logo

Kompyuter haqida umumiy ma'lumot

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120.11328125 KB
K o m p y u t e r   h a q i d a   u m u m i y   m a ' l u m o t
1 . K o m p y u t e r l a r n i   s i n f l a s h
2 . K o m p y u t e r n i n g   i s h l a s h   p r i n s i p i   v a   t a s h k i l   e t u v c h i l a r i
3 . S h a x s i y   k o m p y u t e r l a r n i n g   t u z i l i s h i
4 . K o m p y u t e r n i n g   q u r i l m a l a r i
K o m p y u t e r   -   i n g l i z c h a   s o ` z   b o ` l i b ,   u   h i s o b l o v c h i   d e m a k d i r .   G a r c h a n d   u  
h o z i r d a   f a q a t   h i s o b l o v c h i   b o ` l m a s d a n ,   m a t n l a r ,   t o v u s h ,   v i d e o   v a   b o s h q a  
m a ' l u m o t l a r   u s t i d a   h a m   a m a l l a r   b a j a r a d i .   S h u n g a   q a r a m a s d a n   h o z i r d a  
u n i n g   e s k i   n o m i     k o m p y u t e r   s a q l a n g a n .   U n i n g   a s o s i y   v a z i f a s i   t u r l i  
m a ' l u m o t l a r n i   q a y t a   i s h l a s h d a n   i b o r a t .   A v a l l o   s h u n i   a y t i s h   l o z i m k i ,  
k o ` p c h i l i k n i n g   t u s h u n c h a s i d a   g o ` y o k i   b i z   k u n d a l i k d a   f o y d a l a n a d i g a n  
f a q a t   s h a x s i y   k o m p y u t e r   b o r   x o l o s .   B u n g a   a l b a t t a   s a b a b l a r   k o ` p .  
S h u l a r d a n   b i r i   h o z i r g i   z a m o n   s h a x s i y   k o m p y u t e r l a r i   i l g a r i   u n i v e r s a l   d e b  
h i s o b l a n g a n   k o m p y u t e r l a r d a n   t e z l i g i   v a   x o t i r a   h a j m i   j i h a t i d a n   a n c h a   o s h i b
k e t g a n l i g i d a   b o ` l s a ,   i k k i n c h i   t o m o n d a n   k o ` p   m a s a l a l a r n i   y e c h i s h   u c h u n   b u
k o m p y u t e r l a r   f o y d a l a n u v c h i l a r n i   q a n o a t l a n t i r i s h i d a d i r .   H o z i r d a  
k o m p y u t e r   t e r m i n i   k o ` p   u c h r a s a d a ,   s h u   b i l a n   b i r g a   E H M   ( e l e k t r o n  
h i s o b l a s h   m a s h i n a l a r i ) ,   H M   ( h i s o b l a s h   m a s h i n a l a r i )   t e r m i n l a r i   h a m  
h a y o t d a   k o ` p   i s h l a t i b   t u r i l a d i .   A m m o   b i z   s o d d a l i k   u c h u n   f a q a t   k o m p y u t e r  
t e r m i n i d a n   f o y d a l a n a m i z .   K o m p y u t e r l a r n i n g   a m a l d a   t u r l i   x i l l a r i   m a v j u d :  
r a q a m l i ,   a n a l o g l i   ( u z l u k s i z ) ,   r a q a m l i   -   a n a l o g l i ,   m a x s u s l a s h t i r i l g a n .  
A m m o ,   r a q a m l i   k o m p y u t e r l a r   f o y d a l a n i l i s h i ,   b a j a r a d i g a n   a m a l l a r n i n g  
u n i v e r s a l l i g i ,   h i s o b l a s h   a m a l l a r i n i n g   a n i q l i g i   v a   b o s h q a   k o ` r s a t k i c h l a r i  
y u q o r i   b o ` l g a n i   u c h u n ,   u l a r   k o ` p r o q   f o y d a l a n i l m o q d a .   A m a l d a   e s a   h o z i r  
r i v o j l a n g a n   m a m l a k a t l a r d a   k o m p y u t e r l a r n i n g   b e s h   g u r u h i   k e n g  
q o ` l l a n i l m o q d a .
K o m p y u t e r l a r n i   x o t i r a s i n i n g   h a j m i ,   b i r   s e k u n d d a   b a j a r a d i g a n   a m a l l a r  
t e z l i g i ,   m a ' l u m o t l a r n i n g   r a z r a d   t o ` r i d a   ( y a c h e y k a l a r d a )   t a s v i r l a n i s h i g a  
q a r a b ,   b e s h   g u r u h g a   b o ` l i s h   m u m k i n :
-   s u p e r   k o m p y u t e r l a r   ( S u p e r   C o m p u t e r ) ;
-   b l o k   k o m p y u t e r l a r   ( M a n f r a m e   C o m p u t e r ) ;
-   m i n i   k o m p y u t e r l a r   ( M i n i c o m p u t e r ) ;
-   s h a x s i y   k o m p y u t e r l a r   ( P C - P e r s o n a l   C o m p u t e r ) ;
-   b l o k n o t ( n o u t b o o k )   k o m p y u t e r l a r .
S u p e r   k o m p y u t e r l a r   ( T O P   5 0 0   k o m p y u t e r l a r ) - j u d a   k a t t a   t e z l i k n i   t a l a b  
q i l a d i g a n   v a   k a t t a   h a j m d a g i   m a s a l a l a r n i   y e c h i s h   u c h u n   m o ` l j a l l a n g a n  
b o ` l a d i .   B u n d a y   m a s a l a l a r   s i f a t i d a   o b - h a v o n i n g   g l o b a l   p r o g n o z i g a   o i d  
m a s a l a l a r n i ,   u c h   o ` l c h o v l i   f a z o d a   t u r l i   o q i m l a r n i n g   k e c h i s h i n i   o ` r g a n i s h  
m a s a l a l a r i ,   g l o b a l   i n f o r m a t s i o n   s i s t e m a l a r   v a   h o k a z o l a r n i   k e l t i r i s h  
m u m k i n .   B u   k o m p y u t e r l a r   b i r   s e k u n d d a   1 0   t r i l l i o n l a b   a m a l   b a j a r a d i .   S u p e r k o m p y u t e r l a r   b a h s i d a   A Q S H   e n e r g e t i k a   v a z i r l i g i n i n g   S a n d i a  
l a b o r a t o r i y a s i d a   o ` r n a t i l g a n   9 4 7 2   p r o t s e s s o r l i   I n t e l   A S C I   R e d   k o m p y u t e r  
s i s t e m a s i   k a r v o n b o s h i l i k   q i l m o q d a .   U n i n g   t e z l i g i   k o m p y u t e r l a r   t e z l i g i n i  
o ` l c h o v c h i -   L i n p a c r   p a r a l l e l   t e s t i d a   1   T F L O P S   ( 1   T F L O P S - 1 0 0 0   G F L O P S  
t e n g ,   1 G F L O P S   e s a   1 0 0 0 0 0 0   F L O P S ,   1 F L O P S - s e k u n d i g a   1 0 0 0   a m a l g a  
t e n g ) .   X u s u s a n ,   b u   k o m p y u t e r   y a d r o   s i n o v l a r i n i   v a   e s k i r a y o t g a n   y a d r o  
q u r o l l a r i n i   m o d e l l a s h t i r i s h d a   q o ` l l a n i l a d i .   E ' t i b o r l i s i   s h u k i ,   T o k i o  
u n i v e r s i t e t i   d u n y o d a   t o ` r t i n c h i   o ` r i n d a   t u r a d i g a n ,   s e k u n d i g a   8 7 3 G F L O P S  
a m a l   b a j a r a d i g a n ,   1 2 8   p r o t s e s s o r l i   S G I   A S C I   B l u e   k o m p y u t e r i g a   e g a .  
Q u y i d a g i   j a d v a l d a   T o p   k o m p y u t e r l a r   h a q i d a   m a ' l u m o t   k e l t i r i l g a n :
REY
TI
N
G 
O’
R
NI RUS
U
MI ISHLAB 
CHIQA
RUVCH
I 
MAML
AKAT SHIRKAT
NOMI S PROTS
ESSO
R
1 Intel 
AS
CI 
Re
d AQSH Intel 
(AQSH) 9
1338
2 SGI 
AS
CI 
Blu
e AQSH SGI 
(AQSH) 6
634 3 SGI 
T3
E1
20
0 AQSH SGI 
(AQSH) 1
430
4 Hitac
hi 
SR
80
00 Yaponiya Hitachi(Y
aponiya
) 1
368
5 SGI 
T3
E9
00 AQSH SGI 
(AQSH) 1
264
S h u n i   q a y d   q i l i s h   l o z i m k i ,   s u p e r k o m p y u t e r l a r n i n g   m a ' l u m   y o ` n a l i s h  
m a s a l a l a r i n i
S h u n i   q a y d   q i l i s h   l o z i m k i ,   s u p e r k o m p y u t e r l a r n i n g   m a ' l u m   y o ` n a l i s h  
m a s a l a l a r i n i   y e c h i s h g a   q a r a t i l g a n   t u r l a r i   h a m   m a v j u d .  
B l o k   k o m p y u t e r l a r   ( M a n f r a m e   C o m p u t e r ) - f a n   v a   t e x n i k a n i n g   t u r l i  
s o h a l a r i g a   o i d   m a s a l a l a r n i   y e c h i s h g a   m o ` l j a l l a n g a n .   U l a r n i n g   a m a l  
b a j a r i s h   t e z l i g i   v a   x o t i r a   h a j m i   s u p e r k o m p y u t e r l a r n i k i g a   q a r a g a n d a   b i r -
i k k i   p o g ` o n a   p a s t .   B u l a r g a   m i s o l   s i f a t i d a   A Q S h n i n g   C R A Y   ( k r e y ) ,   I B M  
3 9 0 ,   4 3 0 0 ,   I B M   E S / 9 0 0 0 ,   F r a n s i y a n i n g   B o r r o u s   6 0 0 0 ,   Y a p o n i y a n i n g  
M 1 8 0 0   r u s u m l i   k o m p y u t e r i n i   v a   b o s h q a l a r n i   m i s o l   q i l i b   k e l t i r i s h  
m u m k i n .  
M i n i k o m p y u t e r l a r   ( k i c h i k   k o m p y u t e r l a r )   h a j m i   v a   b a j a r a d i g a n   a m a l l a r  
t e z l i g i   j i h a t i d a n   b l o k   k o m p y u t e r l a r d a n   k a m i d a   b i r   p o Q o n a   p a s t d i r .   S h u n i  
a y t i s h   j o i z k i ,   u l a r n i n g   g a b a r i t i   ( h a j m i )   t o b o r a   i x c h a m l a s h i b ,   h a t t o   s h a x s i y
k o m p y u t e r d e k   k i c h i k   j o y n i   e g a l l a y d i g a n l a r i   y a r a t i l m o q d a .   B u n d a y  
k o m p y u t e r l a r   t u r k u m i g a   i l k   b o r   y a r a t i l g a n   P D P - 1 1   ( P r o g r a m m   D r i v e r  
P r o c e s s o r - d a s t u r i y   b o s h q a r u v   p r o t s e s s o r i )   t u r k u m i n i ,   i l g a r i   h a r b i y  
m a q s a d l a r   u c h u n   i s h l a t i l g a n   ( m a x f i y   h i s o b l a n g a n )   V A X ,   S U N   t u r k u m l i  
k o m p y u t e r l a r ,   I B M   4 3 8 1 ,   H e w l e t t   P a c k a r d   f i r m a s i n i n g   H P   9 0 0 0   v a  
b o s h q a l a r   m i n i k o m p y u t e r g a   m i s o l   b o ` l a   o l a d i .   S h u n i   a y t i s h   j o i z k i ,  
m i n i k o m p y u t e r l a r   o ` z l a r i n i n g   k a t t a   o g ` a l a r i     M a n f r a m e   k o m p y u t e r l a r n i  
i m k o n i y a t l a r i   d a r a j a s i g a   k o ` t a r i l i b   b o r m o q d a .   B u n i n g   u c h u n   t a r i x g a   n a z a r
s o l i s h   v a   h o z i r g i   u l a r n i n g   t a r a q q i y o t i n i   k u z a t i s h   y e t a r l i .
S h a x s i y   k o m p y u t e r l a r   h o z i r d a   k o r x o n a l a r ,   m u a s s a s a l a r ,   o l i y   o ` q u v  
y u r t l a r i d a   k e n g   t a r q a l g a n   b o ` l i b ,   u l a r n i n g   a k s a r i y a t i   I B M   r u s u m i g a   m o s  
k o m p y u t e r l a r d i r .  
I B M   r u s u m i g a   m o s   k o m p y u t e r l a r   d e g a n d a ,   u l a r n i n g   t u r l i   k o m p a n i y a l a r  
i s h l a b   c h i q a r i l i s h i g a   q a r a m a y   h a m   t e x n i k ,   h a m   p r o g r a m m a   t a ' m i n o t i  
m o s l i g i ,   y a ' n i   b i r - b i r i g a   t o ` g ` r i   k e l i s h i   n a z a r d a   t u t i l a d i .   B u n d a y   k o m p y u t e r l a r   h a j m i   j i h a t i d a n   k i c h i k   ( b i r   s t o l   u s t i g a   j o y l a s h a d i ) ,   a m a l  
b a j a r i s h   t e z l i g i ,   m a s a l a n   P E N T I U M - 3   M M X   p r o t s e s s o r i   o ` r n a t i l g a n  
k o m p y u t e r l a r i d a   h o z i r g i   k u n d a   7 5 0 - 1 0 0 0   m e g a g e r s n i ,   x o t i r a   h a j m i   e s a   6 4 -
1 2 8   m e g a b a y t n i   t a s h k i l   q i l a d i .   B u   k o ` r s a t g i c h l a r   o ` t a   t e z   o ` z g a r i b ,   h a r  
i k k i   y i l d a   k o m p y u t e r l a r   i m k o n i y a t i   i k k i   b a r a v a r   o s h i s h i ,   u l a r n i n g   n a r x i  
e s a   s h u n c h a g a   a r z o n l a s h i s h i   t e n d e n s i y a s i   k u z a t i l m o q d a .   B u g u n g i   k u n d a  
P e n t i u m   I V   k o m p y u t e r l a r i   h a m   j a h o n   b o z o r i d a   k e n g   t a r q a l m o q d a .   I B M   P C
m o s l i k   k o m p y u t e r l a r i n i   y u z l a b   f i r m a l a r   i s h l a b   c h i q a r m o q d a .   B u l a r   I B M ,  
C o m p a q ,   H e w l e t t - P a c k a r d ,   P a c k a r d   B e l l ,   T o s h i b a ,   A p p l e ,   S i e m e n s  
N i x d o r s ,   A c e r ,   O l i v e t t i ,   G a t e w a y ,   S U N   v a   b o s h q a   f i r m a l a r d i r .   S h u n i  
a y t i s h   j o i z k i ,   y u q o r i d a   n o m l a r i   z i k r   e t i l g a n   f i r m a l a r   i s h l a b   c h i q a r g a n  
k o m p y u t e r l a r   ( b r a d e n a m e )   -   O q   y a s a l g a n ,   J a n u b i y - S h a r q i y   m a m l a k a t l a r d a :
M a l a y z i y a ,   X i t o y ,   T a y l a n d ,   K o r e y a   v a   b o s h q a   m a m a l a k a t l a r d a   y u q o r i d a  
n o m l a r i   k e l t i r i l g a n   f i r m a l a r   l i t s e n z i y a s i   a s o s i d a   i s h l a b   c h i q a r i l g a n  
k o m p y u t e r l a r     S a r i q   y a s a l g a n     n o m g a   e g a .   F i r m a   n o m l a r i   k o ` r s a t i l m a g a n  
k o m p y u t e r l a r   e s a     n o m s i z   k o m p y u t e r l a r   ( n o n a m e ) d e b   y u r i t i l a d i .   A y n i q s a ,  
k e y i n g i   g u r u h   k o m p y u t e r l a r n i   s o t i b   o l i s h d a   u l a r   y a x s h i   t e k s h i r u v d a n  
( t e s t l a r   y o r d a m i d a )   o ` t k a z i l i s h i   l o z i m .   S h a x s i y   k o m p y u t e r l a r   u c h u n   u n i n g  
m u h i m   k o ` r s a t k i c h i   i s h l a s h   k a f o l a t i n i n g   ( k a m i d a   u c h   y i l )   b o ` l i s h i   m u h i m .  
S h u   b i l a n   b i r g a ,   b u n d a y   k o m p y u t e r l a r n i   s o t i b   o l g a n d a   l i t s e n z i o n  
p r o g r a m m a   t a ' m i n o t i   v a   t e g i s h l i   a d a b i y o t l a r   b i l a n   b i r g a   b e r i l i s h  
i m k o n i y a t i   m a v j u d l i g i   n a z a r d a   t u t i l i s h i   k e r a k .
N o u t b u k   k o m p y u t e r l a r .   N o u t b u k   k o m p y u t e r l a r   h a j m i   a n c h a   i x c h a m  
b o ` l i b ,   a m m o   b a j a r a d i g a n   a m a l l a r   s o n i ,   x o t i r a   h a j m i   s h a x s i y   k o m p y u t e r l a r
d a r a j a s i g a   k o ` t a r i l i b   b o r m o q d a .   U l a r n i n g   q u l a y l i k   t o m o n l a r i d a n   b i r i   h a m  
e l e k t r   e n e r g i y a s i d a n ,   h a m   i c h i g a   o ` r n a t i l g a n   b a t a r e y a l a r d a   u z l u k s i z  
( b a t a r e y a n i   h a r   s a f a r   a l m a s h t i r m a s d a n )   i s h l a s h i   m u m k i n l i g i d i r .
B u n d a   b a t a r e y a   q u v v a t i   e n e r g i y a g a   u l a n i s h i   b i l a n   o ` z i   z a r a d   o l a   b o s h l a y d i
v a   u   b a t a r e y a   b i r   n e c h a   y i l l a r g a   m o ` l j a l l a n g a n   b o ` l a d i .   H o z i r d a   b u n d a y  
n o u t b u k l a r n i   I B M ,   C o m p a q ,   A c e r ,   T o s h i b a   v a   b o s h q a   f i r m a l a r   i s h l a b  
c h i q a r m o q d a .   T a b i i y k i ,   b u n d a y   k o m p y u t e r l a r   o ` z   i m k o n i y a t l a r i   n u q t a i  
n a z a r i d a n   s h a x s i y   k o m p y u t e r l a r g a   t e n g l a s h a y o t g a n i n i   n a z a r d a   t u t i l s a ,  
u n i n g   n a r x i   b a l a n d   b o ` l i s h i n i   s e z i s h   q i y i n   e m a s .   B u n d a n   t a s h q a r i ,   b u n d a y  
r u s u m l i   k o m p y u t e r l a r   8 - 1 0   y i l   m o b a y n i d a   b u z i l m a s d a n   i s h l a s h  
q o b i l i y a t i g a   e g a .   U l a r   s h a x s i y   k o m p y u t e r l a r   u c h u n   y a r a t i l g a n   o p e r a t s i o n  
s i s t e m a l a r   M S   D O S ,   q o b i q   p r o g r a m m a l a r ,   W i n d o w s   n i n g   o x i r g i  
v e r s i y a l a r i d a   v a   b o s h q a   o p e r a t s i o n   s i s t e m a l a r   b o s h q a r u v i d a   i s h l a y d i .
H o z i r d a   n o u t b u k   k o m p y u t e r l a r i d a n   h a m   i x c h a m   c h o ` n t a k   k o m p y u t e r l a r i  
h a m   i s h l a b   c h i q i l m o q d a .   U l a r   h a m   t a b i i y k i ,   o p e r a t s i o n   s i s t e m a  
b o s h q a r u v i d a   i s h l a y d i   v a   u l a r   t u r l i   s o h a   m a s a l a l a r i n i   y e c h i s h g a   q o d i r .
I x t i y o r i y   k o m p y u t e r n i n g   i s h l a s h   p r i n s i p i n i   b i r i n c h i   b o ` l i b   i n g l i z   o l i m i  
C h a r l z   B e b i c h   v a   u n i n g   g ` o y a s i n i   m u k a m m a l l a s h g a n   k o ` r i n i s h i n i   D j o n  
F o n   N e y m a n   t a k l i f   q i l g a n .   U n i n g   p r i n s i p i   p r o g r a m m a   a s o s i d a  
b o s h q a r i l a d i g a n   a v t o m a t i k   r a v i s h d a   k e t m a - k e t   i s h l a s h   g ` o y a s i d a n   i b o r a t .   H o z i r d a   k o ` p   k o m p y u t e r l a r   s h u   g ` o y a   a s o s i d a   i s h l a y d i .   L e k i n   k e y i n g i  
p a y t l a r d a   k o ` p   p r o t s e s s o r l i   k o m p y u t e r l a r ,   y a ' n i   b i r   v a q t d a   p r o g r a m m a n i n g
b o ` l a k l a r i n i   k e t m a - k e t   e m a s ,   p a r a l l e l   b a j a r a d i g a n   k o m p y u t e r l a r   h a m  
y a r a t i l g a n l i g i n i   e s l a t i b   o ` t i s h   j o i z d i r .   S h u n d a y   q i l i b ,   k o m p y u t e r   a v v a l d a n  
t u z i l g a n   p r o g r a m m a   a s o s i d a   i s h l a y d i .   O ` z   n a v b a t i d a   p r o g r a m m a   q o ` y i l g a n
m a s a l a n i   k o m p y u t e r d a   y e c h i s h   u c h u n   q a n d a y d i r   p r o g r a m m a l a s h   t i l i d a  
y o z i l g a n   b u y r u q l a r   ( o p e r a t o r l a r )   k e t m a - k e t l i g i d i r .   P r o g r a m m a l a s h   t i l i d a  
t u z i l g a n   p r o g r a m m a l a r   m a x s u s   t a r j i m o n   p r o g r a m m a l a r   y o r d a m i d a  
k o m p y u t e r   t i l i g a   o ` t k a z i l a d i .   K o m p y u t e r   t i l i   0   v a   1   l a r d a n   t a s h k i l   t o p g a n ,  
m a ' l u m   q o i d a l a r   a s o s i d a   y o z i l a d i g a n   k e t m a - k e t l i k l a r d a n   i b o r a t .   D j o n   F o n  
N e y m a n   p r i n s i p i   b o ` y i c h a   a v t o m a t i k   r a v i s h d a   b a j a r i l a d i g a n   p r o g r a m m a  
a v v a l   k o m p y u t e r n i n g   x o t i r a s i g a   k i r i t i l a d i   ( y u k l a n a d i ) .   X o t i r a d a   t u r g a n  
p r o g r a m m a   a s o s i d a   p r o g r a m m a n i   t a s h k i l   e t u v c h i   h a r   b i r   o p e r a t o r   k e t m a -
k e t   b a j a r i l a d i .  
B o s h q a r u v   q u r i l m a s i   d e b   a t a l u v c h i   m a x s u s   q u r i l m a   h o z i r   q a n d a y  
o p e r a t o r   b a j a r i l i s h i   v a   u n d a n   k e y i n   q a y s i   o p e r a t o r   b a j a r i l i s h i   u s t i d a n  
n a z o r a t   o ` r n a t a d i   v a   u n i n g   b a j a r i l i s h i n i   t a ' m i n l a y d i .   A m a l   ( a r i f m e t i k -
m a n t i q i y )   e s a p r o t s e s s o r   d e b   a t a l u v c h i   q u r i l m a d a   b a j a r i l a d i .   P r o g r a m m a  
i s h l a s h   n a t i j a s i   t o ` g ` r i d a n - t o ` g ` r i   e k r a n d a   y o k i   t a s h q i   q u r i l m a   ( c h o p  
q i l u v c h i   m e x a n i z m ,   g r a f i k   c h i z u v c h i   q u r i l m a ,   v i d e o   q u r i l m a   v a   b o s h q a l a r )
d e b   a t a l u v c h i   q u r i l m a d a   k o ` r i l i s h i   m u m k i n .   O d a t d a   k o m p y u t e r   i k k i  
q i s m d a n :   H a r d w a r e   ( k o m p y u t e r n i   t a s h k i l   e t u v c h i l a r i   -   k o m p y u t e r n i n g  
q a t t i q   q i s m l a r i )   v a   S o f t w a r e   ( k o m p y u t e r n i n g   p r o g r a m m a   t a ' m i n o t i  
-   k o m p y u t e r n i n g   y u m s h o q
q i s m l a r i d a n )   t a s h k i l   t o p g a n
d e y i l a d i .  
S h a x s i y   k o m p y u t e r l a r   ( i n g l i z c h a
P e r s o n a l   C o m p u t e r s ,   q i s q a c h a -   P C )
q u y i d a g i   q u r i l m a l a r d a n   t a s h k i l
t o p g a n :
- s i s t e m a   b l o k i ;
- m o n i t o r ;
- k l a v i a t u r a ;
- s i c h q o n c h a ;
- t a s h q i   q u r i l m a l a r .
K o m p y u t e r n i n g   Q u r i l m a l a r i  
S i s t e m a   b l o k i  
S i s t e m a   b l o k i   o d a t d a   d e s k t o p   ( y a s s i )   y o k i   t o w n   ( m i n o r a )   k o ` r i n i s h i d a  
i s h l a b   c h i q a r i l a d i .
K o m p y u t e r n i n g   a s o s i y   q i s m l a r i   s i s t e m a   b l o k i d a   j o y l a s h g a n   b o ` l i b ,   u l a r   q u y i d a g i l a r d i r :
T e z k o r   x o t i r a   ( R A M - R a n d o m   A c c e s s   M e m o r y - i x t i y o r i y   k i r i s h   m u m k i n  
b o ` l g a n )   m i k r o p r o t s e s s o r ,   q u r i l m a l a r   n a z o r a t c h i l a r i ,   ( y a ' n i   k o n t r o l e r l a r ,  
a d a p t e r l a r ,   e l e k t r   m a n b a i   b i l a n   t a ' m i n l a s h   b l o k i ) ,   y u m s h o q   d i s k  
q u r i l m a s i   ( F D D - F l o p p y   D i s k   D r i v e r ) ,   q a t t i q   d i s k   q u r i l m a s i   ( H D D - H a r d  
D i s k   D r i v e r ) ,   f a q a t   o ` q i s h   u c h u n   m o ` l j a l l a n g a n   l a z e r   d i s k   q u r i l m a s i   ( C D  
R O M - C o m p a c t   D i s k   R e a d   O n l y   M e m o r y ) ,   s h i n a l a r ,   m o d e m   v a   b o s h q a  
q u r i l m a l a r .   S i s t e m a   b l o k i g a   u n i n g   p a r a l l e l   ( L P T )   v a   k e t m a - k e t   ( C O M )  
p o r t l a r i   o r q a l i   k o ` p l a b   t a s h q i   q u r i l m a l a r n i   u l a s h   m u m k i n .  
M i k r o p r o t s e s s o r .   M i k r o p r o t s e s s o r   k o m p y u t e r n i n g   a m a l   b a j a r a d i g a n   q i s m i
b o ` l i b ,   u   m a ' l u m o t l a r n i   b e r i l g a n   p r o g r a m m a   a s o s i d a   q a y t a   i s h l a y d i .
M i k r o p r o t s e s s o r   1 4 0   t a c h a   t u r l i   a r i f m e t i k   v a   m a n t i q i y   a m a l l a r n i   b a j a r a d i .  
I B M   r u s u m l i   k o m p y u t e r l a r d a   I n t e l   t i p i d a g i   ( s h u   n o m l i   f i r m a   i s h l a b  
c h i q q a n )   m i k r o p r o t s e s s o r l a r   i s h l a t i l a d i .   B u   f i r m a   o ` z   f a o l i y a t i   m o b a y n i d a  
I n t e l - 8 0 8 0 ,   8 0 2 8 6 ,   8 0 3 8 6 ,   8 0 4 8 6 ,   P e n t i u m ,   P e n t i u m   P r o ( p r o f e s s i o n a l )  
m i k r o p r o t s e s s o r l a r i   i s h l a b   c h i q a r g a n   b o ` l i b ,   h o z i r d a   f a q a t   z a m o n  
t a l a b l a r i g a   j a v o b   b e r a d i g a n   P e n t i u m - 3 ,   P e n t i u m - 4   p r o t s e s s o r l a r i n i g i n a  
b o z o r g a   c h i q a r m o q d a ,   x o l o s .   S h u n i   a y t i s h   j o y i z k i ,   b u   p r o t s e s s o r l a r   f a q a t  
I n t e l   f i r m a s i d a   i s h l a b   c h i q a r i l i s h i   s h a r t   e m a s .   U n i n g   l i t s e n z i y a s i   a s o s i d a  
b u n d a y   m i k r o p r o t s e s s o r l a r ,
d a   i s h l a b   c h i q a r i l i s h i   s h a r t   e m a s .   U n i n g   l i t s e n z i y a s i   a s o s i d a   b u n d a y  
m i k r o p r o t s e s s o r l a r ,   i s h c h i   k u c h i   a r z o n   b o ` l g a n ,   J a n u b i y -   S h a r q i y   O s i y o  
m a m l a k a t l a r i d a   k o ` p l a b   i s h l a b   c h i q a r i l m o q d a .   B u n d a n   t a s h q a r i ,   I B M  
k o m p y u t e r l a r i g a   m o s l i k s h a r t i n i   b a j a r a d i g a n   b o s h q a   f i r m a l a r :   A M D ,   C y r i x ,
C e l e r o n   v a   h o k a z o   i s h l a b   c h i q q a n   m i k r o p r o t s e s s o r l a r   h a m   k e n g  
q o ` l l a n i l a d i .   A m m o   b o s h q a   f i r m a l a r   i s h l a b   c h i q q a n   m i k r o p r o t s e s s o r l a r  
I n t e l - p r o t s e s s o r l a r d a n   u m u m a n   a y t g a n d a   k u c h s i z r o q   h i s o b l a n a d i .   H o z i r d a  
M M X - p r o t s e s s o r l i   k o m p y u t e r l a r   k e n g   q o ` l l a n i l a d i .   P r o t s e s s o r l a r n i n g  
t e z l i g i   m e g a g e r s l a r   ( M g s )   s e k u n d d a   o ` l c h a n a d i .
M M X   P e n t i u m   p r o t s e s s o r i .   I n t e l   f i r m a s i n i n g   k e y i n g i   a v l o d   p r o t s e s s o r i  
s i f a t i d a   1 9 9 7   y i l   y a n v a r   o y i d a n   b o s h l a b  
c h i q a r i l a y o t g a n   M M X   ( M a t r i x   M u l t i p l i c a t i o n   E x t e n s i o n )  
P e n t i u m   p r o t s e s s o r i n i   a y t i s h   m u m k i n .   D a s t a v v a l   b u   p r o t s e s s o r  
m a t r i t s a l a r n i   k o ` p a y t i r i s h   u c h u n   k e n g a y t m a   n o m i   b i l a n   a t a l g a n   b o ` l s a ,  
k e y i n c h a l i k   M u l t i M e d i a   Y E x t e n s i o n - m u l t i m e d i a   u c h u n   k e n g a y t m a   d e b  
a t a l a   b o s h l a d i .   B u   y a n g i   p r o t s e s s o r n i   i s h l a b   c h i q i s h d a n   m a q s a d ,   k e y i n g i  
y i l l a r d a   o m m a v i y   q o ` l l a n i l i b   b o r i l a y o t g a n   k o m p y u t e r n i n g   m u l t i m e d i a  
( o v o z i ,   g r a f i k ,   t a s v i r )   i m k o n i y a t l a r i n i   h a r   t o m o n l a m a   b a r k a m o l l i k  
d a r a j a s i g a   k o ` t a r i s h ,   m u l t i m e d i a   a m a l i y o t l a r n i   t e z   b a j a r i s h n i  
t a ' m i n l a s h d a n   i b o r a t .   B u   a m a l l a r   q a t o r i g a ,   j u m l a d a n   m u l t i m e d i a  
b e r i l g a n l a r i n i ,   i k k i   v a   u c h   o ` l c h o v l i   g r a f i k a l a r n i   t e z   b a j a r i s h   k i r a d i .   S h u  
b i l a n   b i r g a   b u   p r o t s e s s o r   k o ` p a y t i r i s h   v a   q o ` s h i s h   a m a l l a r i n i   k o ` p r o q  
i s h l a t a d i g a n   a m a l i y   p r o g r a m m a l a r d a   a m a l l a r n i   t e z r o q   b a j a r i s h g a   q a r a t i l g a n .   S h u n i n g   u c h u n   h a m   u n i   k o ` p r o q   m a t e m a t i k   s o p r o t s e s s o r n i  
t a l a b   q i l m a y d i g a n ,   b u t u n   s o n l a r   b i l a n   i s h l a s h   b i l a n   b o g ` l i q   m a s a l a l a r n i  
y e c h i s h d a   q o ` l l a s h   m a q s a d g a   m u v o f i q   b o ` l s a d a ,   t a j r i b a l a r   u n i n g   h a r  
t o m o n l a m a   u s t u n l i g i n i   k o ` r s a t a d i .  
H o z i r d a   r i v o j l a n a y o t g a n   p a r a l l e l   a l g o r i t m l a r   v a   h i s o b l a s h l a r   u c h u n   h a m   u  
q o ` l   k e l a d i .   S h u   b i l a n   b i r g a   b u   p r o t s e s s o r   s u z u v c h i   v e r g u l   r e j i m i d a g i  
s o n l a r   b i l a n   i s h l a s h n i   y o q t i r m a y d i .   B u n d a y   s o n l a r   b i l a n   i s h l a s h   u c h u n  
m a x s u s   p r o g r a m m a   i n t e r f e y s i   m a v j u d .   U   M i c r o s o f t   f i r m a s i n i n g   D i r e c t  
3 D   ( 3   o ` l c h o v l i   i n t e r f e y s i ) d i r .   S h u n i n g   u c h u n   h a m   u n i n g   h o z i r d a   k o ` p  
t a r q a l a y o t g a n l i g i g a   a j a b l a n m a s a   h a m   b o ` l a d i .
X o t i r a .   X o t i r a   k o m p y u t e r d a   p r o g r a m m a l a r   v a   b e r i l g a n l a r n i ,   a m a l  
n a t i j a l a r i n i   s a q l a y d i g a n   q u r i l m a .   X o t i r a n i n g   t u r l a r i   k o ` p :   t e z k o r ,   d o i m i y ,  
t a s h q i ,   k e s h ,   v i d e o   v a   b o s h q a l a r .  
T e z k o r   x o t i r a   k o m p y u t e r n i n g   m u h i m   q i s m i   b o ` l i b ,   p r o t s e s s o r   u n d a n  
a m a l l a r n i   b a j a r i s h   u c h u n   p r o g r a m m a ,   b e r i l g a n l a r n i   o l a d i   v a   a m a l n i  
b a j a r i b ,   n a t i j a n i   y a n a   u n d a   s a q l a y d i .   S h u n i   a l o h i d a   t a ' k i d l a s h   l o z i m k i ,  
k o m p y u t e r   o ` c h i r i l s a ,   t e z k o r   x o t i r a d a   s a q l a n a y o t g a n   p r o g r a m m a l a r   v a  
b e r i l g a n l a r   y o ` q   b o ` l i b   k e t a d i .   S h u n i n g   u c h u n   u l a r n i   q a t t i q   d i s k d a   y o k i  
d i s k e t a l a r d a   s a q l a b   q o l i s h   k e r a k .   K o m p y u t e r   i s h l a b   t u r g a n d a   e l e k t r   t o k i n i  
o g o h l a n t i r m a s d a n   o ` c h i r i s h ,   u m u m a n   a y t g a n d a ,   k a t t a   z a r a r   k e l t i r i s h i  
m u m k i n .   B a r c h a   t u r d a g i   x o t i r a l a r   u c h u n   m u h i m   t u s h u n c h a   u n i n g   h a j m i d i r .
K o m p y u t e r l a r d a   m a ' l u m o t   b i r l i g i n i n g   e n g   k i c h i k   o ` l c h o v i  
s i f a t i d a   b a y t   q a b u l   q i l i n g a n   b o ` l i b ,   1   b a y t   8   b i t   ( i k k i l i   r a q a m ) g a   t e n g .   O ` z
n a v b a t i d a   b a y t   b i r   s i m v o l n i   ( b e l g i n i )   t a s v i r l a y d i .   F a m i l i y a n g i z n i  
k o m p y u t e r g a   k i r i t i s h   u c h u n   f a m i l i y a n g i z d a   n e c h t a   h a r f   b o ` l s a ,   u   x o t i r a d a  
s h u n c h a   b a y t   j o y n i   e g a l l a y d i .   X o t i r a   h a j m i   b i r l i g i   s i f a t i d a   k i l o b a y t q a b u l  
q i l i n g a n   v a   u   K   b i l a n   b e l g i l a n a d i .   O ` z   n a v b a t i d a   b i r   k i l o b a y t   1 0 2 4   b a y t g a  
t e n g .   1 0 2 4   k i l o b a y t   e s a   1   M b a y t   ( M e g a b a y t ) g a   t e n g .  
X o t i r a n i n g   k a t t a - k i c h i k l i g i g a   q a r a b   u   y o k i   b u   p r o g r a m m a l a r   m a j m u i n i  
i s h l a t a   o l i s h   m u m k i n .   M i s o l   u c h u n   1   M e g a b a y t   x o t i r a g a   e g a  
k o m p y u t e r l a r d a   f a q a t   D O S   s i s t e m a s i d a   i s h l a s h   m u m k i n   b o ` l s a ,   4  
M e g a b a y t l i   k o m p y u t e r l a r d a   i m k o n i y a t l a r i   k o ` p r o q   b o ` l g a n  
p r o g r a m m a l a r n i ,   x u s u s a n   W I N D O W S   3 . 1 , 3 . 1 1   p r o g r a m m a l a r i n i   i s h l a t i s h  
m u m k i n .   W I N D O W S   9 5   n i   t o ` l a q o n l i   i s h l a s h i   u c h u n   1 6   M e g a b a y t   x o t i r a  
v a   k a m i d a   4 8 6   p r o t s e s s o r l i   k o m p y u t e r ,   W I N D O W S   9 8 ,   2 0 0 0   o p e r a t s i o n  
s i s t e m a s i d a   i s h l a s h   u c h u n ,   F o t o   S h o p ,   C o r e l l   D r a w e   v a   b o s h q a   h o z i r g i  
z a m o n   p r o g r a m m a l a r i n i   i s h l a t i s h   u c h u n   k a m i d a   3 2   M b a y t   x o t i r a l i   v a  
P E N T I U M _ 2 , 3   p r o t s e s s o r l i   k o m p y u t e r l a r   l o z i m d i r .   B u   k o ` r s a t k i c h l a r  
y a n g i   p r o t s e s s o r l a r   v a   p r o g r a m m a   m a h s u l o t l a r i n i   p a y d o   b o ` l i s h i   b i l a n   y i l  
s a y i n   o s h i b   b o r a d i .  
D o i m i y   x o t i r a .   K o m p y u t e r l a r d a   b e r i l g a n l a r   u n g a   a v v a l d a n  
j o y l a s h t i r i l g a n   d o i m i y   x o t i r a   ( B I O S - B a s i c   I n p u t -   O u t p u t   S y s t e m - k i r i t i s h  
c h i q a r i s h n i n g   a s o s i y   s i s t e m a s i )   m a v j u d .   B u n d a y   x o t i r a d a n   f a q a t   o ` q i s h   m u m k i n .   S h u n i n g   u c h u n   h a m   u   R O M   ( R e a d   O n l y   M e m o r y - f a q a t   o ` q i s h  
u c h u n )   d e b   a t a l a d i .   I B M   P C   k o m p y u t e r l a r d a   b u   x o t i r a   k o m p y u t e r  
j i h o z l a r i n i   i s h l a s h i n i   t e k s h i r i s h ,   o p e r a t s i o n   s i s t e m a s i n i   b o s h l a n Q i c h  
y u k l a n i s h i n i   t a ' m i n l a s h ,   q u r i l m a l a r g a   x i z m a t   k o ` r s a t i s h n i n g   a s o s i y  
f u n k s i y a l a r i n i   b a j a r i s h   u c h u n   i s h l a t i l a d i .
K e s h   x o t i r a .   K e s h   x o t i r a   k o m p y u t e r n i n g   i s h l a s h   t e z l i g i n i   o s h i r i s h   u c h u n  
i s h l a t i l a d i .   U   t e z k o r   x o t i r a   v a   m i k r o p r o t s e s s o r   o r a s i d a   j o y l a s h g a n   b o ` l i b ,  
u n i n g   y o r d a m i d a   a m a l l a r   b a j a r i s h   t e z k o r   x o t i r a   o r q a l i   b a j a r i l a d i g a n  
a m a l l a r d a n   a n c h a   t e z   b a j a r i l a d i .   S h u n i n g   u c h u n   k o m p y u t e r   x o t i r a n i n g  
k o ` p r o q   i s h l a t i l a d i g a n   q i s m i   n u s x a s i n i   k e s h   x o t i r a d a   s a q l a b   t u r a d i .  
M i k r o p r o t s e s s o r n i n g   x o t i r a g a   m u r o j a a t i d a ,   a v v a l o ,   k e r a k l i   p r o g r a m m a   v a  
b e r i l g a n l a r   k e s h   x o t i r a d a   q i d i r i l a d i .   B e r i l g a n l a r n i   k e s h   x o t i r a d a   q i d i r i s h  
v a q t i   t e z k o r   x o t i r a d a g i g a   n i s b a t a n   a n c h a   k a m   b o ` l g a n i   u c h u n   k e s h   x o t i r a  
b i l a n   i s h l a s h   v a q t i   a n c h a   k a m   b o ` l a d i .   P E N T I U M _ 2 , 3   k o m p y u t e r l a r d a  
k e s h   x o t i r a   h a j m i   5 1 2   K   n i   t a s h k i l   q i l a d i .  
V i d e o x o t i r a .   V i d e o x o t i r a   m o n i t o r   e k r a n i g a   v i d e o   m a ' l u m o t l a r n i  
( v i d e o t a s v i r l a r n i )   s a q l a b   t u r i s h   u c h u n   i s h l a t i l a d i .   S h u n i   a y t i s h   l o z i m k i ,  
v i d e o t a s v i r l a r   ( a y n i q s a   r a n g l i )   k o m p y u t e r   x o t i r a s i d a   k o ` p   j o y   e g a l l a y d i .  
S h u n i n g   u c h u n   v i d e o   x o t i r a   h a j m i   q a n c h a   k a t t a   b o ` l s a ,   s h u n c h a   y a x s h i  
a l b a t t a .   V i d e o x o t i r a n i n g   1   M b a y t d a n   k a m   b o ` l m a g a n i   y a x s h i .  
S h i n a .   K o m p y u t e r d a   h a r   b i r   q u r i l m a n i n g   i s h i n i   b o s h q a r u v c h i   e l e k t r o n  
s x e m a l a r   m a v j u d   b o ` l i b ,   u l a r   a d a p t e r l a r   ( m o s l o v c h i l a r )   d e b   a t a l a d i .  
B a r c h a   a d a p t e r l a r   m i k r o p r o t s e s s o r   v a   x o t i r a   o r q a l i   b e r i l g a n l a r n i  
a y i r b o s h l o v c h i   m a g i s t r a l   y o ` l   d e b   a t a l u v c h i   s h i n a l a r   o r q a l i   b o g ` l a n g a n  
b o ` l a d i .   S h u n d a y   q i l i b ,   o d d i y   s o ` z   b i l a n   a y t s a k ,   s h i n a l a r   t u r l i   q u r i l m a l a r n i
b o g ` l o v c h i   m a x s u s   s i m l a r d i r .   K o m p y u t e r d a   b i r   q a n c h a   s h i n a l a r   b o ` l i s h i  
m u m k i n .   K o m p y u t e r l a r n i n g   e l e k t r o n   s x e m a s i   e l e k t r o n   p l a t a   d e b   a t a l u v c h i  
m o d u l l a r d a n   i b o r a t .   U n i n g   m o d u l   t u z i l i s h i g a   e g a   b o ` l i s h i   k o m p y u t e r l a r  
t a ' m i r i n i   o s o n   b a j a r i s h ,   u n i   f o y d a l a n u v c h i   e h t i y o j i g a   q a r a b   y i Q i s h   v a  
o ` z g a r t i r i s h   i m k o n i y a t i n i   b e r a d i .
S i s t e m a   p l a t a s i   k o m p y u t e r n i n g   a s o s i y   p l a t a s i   h i s o b l a n i b ,   u n g a   B I O S ,  
m i k r o p r o t s e s s o r ,   t e z k o r   x o t i r a ,   k e s h   x o t i r a ,   s h i n a l a r   j o y l a s h t i r i l g a n  
b o ` l a d i .   B u n d a n   t a s h q a r i ,   u n d a   b a ' z i   b i r   q u r i l m a l a r ,   i s h n i   b o s h q a r u v c h i  
e l e k t r o n   s x e m a l a r ,   k l a v i a t u r a ,   d i s k   q u r i l m a l a r i   a d a p t e r i   h a m   j o y l a s h g a n  
b o ` l a d i .   H o z i r d a   s h i n a l a r n i n g   P C I   I S A   t u r i   k e n g   i s h l a t i l m o q d a .   B u n d a y  
s h i n a l a r n i n g   m a ' l u m o t   a y i r b o s h l a s h i   t e z l i g i   y u q o r i   b o ` l i b ,   u   o r q a l i  
k o m p y u t e r g a   k o ` p   t a s h q i   q u r i l m a l a r n i   u l a s h   m u m k i n .  
K o m p y u t e r d a   k i r i t i s h - c h i q a r i s h   p o r t l a r i   k o n t r o l e r l a r i   m a v j u d   b o ` l i b ,   u l a r  
s i s t e m a   b l o k i n i n g   o r q a   q i s m i d a   j o y l a s h g a n s l o t   d e b   a t a l u v c h i   j o y l a r   o r q a l i  
p r i n t e r ,   s i c h q o n c h a   v a   b o s h q a   q u r i l m a l a r   u l a n i s h i   u c h u n   x i z m a t   q i l a d i .  
K i r i t i s h - c h i q a r i s h   p o r t l a r i   p a r a l l e l   v a   k e t m a - k e t   b o ` l a d i   v a   u l a r   m o s  
r a v i s h d a   L P T 1 - L P T 4   v a   C O M 1 - C O M 3   d e b   b e l g i l a n a d i .   O d a t d a   L P T  
p o r t g a   p r i n t e r   v a   C O M   p o r t g a   f a k s - m o d e m ,   s i c h q o n c h a   v a   b o s h q a   q u r i l m a l a r   u l a n a d i .  
M o n i t o r .   M o n i t o r   ( d i s p l e y )   k o m p y u t e r d a   m a t n   v a   g r a f i k   m a ' l u m o t l a r n i  
t a s v i r l a s h   ( k o ` r i s h )   u c h u n   x i z m a t   q i l a d i .   G a r c h a n d   t a s h q i   k o ` r i n i s h i d a n   u  
t e l e v i z o r g a   o ` x s h a b   k e t s a d a ,   u l a r   b a j a r a d i g a n   i s h l a r i   b i l a n   k e s k i n   f a r q  
q i l a d i l a r .   M o n i t o r l a r   r a n g l i   v a   r a n g s i z   b o ` l a d i .   K o m p y u t e r   t a r q a t a d i g a n  
n u r   u m u m a n   a y t g a n d a   z a r a r l i ,   s h u n i n g   u c h u n   h a m   b a ' z i   k o m p y u t e r l a r d a  
p a s t   r a d i a t s i y a   ( L o w e   r a d i a t i o n )   s o ` z l a r i n i   u c h r a t i s h   m u m k i n .   L e k i n  
u l a r n i n g   i n s o n   o r g a n i z m i g a   t a ' s i r i   t o b o r a   k a m a y i b   b o r a d i g a n   r u s u m l a r i  
y a r a t i l m o q d a .   B u n i n g   m i s o l i   k e y i n g i   y i l l a r d a   c h i q a r i l g a n   1 7 - 2 1   d y y m l i  
S V G A   ( S U P E R   V i d e o   G r a f i c   A d a p t e r - k a t t a   v i d e o   g r a f i k   a d a p t e r )  
m o n i t o r l a r d a   n u r l a r n i n g   t a ' s i r i n i   a n c h a   k a m a y t i r i l i s h i g a   e r i s h i l g a n l i g i n i  
k e l t i r i s h   m u m k i n .   M o n i t o r   a s o s i y   x a r a k t e r i s t i k a l a r i d a n   b i r i   u n i n g  
t a s v i r l a s h   q o b i l i y a t i d i r .   T a s v i r l a s h   q o b i l i y a t i   e k r a n n i n g   g o r i z o n t a l i   v a  
v e r t i k a l i d a g i   n u q t a l a r   s o n i   b i l a n   b e r i l a d i .   M a s a l a n   1 4   d y y m l i   m o n i t o r d a  
t a s v i r l a s h   q o b i l i y a t i   8 0 0 x 6 0 0 ,   1 5   d y y m l i   m o n i t o r d a   1 0 2 4 x 7 6 8 ,   1 7   d y y m l i  
m o n i t o r d a   1 2 8 0 x 1 0 2 4   v a   2 1   d y y m l i   m o n i t o r d a   e s a   1 6 0 0 x 1 2 0 0 .   B u n d a n  
t a s h q a r i ,   m o n i t o r n i n g   y a n a   b i r   x a r a k t e r i s t i k a s i   t a s v i r l a r n i   h o s i l   q i l u v c h i  
p i k s e l l a r   ( n u q t a l a r )   o ` l c h o v i n i n g   k a t t a - k i c h i k l i g i d i r .   T a s v i r l a s h   q o b i l i y a t i
8 0 0 x 6 0 0   g a   t e n g   b o ` l g a n   m o n i t o r l a r d a   p i k s e l   0 , 3 1 m m   g a ,   1 0 2 4 x 7 6 8 g a  
t e n g   b o ` l g a n   m o n i t o r l a r d a   e s a   p i k s e l   0 , 2 8   y o k i   0 , 2 5 g a   t e n g   b o ` l i s h i   k e r a k .
M o n i t o r n i n g   t e z   i s h l a s h i   u n i n g   a d a p t e r i g a   b o g ` l i q   b o ` l a d i .   M a t n   r e j i m i d a  
m o n i t o r l a r   n i s b a t a n   t e z   i s h l a s a d a ,   g r a f i k   r e j i m d a   u   s e k i n r o q   i s h l a y d i .  
U n i n g   t e z l i g i n i   o s h i r i s h   y o ` l l a r i   h a m   m a v j u d .
T a s h q i   q u r i l m a l a r
T a s h q i   q u r i l m a l a r   q u y i d a g i   u s k u n a l a r d a n   i b o r a t :   P r i n t e r ,   s k a n e r ,   m o d e m ,  
s t r i m e r ,   g r a f i k   q u r u v c h i   v a   b o s h q a l a r  
P r i n t e r .   P r i n t e r l a r   k o m p y u t e r d a   o l i n g a n   n a t i j a l a r n i ,   p r o g r a m m a   v a  
b e r i l g a n l a r n i   b o s m a g a   c h i q a r i s h   u c h u n   i s h l a t i l a d i .   P r i n t e r   y o r d a m i d a  
m a t n l a r n i ,   g r a f i k l a r n i ,   r a s m l a r n i   b o s m a g a   c h i q a r i s h   u c h u n   i s h l a t i l a d i .  
P r i n t e r   y o r d a m i d a   m a t n l a r n i ,   g r a f i k l a r n i ,   r a s m l a r n i   r a n g l i   v a   r a n g s i z  
k o ` r i n i s h d a   b o s m a g a   c h i q a r i s h   m u m k i n .   P r i n t e r l a r   a s o s a n   u c h   x i l  
b o ` l a d i : m a t r i t s a l i ,   o q i m l i   v a   l a z e r l i .  
M a t r i t s a l i   p r i n t e r l a r   n u q t a l a r   y o r d a m i d a   b o s m a g a   c h i q a r a d i .   S h u n i n g  
u c h u n   h a m   u l a r n i   n u q t a - m a t r i t s a l i   p r i n t e r l a r   d e b   h a m   a t a s h a d i .   B u n d a y  
p r i n t e r l a r   n i s b a t a n   s e k i n   i s h l a y d i ,   c h o p   q i l i s h   s i f a t i   u n c h a   y a x s h i   e m a s   v a  
c h o p   q i l i s h   t e z l i g i   h a m   k a t t a   e m a s .   U l a r   k e n g   ( A 3 )   v a   o d d i y   ( A 4 )   c h o p  
e t i s h   f o r m a t i g a   e g a .   2 4 ,   4 8   i g n a l i   ( n u q t a l i )   p r i n t e r l a r   m a v j u d   b o ` l i b ,  
a l b a t t a   i g n a l a r   s o n i   k o ` p l i g i   y a x s h i   e k a n l i g i   t u s h u n a r l i d i r .  
O q i m l i   p r i n t e r l a r .   B u n d a y   p r i n t e r l a r   m a x s u s   ( r a n g l i   v a   r a n g s i z )   s i y o h l a r n i
p u r k a s h   y o ` l i   b i l a n   i s h l a g a n i   u c h u n   u l a r   o q i m l i   d e b   a t a l a d i .   B u  
p r i n t e r l a r n i n g   t u r l i   r a n g l a r d a   c h o p   q i l i s h   s i f a t i   t i n i q   v a   r a v s h a n   b o ` l i b ,  
u l a r n i n g - k a m c h i l i g i   s i y o h i n i n g   t e z   t a m o m   b o ` l i b   q o l i s h i   v a   u n i n g  
n o z i k l i g i d i r .   B u   p r i n t e r l a r   m a t n l a r n i   n i s b a t a n   t e z ,   g r a f i k   t a s v i r l a r n i   e s a   s e k i n r o q   c h o p   e t a d i .  
L a z e r   p r i n t e r l a r .   L a z e r   p r i n t e r l a r   h a m   s i f a t i ,   h a m   t e z l i g i   j i h a t i d a n   e n g  
y a x s h i   p r i n t e r   h i s o b l a n a d i .   U l a r   r a n g l i   v a   r a n g s i z   b o ` l a d i .
B u n d a y   p r i n t e r l a r n i n g   a n d o z a s i   s i f a t i d a   H E W L E T T - P A C K A R D   ( H P )  
f i r m a s i   c h i q a r a d i g a n   H P   L a s e r J e t   r u s u m l i   p r i n t e r l a r   q a b u l   q i l i n g a n .   L a z e r  
p r i n t e r l a r d a   c h o p   e t i s h   j u d a   q u l a y   b o ` l i b ,   u   t e z   ( m i n u t i g a   8 - 1 5   h a t t o   4 0  
v a r a q q a c h a )   c h o p   e t i s h i   m u m k i n .   A m m o   t a b i i y k i ,   b u n d a y   p r i n t e r l a r n i n g  
n a r x l a r i   n i s b a t a n   b a l a n d r o q d i r .   U n i n g   b i r   k a m c h i l i g i   -   u n d a   i s h l a t i l a d i g a n
t o n e r   r a n g   v a   k a r t r i d j n i n g   t e z   a l m a s h t i r i b   t u r i l i s h i d a d i r .   U n i n g   b i r   t o n e r i  
t a x m i n a n   1 5 0 0 - 2 5 0 0   v a r a q q a   y e t a d i .   A l b a t t a   b u   r a q a m   t e j a b   i s h l a t i s h g a  
b o g ` l i q   a l b a t t a .   S h u n i n g   u c h u n   l a z e r   p r i n t e r d a   c h i q a r i l g a n   n u s x a n i  
k s e r o k s   o r q a l i   k o ` p a y t i r i s h   m a q s a d g a   m u v o f i q d i r .  
M o d e m .   M o d e m   m o d u l y a t s i y a ,   d e m o d u l y a t s i y a   s o ` z l a r i d a n   o l i n g a n  
b o ` l i b ,   u z l u k s i z   s i g n a l l a r n i   r a q a m l i   ( m o d u l y a t s i y a )   v a   r a q a m l i  
m a ' l u m o t l a r n i   u z l u k s i z   ( d e m o d u l y a t s i y a )   s i g n a l g a   a l m a s h t i r i b   b e r a d i g a n  
q u r i l m a d i r .   U n i n g   a s o s i y   v a z i f a s i   k o m p y u t e r l a r a r o   a l o q a n i   o ` r n a t i s h d i r .   U
o ` z i n i n g   k o m m u n i k a t s i o n   p r o g r a m m a l a r i g a   e g a   b o ` l i b ,   b u   p r o g r a m m a l a r  
y o r d a m i d a   u z o q   m a s o f a l a r g a   m a ' l u m o t l a r n i   u z a t i s h i   v a   q a b u l   q i l i s h i  
m u m k i n .   M o d e m   i c h k i   v a   t a s h q i   b o ` l i s h i   m u m k i n .   H o z i r d a   k o ` p  
k o m p y u t e r l a r   m o d e m   b i l a n   b i r g a   s o t i l m o q d a . K o m p y u t e r   t e l e f o n   t a r m o g ` i  
o r q a l i   a x b o r o t   a l m a s h i s h   m a q s a d i d a   i s h l a t i l a y o t g a n d a ,   t e l e f o n  
t a r m o g ` i d a n   o l i n g a n   s i g n a l n i   q a b u l   q i l a   o l u v c h i   v a   u n i   r a q a m l i   a x b o r o t g a  
a y l a n t i r u v c h i   q u r i l m a   l o z i m   b o ` l a d i .   Q u r i l m a n i n g   k i r i s h i d a   a x b o r o t  
m o d u l y a t s i y a   q i l i n a d i ,   c h i q i s h d a   e s a   a k s i n c h a ,   d e m o d u l y a t s i y a g a  
u c h r a y d i ,   s h u n d a n   m o d e m   n o m i   k e l i b   c h i q q a n .   M o d e m n i n g   a s o s i y   v a z i f a s i
k o m p y u t e r d a n   k e l g a n   s i g n a l n i   t e l e f o n   t a r m o g ` i   i s h   c h a s t o t a s i   d i a p o z o n i g a
m o s   c h a s t o t a d a g i   e l e k t r   s i g n a l i g a   a y l a n t i r i s h d a n   i b o r a t .   B u   t a r m o g ` n i n g  
a k u s t i k   k a n a l i n i   m o d e m   q u y i   v a   y u q o r i   c h a s t o t a   y o ` l a k l a r i g a   a j r a t a d i .  
Q u y i   c h a s t o t a l i   y o ` l a k   m a ' l u m o t l a r n i   u z a t i s h d a   i s h l a t i l a d i ,   y u q o r i   y o ` l a k l i
c h a s t o t a l a r   e s a   q a b u l   q i l i s h   u c h u n   q o ` l l a n i l a d i .
M o d e m n i n g ,   y u q o r i d a   a y t g a n i m i z d e k ,   i k k i   t u r i   m a v j u d :   i c h k i   v a   t a s h q i  
m o d e m .   I c h k i   m o d e m   p l a t a   k o ` r i n i s h i d a   k o m p y u t e r   i c h i g a   m a x s u s   j o y g a  
o ` r n a t i l a d i .   T a s h q i   m o d e m   e s a ,   h a m   f a k s   h a m   m o d e m   r o l i n i   o ` y n a y d i   v a  
a l o h i d a   q u r i l m a   s i f a t i d a   k o m p y u t e r g a   u l a n a d i .
M o d e m l a r n i n g   x a l q a r o   s t a n d a r t l a r i : E n g   k o ` p   t a r q a l g a n   m o d e m   b i r i n c h i  
m o d e m l a r n i   i s h l a b   c h i q a r g a n   f i r m a   n o m i   -   H A Y E S   d e b   n o m l a n g a n  
m o s l a s h t i r i l g a n   m o d e m l a r d i r .   B u n d a y   m o d e m l a r   H a y e s   S m a r t   m o d e m    
b i l a n   m o s l a s h a   o l u v c h i   A T   b u y r u q l a r n i   i s h l a t a d i   ( i n g l i z c h a   A t t e n t i o n  
d i q q a t   s o ` z i d a n ) .   B a r c h a   H a y e s   - m o s l a s h g a n   m o d e m l a r   u c h u n   s t a n d a r t  
b o ` l g a n   b u y r u q l a r d a n   t a s h q a r i ,   h a r   b i r   i s h l a b   c h i q a r u v c h i   f o y d a l a n u v c h i g a
k e n g   s p e k t r d a g i   s p e t s i f i k   b u y r u q l a r n i   t a k l i f   e t a d i   v a   b u   b u y r u q l a r   o ` s h a  
f i r m a   m o d e m l a r i d a g i n a   k u c h g a   e g a   b o ` l a d i   ( m a s a l a n ,   U S  
R o b o t i c s , R o c k w e l l ,   Z Y X E L   v a   h . k . ) . B u y r u q l a r   m o d e m   v a   t e l e f o n   t a r m o g ` i   o r q a l i   u z a t i l a d i g a n   a x b o r o t n i n g  
q a y s i d i r   b i r   s t a n d a r t i g a   x o s   b o ` l i s h i   k e r a k .   2 4 0 0   b o d   ( b o d   m a ' l u m o t l a r n i  
u z a t i s h   t e z l i g i n i   b e l g i l a y d i   v a   1   b o d   = 1   b i t / s e k . )   t e z l i k   u c h u n   m o s   b o ` l g a n
s t a n d a r t d a g i   m o d e m l a r   a x b o r o t l a r i   e r k i n   a l m a s h a   o l i s h l a r i   m u m k i n .
Z Y X E L   f i r m a s i n i n g   m o d e m l a r i   h a m   k e n g   q o ` l l a n i l a   b o s h l a d i .   U l a r  
Z Y X E L   n i n g   m a ' l u m o t l a r i n i   u z a t i s h   i m k o n i n i   b e r u v c h i   m a x s u s   Z Y X  
p r o t o k o l i g a   e g a .   U l a r n i n g   k e n g   q o ` l l a
l u m o t l a r i n i   u z a t i s h   i m k o n i n i   b e r u v c h i   m a x s u s   Z Y X   p r o t o k o l i g a   e g a .  
U l a r n i n g   k e n g   q o ` l l a n i l i s h i   9 0 - y i l l a r   x a r i d o r l a r i n i n g   b o s h q a   t u r d a g i  
m o d e m l a r i n i   x a r i d   q i l i s h   i m k o n l a r i   y o ` q l i g i d a n   k e l i b   c h i q a d i .   U l a r n i n g  
a s o s i y   k a m c h i l i g i - y u q o r i   n a r x ,   x a r i d o r n i   c h o ` c h i t a d i .   B i r o q ,   s h u n g a  
q a r a m a y ,   b a n k   s t r u k t u r a s i   v a   d a v l a t   i d o r a l a r i ,   o d a t g a   k o ` r a ,   s h u   f i r m a  
m o d e m l a r i d a n   f o y d a l a n a d i l a r .   T e l e b i t   f i r m a s i n i n g   T r a i B l a z e r   n u s x a s i   v a  
m a s h h u r   p r o t o k o l   P E P   ( P a c k e t   E u s e m b l e   P r o t o s o l )   h a m   k e n g   t a r q a l g a n .
S k a n e r   : S k a n e r - m a t n ,   g r a f i k a ,   t a s v i r l a r n i   k o m p y u t e r g a   k i r i t i s h n i  
a v t o m a t l a s h t i r i s h   u c h u n   x i z m a t   q i l u v c h i   q u r i l m a .   U   h o z i r   a s o s a n   r a n g l i  
k o ` r i n i s h d a   c h i q a r i l a y a p t i .   U n i n g   a n d o z a s i   s i f a t i d a   H P   ( H e w l e t t   P a c k a r d )  
f i r m a s i   i s h l a b   c h i q a r a d i g a n   H P   S c a n j e t   r u s u m l i   s k a n e r l a r   q a b u l   q i l i n g a n .
U n i n g   a s o s i y   x a r a k t e r i s t i k a s i   m a ' l u m o t l a r n i   a n i q ,   t i n i q ,   l o z i m   b o ` l g a n  
r a n g d a   ( x u s u s a n   q o r a   r a n g l i )   v a   k o ` r i n i s h d a   c h i q a r i s h   q o b i l i y a t i d i r .   U s h b u
t a s v i r l a s h   q o b i l i y a t i   g o r i z o n t a l   v a   v e r t i k a l   c h i z i q l a r d a g i   n u q t a l a r  
( p i k s e l l a r )   s o n i   o r q a l i   b e l g i l a n a d i .
O d a t d a   b u   x a r a k t e r i s t i k a ,   m i s o l   u c h u n ,   3 0 0 x 6 0 0 ,   6 0 0 x 1 2 0 0   k o ` r i n i s h d a  
b o ` l a d i .   B u   d e g a n i   g o r i z o n t a l   c h i z i q l a r   b o ` y i c h a   n u q t a l a r   ( p i k s e l l a r )   s o n i  
3 0 0   ( 6 0 0 ) ,   v e r t i k a l   b o ` y i c h a   p i k s e l l a r   s o n i   6 0 0   ( 1 2 0 0 ) t a   e k a n l i g i n i  
b i l d i r a d i .
N u q t a l a r   s o n i   q a n c h a   k o ` p   b o ` l s a   m a ' l u m o t l a r   a n i q r o q   t a s v i r g a   e g a  
b o ` l a d i .   T a b i i y k i ,   s k a n e r n i   H P   d a n   b o s h q a   f i r m a l a r   h a m   k o ` p l a b   i s h l a b  
c h i q a r a d i .   L e k i n   u l a r   H P   J c a n j e t   a n d o z a s i g a   m o s   k e l i s h i   k e r a k .   H o z i r d a  
b u n d a y   s k a n e r l a r   J a n u b i y - S h a r q i y   O s i y o   m a m l a k a t l a r i d a   k o ` p l a b  
c h i q a r i l m o q d a .   S h u n i   a y t i s h   l o z i m k i ,   p r o g r a m m a   v o s i t a l a r i   y o r d a m i d a  
s k a n e r n i n g   t a s v i r l a s h   q o b i l i y a t i   a n c h a   k u c h a y t i r i l i s h i   m u m k i n .  
S k a n e r l a r n i   i s h l a t i s h   j a r a y o n i d a ,   a y n i q s a ,   m a t n l a r   b i l a n   i s h   k o ` r i l g a n d a   u  
y o k i   b u   m i l l i y   t i l   d r a y v e r l a r n i   a n i q   a k s   e t t i r u v c h i   p r o g r a m m a l a r d a n  
( m a s a l a n   F i n e   R e a d e r )   f o y d a l a n i s h   z a r u r .
S k a n e r n i   k o m p y u t e r g a   u l a s h   u c h u n   t u r l i   u s u l l a r d a   f o y d a l a n i l a d i .   B a ' z i  
s k a n e r l a r   m a x s u s   k o n t r o l l e r g a   ( k e n g a y t i r u v c h i   p l a t a )   e g a   b o ` l i b ,   u l a r   u  
o r q a l i   u l a n a d i .   B u n d a   p l a t a   k o m p y u t e r n i n g   a s o s i y   p l a t a s i g a   ( o n a   p l a t a s i )  
m a x s u s   j o y g a   v a   o ` s h a   p l a t a   o r q a l i   o ` r n a t i l a d i .
B a ' z i   s k a n e r l a r   p a r a l l e l   p o r t g a   t o ` g ` r i d a n - t o ` g ` r i   u l a n a d i .   H o z i r d a   a s o s a n  
S C S I - 3   i n t e r f e y s i   o r q a l i   u l a n a d i .   B u   a n d o z a   k o m p y u t e r g a   k o ` p l a b   t a s h q i  
q u r i l m a l a r n i ,   s h u   j u m l a d a n ,   s k a n e r n i   u l a s h   i m k o n i y a t i n i   b e r a d i .   T u r l i  
k o m p y u t e r l a r   u c h u n   p r o g r a m m a   b i r l i g i n i   t a ' m i n l a s h   m a q s a d i d a   T W A I N   q a y d n o m a s i   i s h l a t i l a d i .
D e m a k ,   a g a r   W I N D O W S d a   s h u   q a y d n o m a   o ` r n a t i l g a n   b o ` l s a ,   u   s k a n e r l a r  
b i l a n   b e m a l o l   i s h l a y   o l a d i .   O d a t d a   s k a n e r   s o t i b   o l i n a y o t g a n d a   u n i   q a y s i  
o p e r a t s i o n   s i s t e m a g a   m o ` l j a l l a n g a n i n i   b i l i s h   l o z i m .   S h u   b i l a n   b i r g a  
h o z i r d a   c h i q a r i l a y o t g a n   s k a n e r l a r n i n g   a k s a r i y a t i   W I N D O W S g a   m o s  
s k a n e r l a r d i r .   W I N D O W S   9 8   d a n   b o s h l a b   e s a   o p e r a t s i o n  
s i s t e m a l a r   T W A I N   q a y d n o m a s i n i   y a x s h i   t a n i y d i g a n   b o ` l d i .   S h u n i n g  
u c h u n   h a m   b u   o p e r a t s i o n   s i s t e m a l a r d a   s k a n e r l a r   b i l a n   b e v o s i t a   i s h l a s h  
i m k o n i y a t i   m a v j u d .
L a z e r l i   ( k o m p a k t )   d i s k .   C D   R O M   ( C o m p a c t   D i s k   R e a d   O n l y   M e m o r y    
f a q a t   o ` q i s h   u c h u n   l a z e r l i   d i s k ) .   K e y i n g i   p a y t d a   b u   q u r i l m a   j u d a   m u h i m  
r o l   o ` y n a m o q d a .   U n i n g   a s o s i y   s a b a b i   u n g a   6 5 0   M b a y t   h a j m d a g i  
m a ' l u m o t n i   s i g ` i s h i   b o ` l s a ,   i k k i n c h i   t o m o n d a n   u n i   i s h l a t i s h d a   q u l a y l i g i  
b i l a n   a l o h i d a   e ' t i b o r g a   l o y i q .   U n i n g   C D   R O M   v a   C D   W r i t e r ( y o z u v c h i )  
k o ` r i n i s h d a g i l a r i   m a v j u d   b o ` l i b ,   b i r i n c h i s i   f a q a t   o ` q i s h   u c h u n  
m o ` l j a l l a n g a n   b o ` l s a ,   i k k i n c h i s i   m a ' l u m o t   v a   p r o g r a m m a l a r n i   y o z i s h  
u c h u n   k e n g   q o ` l l a n i l m o q d a .   A y n i q s a ,   h u j j a t l a r n i n g   e l e k t r o n   v e r s i y a s i n i  
b u n d a y   m a ' l u m o t   y u r i t g i c h i   o r q a l i   a y i r b o s h l a s h   d o l z a r b   m a s a l a   b o ` l i b  
q o l d i .  
C D   R O M   n i n g   m u h i m   k o ` r s a t k i c h l a r i d a n   b i r i   u n i n g   m a ' l u m o t  
a y i r b o s h l a s h   t e z l i g i d i r .   H o z i r d a   k o ` p r o q   4 8 ,   5 2   t e z l i k l i   l a z e r   d i s k l a r  
i s h l a t i l m o q d a .
D i s k e t a .   M a ' l u m o t l a r n i ,   p r o g r a m m a l a r n i   d o i m i y   s a q l a s h ,   a y i r b o s h l a s h  
m a q s a d i d a   d i s k e t a l a r   i s h l a t i l a d i .   U n g a   F D D ( F l o p p y   D i s k   D r i v e r      
e g i l u v c h a n   d i s k   q u r i l m a s i )   y o r d a m i d a   m a ' l u m o t l a r   v a   p r o g r a m m a l a r  
y o z i l a d i   v a   u n d a n   o ` q i l a d i .   H o z i r d a   H D   ( H i g y   d e n s i t y - y u q o r i   z i c h l i k )  
a s o s a n   h a j m i   1 , 4 4   y o k i   o ` t a   y u q o r i   2 , 8 8   M b a y t g a   t e n g   b o ` l g a n i   k e n g  
i s h l a t i l m o q d a .   A y n i   p a y t d a   1 2 0   M b a y t   s i Q i m l i   F l o p p y   d i s k e t a l a r   h a m  
i s h l a b   c h i q a r i l i s h   a r a f a s i d a d i r .
K l a v i a t u r a   v a   s i c h q o n c h a :   K l a v i a t u r a   v a   s i c h q o n c h a   m a ' l u m   m a ' n o d a  
b i r - b i r i n i n g   o ` r n i n i   b o s a d i g a n ,   m a ' l u m o t l a r n i   k i r i t a d i g a n   v a   k o m p y u t e r  
b i l a n   m u l o q o t   q i l i s h   v a z i f a s i r i   o ` t a y d i g a n   q u r i l m a l a r d i r l a r .   U l a r s i z  
k o m p y u t e r d a   x u s u s a n ,   o p e r a t s i o n   s i s t e m a s i d a   i s h l a b   b o ` l m a y d i .   U l a r  
y o r d a m i d a     s i z   o p e r a t s i o n   s i s t e m a g a   v a   u n i n g   b o s h q a r u v i   o s t i d a  
i s h l a y d i g a n   p r o g r a m m a l a r g a   b u y r u q l a r ,   s h u n i n g d e k ,   b u   q u r i l m a l a r  
y o r d a m i d a   p r o g r a m m a l a r g a   k e r a k   b o ` l g a n   m a ' l u m o t l a r   k i r i t i l a d i .  
S i c h q o n c h a .   S i c h q o n c h a   o d a t d a   i k k i   y o k i   u c h   k l a v i s h a l i   b o ` l a d i :   c h a p ,  
o ` n g   v a   o ` r t a .   C h a p   v a   o ` n g   k l a v i s h a l a r   p r o g r a m m a   a s o s i d a   a l m a s h t i r i l i s h i
m u m k i n .   O d a t d a   c h a p   k l a v i s h a   y o r d a m i d a   a s o s i y   a m a l l a r   ( a j r a t i s h ,   s u r i s h ,
b a j a r i s h   v a   h . k . )   b a j a r i l a d i .   O ` n g   k l a v i s h a   k o n t e k s t   m e n y   d e b   a t a l u v c h i  
a m a l l a r n i   b a j a r i s h   u c h u n   x i z m a t   q i l a d i .   K o n t e k s t   m e n y n i n g   v a z i f a s i   j o r i y  
h o l a t d a   u   y o k i   b u   a m a l n i   t e z r o q   b a j a r i s h   b i l a n   b o g ` l i q .   O ` r t a   k l a v i s h a  
h o z i r d a   x u s u s a n ,   v a r a q l a s h   ( P a g e   D o w n ,   P a g e   U p   a m a l i g a   o ` x s h a b )   m a q s a d l a r i   u c h u n   q u l a y .
K l a v i a t u r a .   K l a v i a t u r a   1 0 1 - 1 0 5   k l a v i s h l a r d a n     i b o r a t .  
O ` z   v a z i f a l a r i g a   k o ` r a   k l a v i s h l a r     b e s h t a   g u r u h g a   b o ` l i n a d i :
1 .   H a r f l a r   v a   s o n l a r n i   k i r i t a d i g a n   k l a v i s h l a r .   U l a r   o d d i y   y o z u v  
m a s h i n k a l a r n i n g     k l a v i s h l a r i g a   o ` x s h a y d i .
2 .   B o s h q a r u v g a     o i d   k l a v i s h l a r .
3 .   F u n k s i o n a l   y o k i   a m a l   k l a v i s h l a r .
4 .   K i c h i k   s o n l a r   k i r i t a d i g a n   k l a v i s h l a r .
5 .   M a x s u s   b e l g i l a r d a n   i b o r a t   k l a v i s h l a r .
E n g   k a t t a   g u r u h - b i r i n c h i   g u r u h   b o ` l i b ,   u l a r   y o r d a m i d a   r u s   v a   l o t i n   k a t t a -
k i c h i k   h a r f l a r i ,   s o n l a r ,   m a x s u s   b e l g i l a r ,   t i n i s h   b e l g i l a r i   k o m p y u t e r g a  
k i r i t i l a d i .   P a s t d a   j o y l a s h g a n   u z u n ,   h e c h   q a n a q a   b e l g i s i   b o ` l m a g a n  
k l a v i s h n i n g   n o m i   S p a c e r b a r y o k i   S p a c e   d e b   a t a l a d i   v a   b o ` s h l i q   b e l g i s i n i  
k i r i t i s h g a   m o ` l j a l l a n g a n d i r .   B o s h q a   k l a v i s h l a r   b i r   n e c h a   n o m g a   e g a ,  
c h u n k i   u l a r   k l a v i a t u r a n i n g   i s h   t a r t i b i g a   ( r e g i s t r i g a )   q a r a b   t u r l i   b e l g i l a r n i  
k i r i t i s h g a   m o ` l j a l l a n g a n .
P a s t k i   r e g i s t r d a   k i c h i k   y u q o r i   r e g i s t r d a   e s a   k a t t a   h a r f l a r   k i r i t i l a d i .
R u s   a l i f b o s i d a n   l o t i n   ( i n g l i z )   a l i f b o s i g a   y o k i     a k s i n c h a ,   l o t i n c h a d a n  
r u s c h a g a   o ` t i s h   s i z   i s h l a y d i g a n   p r o g r a m m a g a   b o g ` l i q .   M a s a l a n ,  
W I N D O W S   d a   a l i f b o   a v t o m a t i k   r a v i s h d a   t a n l a n a d i .   ( E k r a n n i n g   e n g   p a s t k i
q i s m i d a ) .
E k r a n g a   b e l g i     t u s h a d i g a n     j o y     m a x s u s     u s u l     b i l a n   b e l g i l a n a d i .   B u n i n g  
u c h u n     m a x s u s     b e l g i     b o r ,   u k u r s o r   d e b   a t a l a d i .   A g a r   e k r a n   m a t n   k i r i t i s h  
h o l a t i d a   i s h l a b   t u r g a n   b o ` l s a ,     u n d a   k u r s o r   o ` c h i b - y o n i b   t u r a d i g a n  
v e r t i k a l   c h i z i q c h a   y o k i   h a r f n i n g     u s t i g a     t u s h a d i g a n     t o ` r t b u r c h a k k a  
o ` x s h a y d i   v a     m a t n   k u r s o r i     d e b     n o m l a n a d i .
B o s h q a r i s h g a   o i d   k l a v i s h l a r   h a r   x i l   b o s h q a r i s h   v a z i f a l a r i n i   b a j a r a d i .  
A y r i m   k l a v i s h l a r ,   m a s a l a n :   C A P S L O C K , N U M L O C K   v a   S C R O L L  
L O C K   k l a v i s h l a r i n i n g   i s h l a s h   v a z i f a s i n i   o ` z g a r t i r i b  
t u r a d i .   S H I F T ,   C T R L ,   A L T   k l a v i s h l a r i   b o s h q a   k l a v i s h l a r   b i l a n   b i r g a  
i s h l a y d i .   M a s a l a n ,   C T R L   +   A L T   +  
F   d e g a n i   C T R L ,   A L T   v a   F   k l a v i s h l a r i n i     b i r d a n i g a   b o s i s h n i   b i l d i r a d i .
F 1   d a n   F 1 2   g a c h a   b o ` l g a n   k l a v i s h l a r   f u n k s i o n a l   k l a v i s h l a r   d e b   n o m l a n a d i .
D a s t u r   t u z i l i s h i g a   q a r a b ,   u s h b u   k l a v i s h l a r   h a r   x i l   v a z i f a l a r n i   b a j a r i s h i  
m u m k i n .   B u l a r   1 2   t a   b o ` l i s h i g a   q a r a m a s d a n ,  
k o ` p i n c h a   F 1   d a n   F 1 0   g a c h a s i   i s h l a t i l a d i .   O d a t d a   F 1   k l a v i s h i   y o r d a m c h i  
m a ' l u m o t l a r n i   o l i s h   u c h u n   x i z m a t   q i l a d i   ( S p r a v o c h n i k ) .  
N u m   L o c k   ( s o n l a r n i   s a q l a s h ) - s o n l a r   k i r i t i s h n i n g   k i c h i k   k l a v i a t u r a s i   s o n n i
k i r i t i s h g a   y o k i   k u r s o r n i   b o s h q a r i s h g a   m o s l a y d i .   S o n l a r n i   k i r i t i s h  
k l a v i s h l a r i   i k k i   r e j i m d a   i s h l a s h i   m u m k i n :  
1 )   s o n l a r n i   k i r i t i s h d a ,
2 )   k u r s o r n i   b o s h q a r i s h d a .
I k k i   h o l a t n i n g   b i r i d a n   i k k i n c h i s i g a   o ` t i s h n i   N u m   L o c k   ( m a h k a m l a s h   b i l a n )   y o k i   S h i f t   k l a v i s h i   ( m a h k a m l a s h   k e r a k   e m a s )   b a j a r a d i .   B u n d a   C a p s
L o c k   k l a v i s h i   s o n l a r n i   k i r i t i s h   k l a v i a t u r a s i g a   t a ' s i r   k o ` r s a t m a y d i .  
S o n l a r n i   k i r i t i s h   p a y t i d a   s o n l a r n i   k i r i t i s h   k l a v i a t u r a s i   k a l k u l a t o r n i n g  
k l a v i a t u r a s i g a   o ` x s h a y d i .   S o n l a r n i   v a   a r i f m e t i k   a m a l l a r   b e l g i l a r i n i   k i r i t i s h
u c h u n   q u l a y l i k   y a r a t a d i .   S o n l a r n i   k i r i t g a n   p a y t d a   N u m   L o c k   c h i r o g ` i  
y o n i b   t u r i s h i   k e r a k ,   a g a r d a   N u m   L o c k n i   k o ` r s a t u v c h i   c h i r o q   o ` c h g a n  
b o ` l s a ,   u s h b u   k i c h i k   k l a v i a t u r a   b i l a n   k u r s o r n i   b o s h q a r i s h   m u m k i n .  
C t r l   ( C o n t r o l - b o s h q a r i s h )   -   b o s h q a   k l a v i s h   b i l a n   b i r g a   b o s i l g a n d a ,   o ` s h a  
k l a v i s h n i n g   v a z i f a s i   o ` z g a r a d i ,   A L T ( A l t e r n a t i v e - o ` z g a r t i r u v c h i )   -   b u  
k l a v i s h   h a m   b o s h q a   k l a v i s h l a r   b i l a n   b i r g a   b o s i l g a n d a ,   o ` s h a   k l a v i s h n i n g  
i s h   v a z i f a s i n i   o ` z g a r t i r a d i .
P r i n t   S s r e e n   ( e k r a n d a g i   c h o p   e t i s h )   -   u s h b u   k l a v i s h   e k r a n d a   b o ` l g a n  
m a ' l u m o t n i   p r i n t e r g a   c h i q a r i b   b e r a d i .
P A U S E   ( v a q t i n c h a l i k   t o ` x t a s h )   -   u s h b u   k l a v i s h   b o s i l g a n d a   k o m p y u t e r   o ` z  
i s h i n i   v a q t i n c h a   t o ` x t a t a d i .
T A B   ( t a b u l y a t s i y a   s o ` z i d a n )   -   f a q a t   p a s t d a g i   r e g i s t r d a   i s h l a y d i   v a   g a p  
m a t n ,   h u j j a t l a r   h a q i d a   k e t g a n d a ,   k u r s o r n i   o ` n g   t o m o n g a ,   n a v b a t d a g i  
m a x s u s   k o ` r s a t i l g a n   ( b e l g i l a n g a n )   n u q t a g a   ( p o z i t s i y a g a )   s u r a d i .   B u  
k l a v i s h n i n g   q u l a y l i g i   s h u n d a k i ,   u n i n g   y o r d a m i   b i l a n   j a d v a l l a r   t u z i s h   o s o n
v a   m a t n n i   y o z g a n d a   h a m   b e l g i l a n g a n   p o z i t s i y a d a n   b o s h l a b   t e r i s h   m u m k i n .
K l a v i s h l a r n i   y u q o r i   r e g i s t r d a   b o s g a n d a ,   k u r s o r n i   c h a p   t o m o n g a ,  
b e l g i l a n g a n   p o z i t s i y a g a   s u r i s h   m u m k i n .
B a c k S p a c e   ( O r q a g a   q a y t i s h )   -   q a y t a r i s h   k l a v i s h i .   B u   k l a v i s h a   y o r d a m i d a ,  
m a t n   t e r i s h   p a y t i d a ,   e k r a n d a g i   k u r s o r d a n   c h a p   t o m o n d a g i   x a t o   t e r i l g a n  
b e l g i l a r n i   o ` c h i r i s h   m u m k i n .   K u r s o r n i n g   o ` z i   e s a   b i t t a   b e l g i   c h a p   t o m o n g a
s u r i l a d i .
E n t e r   ( k i r i t i s h )   -   k i r i t i s h   k l a v i s h i .   M a t n   t e r i s h   p a y t i d a   u s h b u   k l a v i s h  
b o s i l s a ,   k u r s o r   y a n g i   a b z a t s g a   ( s a t r g a )   o ` t a d i .
C a p s   L o c k   ( b o s h   y o k i   k i c h i k   h a r f l a r g a   o ` t i s h   k l a v i s h i )   -   y u q o r i   r e g i s t r g a  
o ` t i s h   i m k o n i n i   y a r a t i b   b e r a d i .   H a q i q a t d a   e s a   u s h b u   k l a v i s h   f a q a t   h a r f l a r  
t e r i s h   k l a v i s h l a r i g a   o ` z   t a ' s i r i n i   k o ` r s a t a d i ,   b o s h   h a r f l a r   k i r i t i s h   i m k o n i n i  
y a r a t i b   b e r a d i .   B u   k l a v i s h n i   b o s i b   u s h l a b   t u r i s h   k e r a k   e m a s .   I s h l o v c h i g a  
q u l a y l i k   y a r a t i s h   m a q s a d i d a   k l a v i a t u r a n i n g   o ` n g     b u r c h a g i d a   y o n i b  
t u r a d i g a n   i n d i k a t o r l a r   j o y l a s h g a n .   B u   i n d i k a t o r l a r   r e j i m n i   k o ` p   v a q t  
d a v o m i d a   s a q l a b   t u r a d i g a n   k l a v i s h l a r   b i l a n   b o g ` l a n g a n .   S h u l a r n i n g   i c h i d a
b i t t a s i   C a p s   L o c k   g a   t e g i s h l i .
S c r o l l   L o c k   ( s u r i s h n i   s a q l a y d i )   -   b u   k l a v i s h   y o r d a m i d a   k u r s o r n i  
h a r a k a t g a   k e l t i r m o q c h i   b o ` l s a n g i z ,   k u r s o r   e k r a n g a   s a k r a y d i .   B u   k l a v i s h  
h a m   o ` z   h o l a t i n i   m u s t a h k a m l a s h   ( f i k s a t s i y a )   b i l a n   b a j a r a d i .
S h i f t   ( s u r i s h )   -   v a q t i n c h a l i k   y u q o r i   r e g i s t r d a n   p a s t k i   r e g i s t r g a ,   y o k i  
a k s i n c h a ,   p a s t k i   r e g i s t r d a n   y u q o r i   r e g i s t r g a   o ` t i s h   i m k o n i n i   b e r a d i .  
H a m m a s i   C a p s   L o c k       k l a v i s h i n i n g   h o l a t i   b i l a n   b o g ` l a n g a n .   B u  
k l a v i s h n i n g   x i z m a t i   v a q t i n c h a l i k   b o ` l g a n l i g i   s a b a b l i ,   b o s h q a   k l a v i s h l a r n i n g   x i z m a t i n i   o ` z g a r t i r i s h   k e r a k   b o ` l s a ,   u l a r n i   b o s i s h  
p a y t i d a   S h i f t k l a v i s h i   v a q t i n c h a l i k   b o s i b   u s h l a b   t u r i l a d i .
Q u y i d a   k l a v i s h l a r   v a   u l a r   b a j a r a d i g a n   v a z i f a l a r n i   k o ` r i b   c h i q a m i z .
E k r a n d a   k o ` r s a t i l g a n   o b y e k t n i   s u r i s h   y o k i   k o ` c h i r i s h .   E k r a n d a  
k o ` r s a t i l g a n   o b y e k t n i   t o p i b ,   c h a p   k l a v i s h a   b o s i l a d i   v a   k l a v i s h a n i   q o ` y i b  
y u b o r m a s d a n ,   o b y e k t n i   y a n g i   j o y g a   s u r i l a d i   v a   s i c h q o n c h a   k l a v i s h a s i    
q o ` y i b   y u b o r i l a d i .   W i n d o w s   m u h i t i d a   i s h l a y o t g a n d a   e k r a n d a g i   o b y e k t l a r n i
h a m   c h a p ,   h a m   o ` n g   t o m o n d a   j o y l a s h g a n   k l a v i s h a l a r   b i l a n   k o ` c h i r i s h  
m u m k i n .
C h a p   k l a v i s h a   b o s i l g a n d a ,   m o ` l j a l l a s h   b o ` l a d i ,   o ` n g   k l a v i s h a   b o s i l g a n d a  
e s a   a n i q   v a z i f a   b e r i s h   k e r a k   b o ` l a d i .
S i c h q o n c h a   y o r d a m i d a     q u y i d a g i   a s o s i y   h a r a k a t n i   b a j a r i s h   m u m k i n :
P o i n t - k o ` r s a t k i c h n i   e k r a n n i n g   k e r a k l i   j o y i g a   k o ` c h i r i s h ;  
S l i c k - s i c h q o n c h a   k l a v i s h a s i n i   b o s i b   d a r h o l   q o ` y i b   y u b o r i s h ;
D o u b l e   c l i c k - s i c h q o n c h a   k l a v i s h a s i n i   i k k i   m a r t a   t e z   b o s i s h ;
S e l e c t - b i r o r   o b y e k t n i   t a n l a s h .
T a n l a b   o l i n g a n   t a s v i r ,   m a t n   q i s m i   y o k i   g r a f i k   s i m v o l l a r n i   b o s h q a   j o y g a  
k o ` c h i r i s h   ( D r a g   a n d   D r o p   t e x n o l o g i y a s i )     m u m k i n .   B u n i n g   u c h u n   t a n l a b  
o l i n g a n   o b y e k t   u s t i g a   k o ` r s a t k i c h n i   o l i b   b o r i b ,   s i c h q o n c h a   k l a v i s h a s i  
b o s i l a d i   v a   o b y e k t n i   k e r a k l i   j o y g a   k o ` c h i r i l a d i ,   s o ` n g r a   s i c h q o n c h a  
k l a v i s h a s i   q o ` y i b   y u b o r i l a d i .  
W i n d o w s d a   s o n l a r n i   k i r i t i s h   k l a v i a t u r a s i n i   s i c h q o n c h a   o ` r n i d a   i s h l a t i s h  
m u m k i n .   B u n d a y   h o l a t   h a r   x i l   s a b a b l a r g a   k o ` r a ,   s i c h q o n c h a   i s h l a m a y  
q o l g a n d a   y u z   b e r i s h i   m u m k i n .

K o m p y u t e r h a q i d a u m u m i y m a ' l u m o t 1 . K o m p y u t e r l a r n i s i n f l a s h 2 . K o m p y u t e r n i n g i s h l a s h p r i n s i p i v a t a s h k i l e t u v c h i l a r i 3 . S h a x s i y k o m p y u t e r l a r n i n g t u z i l i s h i 4 . K o m p y u t e r n i n g q u r i l m a l a r i K o m p y u t e r - i n g l i z c h a s o ` z b o ` l i b , u h i s o b l o v c h i d e m a k d i r . G a r c h a n d u h o z i r d a f a q a t h i s o b l o v c h i b o ` l m a s d a n , m a t n l a r , t o v u s h , v i d e o v a b o s h q a m a ' l u m o t l a r u s t i d a h a m a m a l l a r b a j a r a d i . S h u n g a q a r a m a s d a n h o z i r d a u n i n g e s k i n o m i k o m p y u t e r s a q l a n g a n . U n i n g a s o s i y v a z i f a s i t u r l i m a ' l u m o t l a r n i q a y t a i s h l a s h d a n i b o r a t . A v a l l o s h u n i a y t i s h l o z i m k i , k o ` p c h i l i k n i n g t u s h u n c h a s i d a g o ` y o k i b i z k u n d a l i k d a f o y d a l a n a d i g a n f a q a t s h a x s i y k o m p y u t e r b o r x o l o s . B u n g a a l b a t t a s a b a b l a r k o ` p . S h u l a r d a n b i r i h o z i r g i z a m o n s h a x s i y k o m p y u t e r l a r i i l g a r i u n i v e r s a l d e b h i s o b l a n g a n k o m p y u t e r l a r d a n t e z l i g i v a x o t i r a h a j m i j i h a t i d a n a n c h a o s h i b k e t g a n l i g i d a b o ` l s a , i k k i n c h i t o m o n d a n k o ` p m a s a l a l a r n i y e c h i s h u c h u n b u k o m p y u t e r l a r f o y d a l a n u v c h i l a r n i q a n o a t l a n t i r i s h i d a d i r . H o z i r d a k o m p y u t e r t e r m i n i k o ` p u c h r a s a d a , s h u b i l a n b i r g a E H M ( e l e k t r o n h i s o b l a s h m a s h i n a l a r i ) , H M ( h i s o b l a s h m a s h i n a l a r i ) t e r m i n l a r i h a m h a y o t d a k o ` p i s h l a t i b t u r i l a d i . A m m o b i z s o d d a l i k u c h u n f a q a t k o m p y u t e r t e r m i n i d a n f o y d a l a n a m i z . K o m p y u t e r l a r n i n g a m a l d a t u r l i x i l l a r i m a v j u d : r a q a m l i , a n a l o g l i ( u z l u k s i z ) , r a q a m l i - a n a l o g l i , m a x s u s l a s h t i r i l g a n . A m m o , r a q a m l i k o m p y u t e r l a r f o y d a l a n i l i s h i , b a j a r a d i g a n a m a l l a r n i n g u n i v e r s a l l i g i , h i s o b l a s h a m a l l a r i n i n g a n i q l i g i v a b o s h q a k o ` r s a t k i c h l a r i y u q o r i b o ` l g a n i u c h u n , u l a r k o ` p r o q f o y d a l a n i l m o q d a . A m a l d a e s a h o z i r r i v o j l a n g a n m a m l a k a t l a r d a k o m p y u t e r l a r n i n g b e s h g u r u h i k e n g q o ` l l a n i l m o q d a . K o m p y u t e r l a r n i x o t i r a s i n i n g h a j m i , b i r s e k u n d d a b a j a r a d i g a n a m a l l a r t e z l i g i , m a ' l u m o t l a r n i n g r a z r a d t o ` r i d a ( y a c h e y k a l a r d a ) t a s v i r l a n i s h i g a q a r a b , b e s h g u r u h g a b o ` l i s h m u m k i n : - s u p e r k o m p y u t e r l a r ( S u p e r C o m p u t e r ) ; - b l o k k o m p y u t e r l a r ( M a n f r a m e C o m p u t e r ) ; - m i n i k o m p y u t e r l a r ( M i n i c o m p u t e r ) ; - s h a x s i y k o m p y u t e r l a r ( P C - P e r s o n a l C o m p u t e r ) ; - b l o k n o t ( n o u t b o o k ) k o m p y u t e r l a r . S u p e r k o m p y u t e r l a r ( T O P 5 0 0 k o m p y u t e r l a r ) - j u d a k a t t a t e z l i k n i t a l a b q i l a d i g a n v a k a t t a h a j m d a g i m a s a l a l a r n i y e c h i s h u c h u n m o ` l j a l l a n g a n b o ` l a d i . B u n d a y m a s a l a l a r s i f a t i d a o b - h a v o n i n g g l o b a l p r o g n o z i g a o i d m a s a l a l a r n i , u c h o ` l c h o v l i f a z o d a t u r l i o q i m l a r n i n g k e c h i s h i n i o ` r g a n i s h m a s a l a l a r i , g l o b a l i n f o r m a t s i o n s i s t e m a l a r v a h o k a z o l a r n i k e l t i r i s h m u m k i n . B u k o m p y u t e r l a r b i r s e k u n d d a 1 0 t r i l l i o n l a b a m a l b a j a r a d i .

S u p e r k o m p y u t e r l a r b a h s i d a A Q S H e n e r g e t i k a v a z i r l i g i n i n g S a n d i a l a b o r a t o r i y a s i d a o ` r n a t i l g a n 9 4 7 2 p r o t s e s s o r l i I n t e l A S C I R e d k o m p y u t e r s i s t e m a s i k a r v o n b o s h i l i k q i l m o q d a . U n i n g t e z l i g i k o m p y u t e r l a r t e z l i g i n i o ` l c h o v c h i - L i n p a c r p a r a l l e l t e s t i d a 1 T F L O P S ( 1 T F L O P S - 1 0 0 0 G F L O P S t e n g , 1 G F L O P S e s a 1 0 0 0 0 0 0 F L O P S , 1 F L O P S - s e k u n d i g a 1 0 0 0 a m a l g a t e n g ) . X u s u s a n , b u k o m p y u t e r y a d r o s i n o v l a r i n i v a e s k i r a y o t g a n y a d r o q u r o l l a r i n i m o d e l l a s h t i r i s h d a q o ` l l a n i l a d i . E ' t i b o r l i s i s h u k i , T o k i o u n i v e r s i t e t i d u n y o d a t o ` r t i n c h i o ` r i n d a t u r a d i g a n , s e k u n d i g a 8 7 3 G F L O P S a m a l b a j a r a d i g a n , 1 2 8 p r o t s e s s o r l i S G I A S C I B l u e k o m p y u t e r i g a e g a . Q u y i d a g i j a d v a l d a T o p k o m p y u t e r l a r h a q i d a m a ' l u m o t k e l t i r i l g a n : REY TI N G O’ R NI RUS U MI ISHLAB CHIQA RUVCH I MAML AKAT SHIRKAT NOMI S PROTS ESSO R 1 Intel AS CI Re d AQSH Intel (AQSH) 9 1338 2 SGI AS CI Blu e AQSH SGI (AQSH) 6 634

3 SGI T3 E1 20 0 AQSH SGI (AQSH) 1 430 4 Hitac hi SR 80 00 Yaponiya Hitachi(Y aponiya ) 1 368 5 SGI T3 E9 00 AQSH SGI (AQSH) 1 264 S h u n i q a y d q i l i s h l o z i m k i , s u p e r k o m p y u t e r l a r n i n g m a ' l u m y o ` n a l i s h m a s a l a l a r i n i S h u n i q a y d q i l i s h l o z i m k i , s u p e r k o m p y u t e r l a r n i n g m a ' l u m y o ` n a l i s h m a s a l a l a r i n i y e c h i s h g a q a r a t i l g a n t u r l a r i h a m m a v j u d . B l o k k o m p y u t e r l a r ( M a n f r a m e C o m p u t e r ) - f a n v a t e x n i k a n i n g t u r l i s o h a l a r i g a o i d m a s a l a l a r n i y e c h i s h g a m o ` l j a l l a n g a n . U l a r n i n g a m a l b a j a r i s h t e z l i g i v a x o t i r a h a j m i s u p e r k o m p y u t e r l a r n i k i g a q a r a g a n d a b i r - i k k i p o g ` o n a p a s t . B u l a r g a m i s o l s i f a t i d a A Q S h n i n g C R A Y ( k r e y ) , I B M 3 9 0 , 4 3 0 0 , I B M E S / 9 0 0 0 , F r a n s i y a n i n g B o r r o u s 6 0 0 0 , Y a p o n i y a n i n g M 1 8 0 0 r u s u m l i k o m p y u t e r i n i v a b o s h q a l a r n i m i s o l q i l i b k e l t i r i s h m u m k i n . M i n i k o m p y u t e r l a r ( k i c h i k k o m p y u t e r l a r ) h a j m i v a b a j a r a d i g a n a m a l l a r t e z l i g i j i h a t i d a n b l o k k o m p y u t e r l a r d a n k a m i d a b i r p o Q o n a p a s t d i r . S h u n i a y t i s h j o i z k i , u l a r n i n g g a b a r i t i ( h a j m i ) t o b o r a i x c h a m l a s h i b , h a t t o s h a x s i y k o m p y u t e r d e k k i c h i k j o y n i e g a l l a y d i g a n l a r i y a r a t i l m o q d a . B u n d a y k o m p y u t e r l a r t u r k u m i g a i l k b o r y a r a t i l g a n P D P - 1 1 ( P r o g r a m m D r i v e r P r o c e s s o r - d a s t u r i y b o s h q a r u v p r o t s e s s o r i ) t u r k u m i n i , i l g a r i h a r b i y m a q s a d l a r u c h u n i s h l a t i l g a n ( m a x f i y h i s o b l a n g a n ) V A X , S U N t u r k u m l i k o m p y u t e r l a r , I B M 4 3 8 1 , H e w l e t t P a c k a r d f i r m a s i n i n g H P 9 0 0 0 v a b o s h q a l a r m i n i k o m p y u t e r g a m i s o l b o ` l a o l a d i . S h u n i a y t i s h j o i z k i , m i n i k o m p y u t e r l a r o ` z l a r i n i n g k a t t a o g ` a l a r i M a n f r a m e k o m p y u t e r l a r n i i m k o n i y a t l a r i d a r a j a s i g a k o ` t a r i l i b b o r m o q d a . B u n i n g u c h u n t a r i x g a n a z a r s o l i s h v a h o z i r g i u l a r n i n g t a r a q q i y o t i n i k u z a t i s h y e t a r l i . S h a x s i y k o m p y u t e r l a r h o z i r d a k o r x o n a l a r , m u a s s a s a l a r , o l i y o ` q u v y u r t l a r i d a k e n g t a r q a l g a n b o ` l i b , u l a r n i n g a k s a r i y a t i I B M r u s u m i g a m o s k o m p y u t e r l a r d i r . I B M r u s u m i g a m o s k o m p y u t e r l a r d e g a n d a , u l a r n i n g t u r l i k o m p a n i y a l a r i s h l a b c h i q a r i l i s h i g a q a r a m a y h a m t e x n i k , h a m p r o g r a m m a t a ' m i n o t i m o s l i g i , y a ' n i b i r - b i r i g a t o ` g ` r i k e l i s h i n a z a r d a t u t i l a d i . B u n d a y

k o m p y u t e r l a r h a j m i j i h a t i d a n k i c h i k ( b i r s t o l u s t i g a j o y l a s h a d i ) , a m a l b a j a r i s h t e z l i g i , m a s a l a n P E N T I U M - 3 M M X p r o t s e s s o r i o ` r n a t i l g a n k o m p y u t e r l a r i d a h o z i r g i k u n d a 7 5 0 - 1 0 0 0 m e g a g e r s n i , x o t i r a h a j m i e s a 6 4 - 1 2 8 m e g a b a y t n i t a s h k i l q i l a d i . B u k o ` r s a t g i c h l a r o ` t a t e z o ` z g a r i b , h a r i k k i y i l d a k o m p y u t e r l a r i m k o n i y a t i i k k i b a r a v a r o s h i s h i , u l a r n i n g n a r x i e s a s h u n c h a g a a r z o n l a s h i s h i t e n d e n s i y a s i k u z a t i l m o q d a . B u g u n g i k u n d a P e n t i u m I V k o m p y u t e r l a r i h a m j a h o n b o z o r i d a k e n g t a r q a l m o q d a . I B M P C m o s l i k k o m p y u t e r l a r i n i y u z l a b f i r m a l a r i s h l a b c h i q a r m o q d a . B u l a r I B M , C o m p a q , H e w l e t t - P a c k a r d , P a c k a r d B e l l , T o s h i b a , A p p l e , S i e m e n s N i x d o r s , A c e r , O l i v e t t i , G a t e w a y , S U N v a b o s h q a f i r m a l a r d i r . S h u n i a y t i s h j o i z k i , y u q o r i d a n o m l a r i z i k r e t i l g a n f i r m a l a r i s h l a b c h i q a r g a n k o m p y u t e r l a r ( b r a d e n a m e ) - O q y a s a l g a n , J a n u b i y - S h a r q i y m a m l a k a t l a r d a : M a l a y z i y a , X i t o y , T a y l a n d , K o r e y a v a b o s h q a m a m a l a k a t l a r d a y u q o r i d a n o m l a r i k e l t i r i l g a n f i r m a l a r l i t s e n z i y a s i a s o s i d a i s h l a b c h i q a r i l g a n k o m p y u t e r l a r S a r i q y a s a l g a n n o m g a e g a . F i r m a n o m l a r i k o ` r s a t i l m a g a n k o m p y u t e r l a r e s a n o m s i z k o m p y u t e r l a r ( n o n a m e ) d e b y u r i t i l a d i . A y n i q s a , k e y i n g i g u r u h k o m p y u t e r l a r n i s o t i b o l i s h d a u l a r y a x s h i t e k s h i r u v d a n ( t e s t l a r y o r d a m i d a ) o ` t k a z i l i s h i l o z i m . S h a x s i y k o m p y u t e r l a r u c h u n u n i n g m u h i m k o ` r s a t k i c h i i s h l a s h k a f o l a t i n i n g ( k a m i d a u c h y i l ) b o ` l i s h i m u h i m . S h u b i l a n b i r g a , b u n d a y k o m p y u t e r l a r n i s o t i b o l g a n d a l i t s e n z i o n p r o g r a m m a t a ' m i n o t i v a t e g i s h l i a d a b i y o t l a r b i l a n b i r g a b e r i l i s h i m k o n i y a t i m a v j u d l i g i n a z a r d a t u t i l i s h i k e r a k . N o u t b u k k o m p y u t e r l a r . N o u t b u k k o m p y u t e r l a r h a j m i a n c h a i x c h a m b o ` l i b , a m m o b a j a r a d i g a n a m a l l a r s o n i , x o t i r a h a j m i s h a x s i y k o m p y u t e r l a r d a r a j a s i g a k o ` t a r i l i b b o r m o q d a . U l a r n i n g q u l a y l i k t o m o n l a r i d a n b i r i h a m e l e k t r e n e r g i y a s i d a n , h a m i c h i g a o ` r n a t i l g a n b a t a r e y a l a r d a u z l u k s i z ( b a t a r e y a n i h a r s a f a r a l m a s h t i r m a s d a n ) i s h l a s h i m u m k i n l i g i d i r . B u n d a b a t a r e y a q u v v a t i e n e r g i y a g a u l a n i s h i b i l a n o ` z i z a r a d o l a b o s h l a y d i v a u b a t a r e y a b i r n e c h a y i l l a r g a m o ` l j a l l a n g a n b o ` l a d i . H o z i r d a b u n d a y n o u t b u k l a r n i I B M , C o m p a q , A c e r , T o s h i b a v a b o s h q a f i r m a l a r i s h l a b c h i q a r m o q d a . T a b i i y k i , b u n d a y k o m p y u t e r l a r o ` z i m k o n i y a t l a r i n u q t a i n a z a r i d a n s h a x s i y k o m p y u t e r l a r g a t e n g l a s h a y o t g a n i n i n a z a r d a t u t i l s a , u n i n g n a r x i b a l a n d b o ` l i s h i n i s e z i s h q i y i n e m a s . B u n d a n t a s h q a r i , b u n d a y r u s u m l i k o m p y u t e r l a r 8 - 1 0 y i l m o b a y n i d a b u z i l m a s d a n i s h l a s h q o b i l i y a t i g a e g a . U l a r s h a x s i y k o m p y u t e r l a r u c h u n y a r a t i l g a n o p e r a t s i o n s i s t e m a l a r M S D O S , q o b i q p r o g r a m m a l a r , W i n d o w s n i n g o x i r g i v e r s i y a l a r i d a v a b o s h q a o p e r a t s i o n s i s t e m a l a r b o s h q a r u v i d a i s h l a y d i . H o z i r d a n o u t b u k k o m p y u t e r l a r i d a n h a m i x c h a m c h o ` n t a k k o m p y u t e r l a r i h a m i s h l a b c h i q i l m o q d a . U l a r h a m t a b i i y k i , o p e r a t s i o n s i s t e m a b o s h q a r u v i d a i s h l a y d i v a u l a r t u r l i s o h a m a s a l a l a r i n i y e c h i s h g a q o d i r . I x t i y o r i y k o m p y u t e r n i n g i s h l a s h p r i n s i p i n i b i r i n c h i b o ` l i b i n g l i z o l i m i C h a r l z B e b i c h v a u n i n g g ` o y a s i n i m u k a m m a l l a s h g a n k o ` r i n i s h i n i D j o n F o n N e y m a n t a k l i f q i l g a n . U n i n g p r i n s i p i p r o g r a m m a a s o s i d a b o s h q a r i l a d i g a n a v t o m a t i k r a v i s h d a k e t m a - k e t i s h l a s h g ` o y a s i d a n i b o r a t .

H o z i r d a k o ` p k o m p y u t e r l a r s h u g ` o y a a s o s i d a i s h l a y d i . L e k i n k e y i n g i p a y t l a r d a k o ` p p r o t s e s s o r l i k o m p y u t e r l a r , y a ' n i b i r v a q t d a p r o g r a m m a n i n g b o ` l a k l a r i n i k e t m a - k e t e m a s , p a r a l l e l b a j a r a d i g a n k o m p y u t e r l a r h a m y a r a t i l g a n l i g i n i e s l a t i b o ` t i s h j o i z d i r . S h u n d a y q i l i b , k o m p y u t e r a v v a l d a n t u z i l g a n p r o g r a m m a a s o s i d a i s h l a y d i . O ` z n a v b a t i d a p r o g r a m m a q o ` y i l g a n m a s a l a n i k o m p y u t e r d a y e c h i s h u c h u n q a n d a y d i r p r o g r a m m a l a s h t i l i d a y o z i l g a n b u y r u q l a r ( o p e r a t o r l a r ) k e t m a - k e t l i g i d i r . P r o g r a m m a l a s h t i l i d a t u z i l g a n p r o g r a m m a l a r m a x s u s t a r j i m o n p r o g r a m m a l a r y o r d a m i d a k o m p y u t e r t i l i g a o ` t k a z i l a d i . K o m p y u t e r t i l i 0 v a 1 l a r d a n t a s h k i l t o p g a n , m a ' l u m q o i d a l a r a s o s i d a y o z i l a d i g a n k e t m a - k e t l i k l a r d a n i b o r a t . D j o n F o n N e y m a n p r i n s i p i b o ` y i c h a a v t o m a t i k r a v i s h d a b a j a r i l a d i g a n p r o g r a m m a a v v a l k o m p y u t e r n i n g x o t i r a s i g a k i r i t i l a d i ( y u k l a n a d i ) . X o t i r a d a t u r g a n p r o g r a m m a a s o s i d a p r o g r a m m a n i t a s h k i l e t u v c h i h a r b i r o p e r a t o r k e t m a - k e t b a j a r i l a d i . B o s h q a r u v q u r i l m a s i d e b a t a l u v c h i m a x s u s q u r i l m a h o z i r q a n d a y o p e r a t o r b a j a r i l i s h i v a u n d a n k e y i n q a y s i o p e r a t o r b a j a r i l i s h i u s t i d a n n a z o r a t o ` r n a t a d i v a u n i n g b a j a r i l i s h i n i t a ' m i n l a y d i . A m a l ( a r i f m e t i k - m a n t i q i y ) e s a p r o t s e s s o r d e b a t a l u v c h i q u r i l m a d a b a j a r i l a d i . P r o g r a m m a i s h l a s h n a t i j a s i t o ` g ` r i d a n - t o ` g ` r i e k r a n d a y o k i t a s h q i q u r i l m a ( c h o p q i l u v c h i m e x a n i z m , g r a f i k c h i z u v c h i q u r i l m a , v i d e o q u r i l m a v a b o s h q a l a r ) d e b a t a l u v c h i q u r i l m a d a k o ` r i l i s h i m u m k i n . O d a t d a k o m p y u t e r i k k i q i s m d a n : H a r d w a r e ( k o m p y u t e r n i t a s h k i l e t u v c h i l a r i - k o m p y u t e r n i n g q a t t i q q i s m l a r i ) v a S o f t w a r e ( k o m p y u t e r n i n g p r o g r a m m a t a ' m i n o t i - k o m p y u t e r n i n g y u m s h o q q i s m l a r i d a n ) t a s h k i l t o p g a n d e y i l a d i . S h a x s i y k o m p y u t e r l a r ( i n g l i z c h a P e r s o n a l C o m p u t e r s , q i s q a c h a - P C ) q u y i d a g i q u r i l m a l a r d a n t a s h k i l t o p g a n : - s i s t e m a b l o k i ; - m o n i t o r ; - k l a v i a t u r a ; - s i c h q o n c h a ; - t a s h q i q u r i l m a l a r . K o m p y u t e r n i n g Q u r i l m a l a r i S i s t e m a b l o k i S i s t e m a b l o k i o d a t d a d e s k t o p ( y a s s i ) y o k i t o w n ( m i n o r a ) k o ` r i n i s h i d a i s h l a b c h i q a r i l a d i . K o m p y u t e r n i n g a s o s i y q i s m l a r i s i s t e m a b l o k i d a j o y l a s h g a n b o ` l i b , u l a r