p a n i y a l a r i s h l a b c h i q a r i l i s h i g a q a r a m a y h a m t e x n i k , h a m p r o g r a m m a t a ' m i n o t i m o s l i g i , y a ' n i b i r - b i r i g a t o ` g ` r i k e l i s h i n a z a r d a t u t i l a d i . B u n d a y
k o m p y u t e r l a r h a j m i j i h a t i d a n k i c h i k ( b i r s t o l u s t i g a j o y l a s h a d i ) , a m a l b a j a r i s h t e z l i g i , m a s a l a n P E N T I U M - 3 M M X p r o t s e s s o r i o ` r n a t i l g a n k o m p y u t e r l a r i d a h o z i r g i k u n d a 7 5 0 - 1 0 0 0 m e g a g e r s n i , x o t i r a h a j m i e s a 6 4 - 1 2 8 m e g a b a y t n i t a s h k i l q i l a d i . B u k o ` r s a t g i c h l a r o ` t a t e z o ` z g a r i b , h a r i k k i y i l d a k o m p y u t e r l a r i m k o n i y a t i i k k i b a r a v a r o s h i s h i , u l a r n i n g n a r x i e s a s h u n c h a g a a r z o n l a s h i s h i t e n d e n s i y a s i k u z a t i l m o q d a . B u g u n g i k u n d a P e n t i u m I V k o m p y u t e r l a r i h a m j a h o n b o z o r i d a k e n g t a r q a l m o q d a . I B M P C m o s l i k k o m p y u t e r l a r i n i y u z l a b f i r m a l a r i s h l a b c h i q a r m o q d a . B u l a r I B M , C o m p a q , H e w l e t t - P a c k a r d , P a c k a r d B e l l , T o s h i b a , A p p l e , S i e m e n s N i x d o r s , A c e r , O l i v e t t i , G a t e w a y , S U N v a b o s h q a f i r m a l a r d i r . S h u n i a y t i s h j o i z k i , y u q o r i d a n o m l a r i z i k r e t i l g a n f i r m a l a r i s h l a b c h i q a r g a n k o m p y u t e r l a r ( b r a d e n a m e ) - O q y a s a l g a n , J a n u b i y - S h a r q i y m a m l a k a t l a r d a : M a l a y z i y a , X i t o y , T a y l a n d , K o r e y a v a b o s h q a m a m a l a k a t l a r d a y u q o r i d a n o m l a r i k e l t i r i l g a n f i r m a l a r l i t s e n z i y a s i a s o s i d a i s h l a b c h i q a r i l g a n k o m p y u t e r l a r S a r i q y a s a l g a n n o m g a e g a . F i r m a n o m l a r i k o ` r s a t i l m a g a n k o m p y u t e r l a r e s a n o m s i z k o m p y u t e r l a r ( n o n a m e ) d e b y u r i t i l a d i . A y n i q s a , k e y i n g i g u r u h k o m p y u t e r l a r n i s o t i b o l i s h d a u l a r y a x s h i t e k s h i r u v d a n ( t e s t l a r y o r d a m i d a ) o ` t k a z i l i s h i l o z i m . S h a x s i y k o m p y u t e r l a r u c h u n u n i n g m u h i m k o ` r s a t k i c h i i s h l a s h k a f o l a t i n i n g ( k a m i d a u c h y i l ) b o ` l i s h i m u h i m . S h u b i l a n b i r g a , b u n d a y k o m p y u t e r l a r n i s o t i b o l g a n d a l i t s e n z i o n p r o g r a m m a t a ' m i n o t i v a t e g i s h l i a d a b i y o t l a r b i l a n b i r g a b e r i l i s h i m k o n i y a t i m a v j u d l i g i n a z a r d a t u t i l i s h i k e r a k . N o u t b u k k o m p y u t e r l a r . N o u t b u k k o m p y u t e r l a r h a j m i a n c h a i x c h a m b o ` l i b , a m m o b a j a r a d i g a n a m a l l a r s o n i , x o t i r a h a j m i s h a x s i y k o m p y u t e r l a r d a r a j a s i g a k o ` t a r i l i b b o r m o q d a . U l a r n i n g q u l a y l i k t o m o n l a r i d a n b i r i h a m e l e k t r e n e r g i y a s i d a n , h a m i c h i g a o ` r n a t i l g a n b a t a r e y a l a r d a u z l u k s i z ( b a t a r e y a n i h a r s a f a r a l m a s h t i r m a s d a n ) i s h l a s h i m u m k i n l i g i d i r . B u n d a b a t a r e y a q u v v a t i e n e r g i y a g a u l a n i s h i b i l a n o ` z i z a r a d o l a b o s h l a y d i v a u b a t a r e y a b i r n e c h a y i l l a r g a m o ` l j a l l a n g a n b o ` l a d i . H o z i r d a b u n d a y n o u t b u k l a r n i I B M , C o m p a q , A c e r , T o s h i b a v a b o s h q a f i r m a l a r i s h l a b c h i q a r m o q d a . T a b i i y k i , b u n d a y k o m p y u t e r l a r o ` z i m k o n i y a t l a r i n u q t a i n a z a r i d a n s h a x s i y k o m p y u t e r l a r g a t e n g l a s h a y o t g a n i n i n a z a r d a t u t i l s a , u n i n g n a r x i b a l a n d b o ` l i s h i n i s e z i s h q i y i n e m a s . B u n d a n t a s h q a r i , b u n d a y r u s u m l i k o m p y u t e r l a r 8 - 1 0 y i l m o b a y n i d a b u z i l m a s d a n i s h l a s h q o b i l i y a t i g a e g a . U l a r s h a x s i y k o m p y u t e r l a r u c h u n y a r a t i l g a n o p e r a t s i o n s i s t e m a l a r M S D O S , q o b i q p r o g r a m m a l a r , W i n d o w s n i n g o x i r g i v e r s i y a l a r i d a v a b o s h q a o p e r a t s i o n s i s t e m a l a r b o s h q a r u v i d a i s h l a y d i . H o z i r d a n o u t b u k k o m p y u t e r l a r i d a n h a m i x c h a m c h o ` n t a k k o m p y u t e r l a r i h a m i s h l a b c h i q i l m o q d a . U l a r h a m t a b i i y k i , o p e r a t s i o n s i s t e m a b o s h q a r u v i d a i s h l a y d i v a u l a r t u r l i s o h a m a s a l a l a r i n i y e c h i s h g a q o d i r . I x t i y o r i y k o m p y u t e r n i n g i s h l a s h p r i n s i p i n i b i r i n c h i b o ` l i b i n g l i z o l i m i C h a r l z B e b i c h v a u n i n g g ` o y a s i n i m u k a m m a l l a s h g a n k o ` r i n i s h i n i D j o n F o n N e y m a n t a k l i f q i l g a n . U n i n g p r i n s i p i p r o g r a m m a a s o s i d a b o s h q a r i l a d i g a n a v t o m a t i k r a v i s h d a k e t m a - k e t i s h l a s h g ` o y a s i d a n i b o r a t .
H o z i r d a k o ` p k o m p y u t e r l a r s h u g ` o y a a s o s i d a i s h l a y d i . L e k i n k e y i n g i p a y t l a r d a k o ` p p r o t s e s s o r l i k o m p y u t e r l a r , y a ' n i b i r v a q t d a p r o g r a m m a n i n g b o ` l a k l a r i n i k e t m a - k e t e m a s , p a r a l l e l b a j a r a d i g a n k o m p y u t e r l a r h a m y a r a t i l g a n l i g i n i e s l a t i b o ` t i s h j o i z d i r . S h u n d a y q i l i b , k o m p y u t e r a v v a l d a n t u z i l g a n p r o g r a m m a a s o s i d a i s h l a y d i . O ` z n a v b a t i d a p r o g r a m m a q o ` y i l g a n m a s a l a n i k o m p y u t e r d a y e c h i s h u c h u n q a n d a y d i r p r o g r a m m a l a s h t i l i d a y o z i l g a n b u y r u q l a r ( o p e r a t o r l a r ) k e t m a - k e t l i g i d i r . P r o g r a m m a l a s h t i l i d a t u z i l g a n p r o g r a m m a l a r m a x s u s t a r j i m o n p r o g r a m m a l a r y o r d a m i d a k o m p y u t e r t i l i g a o ` t k a z i l a d i . K o m p y u t e r t i l i 0 v a 1 l a r d a n t a s h k i l t o p g a n , m a ' l u m q o i d a l a r a s o s i d a y o z i l a d i g a n k e t m a - k e t l i k l a r d a n i b o r a t . D j o n F o n N e y m a n p r i n s i p i b o ` y i c h a a v t o m a t i k r a v i s h d a b a j a r i l a d i g a n p r o g r a m m a a v v a l k o m p y u t e r n i n g x o t i r a s i g a k i r i t i l a d i ( y u k l a n a d i ) . X o t i r a d a t u r g a n p r o g r a m m a a s o s i d a p r o g r a m m a n i t a s h k i l e t u v c h i h a r b i r o p e r a t o r k e t m a - k e t b a j a r i l a d i . B o s h q a r u v q u r i l m a s i d e b a t a l u v c h i m a x s u s q u r i l m a h o z i r q a n d a y o p e r a t o r b a j a r i l i s h i v a u n d a n k e y i n q a y s i o p e r a t o r b a j a r i l i s h i u s t i d a n n a z o r a t o ` r n a t a d i v a u n i n g b a j a r i l i s h i n i t a ' m i n l a y d i . A m a l ( a r i f m e t i k - m a n t i q i y ) e s a p r o t s e s s o r d e b a t a l u v c h i q u r i l m a d a b a j a r i l a d i . P r o g r a m m a i s h l a s h n a t i j a s i t o ` g ` r i d a n - t o ` g ` r i e k r a n d a y o k i t a s h q i q u r i l m a ( c h o p q i l u v c h i m e x a n i z m , g r a f i k c h i z u v c h i q u r i l m a , v i d e o q u r i l m a v a b o s h q a l a r ) d e b a t a l u v c h i q u r i l m a d a k o ` r i l i s h i m u m k i n . O d a t d a k o m p y u t e r i k k i q i s m d a n : H a r d w a r e ( k o m p y u t e r n i t a s h k i l e t u v c h i l a r i - k o m p y u t e r n i n g q a t t i q q i s m l a r i ) v a S o f t w a r e ( k o m p y u t e r n i n g p r o g r a m m a t a ' m i n o t i - k o m p y u t e r n i n g y u m s h o q q i s m l a r i d a n ) t a s h k i l t o p g a n d e y i l a d i . S h a x s i y k o m p y u t e r l a r ( i n g l i z c h a P e r s o n a l C o m p u t e r s , q i s q a c h a - P C ) q u y i d a g i q u r i l m a l a r d a n t a s h k i l t o p g a n : - s i s t e m a b l o k i ; - m o n i t o r ; - k l a v i a t u r a ; - s i c h q o n c h a ; - t a s h q i q u r i l m a l a r . K o m p y u t e r n i n g Q u r i l m a l a r i S i s t e m a b l o k i S i s t e m a b l o k i o d a t d a d e s k t o p ( y a s s i ) y o k i t o w n ( m i n o r a ) k o ` r i n i s h i d a i s h l a b c h i q a r i l a d i . K o m p y u t e r n i n g a s o s i y q i s m l a r i s i s t e m a b l o k i d a j o y l a s h g a n b o ` l i b , u l a r