logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Kompyuterning asosiy va qo'shimcha qurilmalari.Sistema blokining tarkibiy qismlari

Kompyuterning asosiy va qo'shimcha qurilmalari.Sistema blokining tarkibiy qismlari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1167.2333984375 KB
Ko'chirib olish
Kompyuterning asosiy va qo'shimcha qurilmalari.Sistema blokining tarkibiy qismlari Reja: I. KIRISH 1. Kompyuter va sistema bloki haqida tushuncha. II. ASOSIY QISM 1. Kompyuterning asosiy qurilmalari va xarakteristikalari. 2. Kompyuterning qo’shimcha qurilmalari va xarakteristiklari. 3. Sistema bloki komponentlari. III. XULOSA IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. KIRISH Kompyuter va sistema bloki haqida tushuncha. Kompyuter   ( inglizcha :   computer   —„hisoblayman“)   —  oldindan berilgan   dastur   bo yicha   ishlaydigan   avtomatik   qurilma. ʻ   Elektron   hisoblash mashinasi   (EHM)  bilan  bir  xildagi  atama.  Biroq,  kompyuter  hisoblash  ishlarini bajarishdan  tashqari  uning  funksiyasi  ancha  keng.  EHMlarning  rivojlanishida  kompyuter ning  bir  necha  avlodlarini  ko rsatish  mumkin.  Bu  avlodlar  element  turlari,  konstruktiv- ʻ texnologik  xususiyatlari,  mantiqiy  tuzilishi,  dastur  ta minoti,  texnik  tafsilotlari, ʼ texnikadan  foydalanishning  qulaylik  darajasi   bilan   bir-biridan  farq   qiladi. Kompyuterning  dastlabki  avlodida  (Ural-1,  Minsk-2,  BSEM-2)  asosiy  element  elektron lampa  bo lgani  uchun  u juda  katta  joyni  egallagan  edi.  So ngra  bu  lampa  o rnida ʻ ʻ ʻ tranzistorlar  ishlatilgan  kompyuter  (Razdan-2,  M-220,  Minsk-22  va  boshqalar),  integral mikrosxemalar  ishlatilgan  kompyuter  (IBM-360,  1BM-370,  ( AQSh ),  YESEVM ( Rossiya )  va  boshqalar,  integratsiya  darajasi  katta  bo lgan  integral  sxemalar ʻ o rnatilgan ʻ   shaxsiy  kompyuterlar   paydo  bo ldi.  Shaxsiy  kompyuter  (mikro  va  -mikro ʻ EHM)  tushunchasi  20-asr  70-yillar  oxiridan  boshlab  keng  tarqala  boshladi.  Shaxsiy kompyuterning  keyingi  avlodlarida  mikroelektron  va  biosxemalardan  foydalanildi; ularning  hajmi  kitob  kattaligidek  hajmga  kichraydi,  massasi  esa  3,5  kg  gacha  kamaydi. 1981-yil   IBM   shirkati  shaxsiy  kompyuterning  yanada  takomillashgan  modellarini  ishlab chikara  boshladi.    Keyinchalik  boshka  firmalar  IBM  bilan  PC  biriktirilgan kompyuterni,   Apple   shirkati  esa   Macintosh   (talaffuzi:  „Makintosh“)  yoki  oddiygina „maki“  deb  ataladigan  kompyuterni  yaratishdi.  21-asr  boshlarida  dunyoda  o nlab  million ʻ shaxsiy kompyuterlar,  1 millionga  yaqin  EHM  (shu  jumladan,  bir  necha  o n  superEVM) ʻ bo lgan.   ʻ Kompyuterlar  masalalarni  yechishda  foydalaniladigan  komponentlar  (tarkibiy  qismlar) tarkibi  va  tavsifi  jihatdan  bir-biridan  farq  qiladi.  Murakkab  masalalarni  yechishda  kuchli qurilmalar  urnatilgan  kompyuterdan,  qujjatlarni  bosishda  harf  bosish  qurilmasi  bo lgan ʻ kompyuterdan   foydalaniladi.   Istalgan   kompyuter   tizimlar bloki,   monitor   va   klaviaturadan   iborat  bo ladi.  Kerak  bo lganda  bo lardan  tashqari ʻ ʻ ʻ boshqa  qurilmalar  ham  ulanadi.  Tizimlar  bloki  da  kompyuterning  ishlashi  uchun  zarur muhim  qismlar  (diskni  yuritkich,  vinchester   —  qattiq  disk,  mantiqiy  amallarni  bajaruvchi mikrosxemalar)  bo lib,  unga  qolgan  qurilmalar  ulanadi.  Monitor  (displey)  matn  va  turli ʻ tasvir  kurinishidagi  axborotlarni  ekranda  aks  ettiradi.  Klaviatura  kompyuterga  buyruq  va turli  axborotlarni  kiritadi.  Ko pincha,  kompyuter  tarkibiga  „sichqon“  manipulyatori  va ʻ printer  kiritiladi.  „Sichqon“  ikki  yoki  uchta  knopkasi  (tugmasi)  bo lgan  qurilma  bo lib, ʻ ʻ uning  yordamida  kompyuter  ishini  osonlashtiradi.  Printer  esa  axborotlarni  qog ozga ʻ tushirish  uchun  xizmat  qiladi.  Zamonaviy  kompyuterlar,  asosan,  to rt  qurilma: ʻ boshqarish,  protsessor,  xotira  va  kiritish-chiqarish  qurilmalaridan  iborat.  Boshqarish qurilmasi  kompyuterning  barcha  qurilmalari  ishini  muvofiklashtiradi  va  boshqaradi. Protsessor  kompyuterning  asosiy  qurilmasi  bo lib,  axborotlarga  ishlov  beradi,  ya ni ʻ ʼ hisoblash  amallari,  solishtirish  va  uzatish  kabi  arifmetikmantiqiy  amallarni  bajaradi.  Bu qurilma  bajaradigan  amallar  dasturlar  orqali  belgilanadi.  Xotira  qurilmasi  axborotlarga ishlov  berish  vaqtida  uni  saqlash  uchun  xizmat  qiladi.  Foydalanayotgan  dasturlar  ichki xotirada,  uzoq,  muddat  saqlanadigan  axborotlar  tashqi  xotira  (disketalar)da  saqlanadi. Ichki  va  tashqi  xotiralarda  axborot  almashinuvi  kiritish   —  chiqarish  qurilmalari yordamida  amalga  oshiriladi.    Sistema  blokining  mazmuni  ko'p  jihatdan  butun  hisoblash  tizimiga,  uning  vazifalari,   maqsadlari  va  shakl  omiliga  bog'liq.  Ratsional  foydalanish  sharoitida  tizim  bloki   hisoblash  tizimining  ehtiyojlariga  ko'proq  mos  keladi.  Hisoblash  tizimiga  qarab,  tizim   bloki  turli  xil  apparat  komponentlarini  o'z  ichiga  olishi  mumkin: II. ASOSIY QISM Kompyuterning asosiy qurilmalari va xarakteristikalari. Kompyuterning asosiy qurilmali quyidagilardan iborat:  Sistema bloki  Monitor  Klaviatura  Sichqoncha Sistema bloki - kompyuterning markaziy qismi hisoblanadi.  Sistema  blokining  mazmuni  ko'p jihatdan  butun  hisoblash  tizimiga,  uning vazifalari,  maqsadlari  va  shakl  omiliga  bog'liq. Ratsional  foydalanish  sharoitida  tizim  bloki hisoblash  tizimining  ehtiyojlariga  ko'proq  mos keladi.  Hisoblash  tizimiga  qarab,  tizim  bloki  turli xil  apparat  komponentlarini  o'z  ichiga  olishi mumkin:   Kompyuter  -  deyilganda  aynan  sistema  bloki  tushuniladi.Sistema  bloki   kompyuterning  ishlashini  ta’minlovchi:  prosessor,  xotirada  saqlovchi  qurilma,  qattiq  va   yumshoq  disklardan  iborat  yig’uvchilardan   tashkil  topgan.  Sistema  blokida   “yoqish/o’chirish”  tugmasi  joylashtirilgan.  Sistema  bloki  odatda  dESCtor  (yassi)  yoki   town  (minora)  ko’rinishida  ishlab  chiqariladi.  Kompyuterning  asosiy  qismlari  sistema   blokida  joylashtiriladi.   Monitor   (displey)  kompyuterda  matn va   grafik   ma'lumotlarni   tasvirlash (ko`rish)  uchun  xizmat  qiladi.  Monitorlar rangli  va  rangsiz  bo`ladi.  Kompyuter tarqatadigan nur  umuman  aytganda  zararli,  shuning  uchun  ham  ba'zi  kompyuterlarda past  radiatsiya   (Lowe   radiation)   so`zlarini   uchratish   mumkin.Monitor  asosiy  xarakteristikalaridan  biri  uning  tasvirlash  qobiliyatidir.   Monitorning  tez  ishlashi  uning  adapteriga  bog`liq  bo`ladi.  Matn  rejimida  monitorlar nisbatan  tez  ishlasada,  grafik  rejimda  u sekinroq  ishlaydi.  Uning  tezligini  oshirish yo`llari  ham  mavjud.  Tashqi  qurilmalar  Tashqi  qurilmalar  quyidagi  uskunalardan  iborat: Printer,  skaner,  modem,  strimer,  grafik  quruvchi  va  boshqalar.  Monitorlar  quyidagi imkoniyatli  bo`lishi  mumkin.   640  x 200  nuqtalardan  1600x1280  nuqtalarni  hosil  qilishi mumkin.  Monitorlar  monaxrom  (oq-qora)  va  razmerlari  (14  dyumdan  – 21,  24 dyumgacha)   bilan  farqlanadi.   Ekrandagi  minimal  (nuqtaviy)  tasvirning  ko`rinishi  piksel (  picture  element)  deyiladi.  Odatda    EGA  adapteri  to`rtburchakli  piksel  tashkil  qilsa, 640x350  nuqtalar  hosil  qila  oladi.  VGA  – 640x480,  SVGA  – 640x480,  800x600, 1024x768  – kvadratni  hosil  qiladi.Kompyuterga  monitor  ulash  uchun  videoadapter zarur.  Videoadarter  – tasvir  to`g`risidagi  ma’lumotlar  saqlanadigan   xotiraning  muayyan qismini  monitorda  aks  ettiruvchi  signalni,  hamda   sinxronizasiya  signallarini  gorizontal (satrli)  va  vertikal  (ustun  )taqsimlab,  shakllantirishdan  iborat.  Monitor  sifati  bo`yicha  : ekrandagi  kadrlar  chastotasi  – 75  Gs  ni  tashkil  etishi  lozim.  Bu  holda  monitor  sekundiga 80,  yaxshi  monitorlar  100  kadrni  o`tkazishi  mumkin.    Klaviatura -  kompyuterga   asosiy  ma’lumot  kiritish   vositasi  hisoblanadi.  Bu  ishlar klaviaturaning   klavshli  tugmalari  bosish  orqali  amalga  oshiriladi.  Klaviaturada  klaavshli tugmalar  soni  101/105  (hozir  undan  ham  ko’p)ni  tashkil   qiladi.  NoteBook  (bloknot) tipidagi  kompyuterlarda,  klaviaturadagi  tugmalar  soni  83  ni  tashkil   qiladi. O`z vazifalariga  ko`ra  klavishlar  beshta  guruhga  bo`linadi:    1. Harflar  va   sonlarni   kiritadigan   klavishlar.   Ular   oddiy   yozuv mashinkalarning  klavishlariga  o`xshaydi.   2. Boshqaruvga  oid  klavishlar.    3. Funksional  yoki  amal  klavishlar.    4. Kichik  sonlar  kiritadigan  klavishlar.    5. Maxsus  belgilardan  iborat  klavishlar.    Eng  katta  guruh-birinchi  guruh  bo`lib,  ular  yordamida  rus  va  lotin  katta-kichik harflari,  sonlar,  maxsus  belgilar,  tinish  belgilari  kompyuterga  kiritiladi.    Boshqarishga  oid  klavishlar  har  xil  boshqarish  vazifalarini  bajaradi.  Ayrim  klavishlar, masalan:  CAPSLOCK,  NUMLOCK  va  SCROLL  LOCK  klavishlarining  ishlash vazifasini  o`zgartirib  turadi.  SHIFT,  CTRL,  ALT  klavishlari  boshqa  klavishlar  bilan birga  ishlaydi.  Masalan,  CTRL  + ALT  + F degani  CTRL,  ALT  va  F klavishlarini birdaniga  bosishni  bildiradi.  F1  dan  F12  gacha  bo`lgan  klavishlar  funksional  klavishlar deb  nomlanadi.  Dastur  tuzilishiga  qarab,  ushbu  klavishlar  har  xil  vazifalarni  bajarishi mumkin.  Bular  12  ta  bo`lishiga  qaramasdan,  ko`pincha  F1  dan  F10  gachasi  ishlatiladi.   Sichqoncha   – kompyuter   ekrani  bo’ylab   kursorning  erkin  harakatlantirishni ta’minlovchi,  oynai   tugmalarini,   menyu   bandlarini,  buyruqlarini  tez  tanlash va  ishga  tushiruvchi  - dasturlarni  boshqarish manipulyatoridir.   Kompyuterning qo’shimcha qurilmalari va xarakteristiklari . Kompyuterning qo’shimcha qurilmalari:  Printerlar   Skaner    Modem    Kompakt va flesh disklar    Joystiklar  va  yana  bir  qancha  qurilmalar.   Printer .  Printerlar  kompyuterda  olingan  natijalarni, programma  va  berilganlarni  bosmaga  chiqarish  uchun ishlatiladi.  Printer  yordamida  matnlarni,  grafiklarni, rasmlarni  bosmaga  chiqarish  uchun  ishlatiladi.  Printer yordamida  matnlarni,  grafiklarni,  rasmlarni  rangli  va rangsiz  ko`rinishda  bosmaga  chiqarish  mumkin.   Printerlar  asosan  uch  xil  bo`ladi:  matritsali,  oqimli  va  lazerli.  Matritsali  printerlar nuqtalar  yordamida  bosmaga  chiqaradi.  Shuning  uchun  ham  ularni  nuqta-matritsali printerlar  deb  ham  atashadi.  Bunday  printerlar  nisbatan  sekin  ishlaydi,  chop  qilish sifati  uncha  yaxshi  emas  va  chop  qilish  tezligi  ham  katta  emas.    Skaner   :Skaner-matn,   grafika,   tasvirlarni  kompyuterga  kiritishni avtomatlashtirish  uchun  xizmat  qiluvchi qurilma.  U  hozir  asosan  rangli  ko`rinishda chiqarilayapti.  Uning  andozasi  sifatida  HP (Hewlett  Packard)  firmasi  ishlab  chiqaradigan HP  Scanjet  rusumli  skanerlar  qabul  qilingan. Uning  asosiy  xarakteristikasi  ma'lumotlarni aniq,  tiniq,  lozim  bo`lgan  rangda  (xususan  qora  rangli)  va   ko`rinishda  chiqarish  qobiliyatidir.  Ushbu  tasvirlash  qobiliyati  gorizontal  va  vertikal chiziqlardagi  nuqtalar  (piksellar)  soni  orqali  belgilanadi.  Odatda  bu  xarakteristika,  misol uchun,  300x600,  600x1200  ko`rinishda  bo`ladi.  Bu  degani  gorizontal  chiziqlar  bo`yicha nuqtalar (piksellar)  soni  300  (600),  vertikal  bo`yicha  piksellar  soni  600  (1200)ta ekanligini  bildiradi.  Nuqtalar  soni  qancha  ko`p  bo`lsa  ma'lumotlar  aniqroq  tasvirga  ega bo`ladi.    Modem.   Modem  modulyatsiya,  demodulyatsiya so`zlaridan  olingan  bo`lib,  uzluksiz  signallarni raqamli  (modulyatsiya)  va  raqamli  ma'lumotlarni uzluksiz  (demodulyatsiya)  signalga  almashtirib beradigan   qurilmadir.   Uning   asosiy   vazifasi kompyuterlararo  aloqani  o`rnatishdir.  U  o`zining kommunikatsion  programmalariga  ega  bo`lib,  bu programmalar  yordamida  uzoq  masofalarga  ma'lumotlarni  uzatishi  va  qabul  qilishi mumkin.  Modem  ichki  va  tashqi  bo`lishi  mumkin.  Modemning  asosiy  vazifasi kompyuterdan  kelgan  signalni  telefon  tarmog`i  ish  chastotasi  diapozoniga  mos chastotadagi  elektr  signaliga  aylantirishdan  iboratIchki  modem  plata  ko`rinishida kompyuter  ichiga  maxsus  joyga  o`rnatiladi.  Tashqi  modem  esa,  ham  faks  ham  modem rolini  o`ynaydi  va  alohida  qurilma  sifatida  kompyuterga  ulanadi.    Kompakt va flesh disklar   –   kompyuterga  axborotni  kiritish,  kompyuterdan axborotni  chiqarish  va  axborotlarni   saqlash  qurilmalari  hisoblanadi.  Kompakt  disk (sompakt  - disk)  - kompyuterga  axborotlarni  kiritish  vositasi.  U   yana  kompyuterlararo axborotlarni  almashish  va   saqlash  kabi  vazifalarni  ham  bajaradi.  Axborot  tashuvchi vosita.   Kompakt  disklar.  CD  abbreviaturasi  sompakt-disk,  ya’ni  boshqa  disklarga  nisbatan kichik  o’lchamli  plastik  o’lchamga    ega  degan  ma’noni  anglatadi.  CD  ning  standart o’lchami  120  millimetrni  tashkil  qiladi.  Undagi  axborot  hajmi  CD  disklar  uchun  700 megobaytdan   900  megabaytgacha,  DWD  disklar  uchun  bir  tomonlama  yozuvda  4,7 gigabaytni  va  ikki  tomonlama  yozuvda  9,4  gigabaytni  tashkil  qiladi.  Bundan  tashqari kichik  diametrli   o’lchami  80  mm  bo’lgan   200  megabayt  axborot  sig’imli  CD  lar  ham mavjud.   Bu  disklardan  ikki  xil  yo’nalishda  foydalanish  mumkin  ya’ni,   faqat  yozuvchi recordable  (CD-R)  va   qayta  yoziladigan   rewritable  (CD-RW).  Dunyoda   dastlabki multmediali dasturlarning  asosiy  tashuvchilari  bo’lib  CD-ROM  lazer  disklari hisoblanadi.  Tashqi  ko’rinishidan  Audio  kompakt  - diskdan  farq  qilmaydigan  bu  lazer disklari  - video,  audio,  matn,  grafika  va  animasiya  ko’rinishdagi  axborotlarni  900 megabaytgacha  bo’lgan  hajmini  o’ziga  sig’dira  oladi.  Masalan  sig’imi  700  Mbaytli kompakt   diskka  250000  sahifali  matn  yoki  8 metrli  kitob  javonidagi  axborotlarni joylashtirish  mumkin.  Lazerli  nurlar  kompakt   diskga  kiritilgan  mikro  yulakchalardagi axborotlarni  o’qiydi.                       CD,  DVD  disklar  va  disk  yurituvchi  (CD-ROM  , DVD  –RW)   qurilmalar.     CD  disklar  uchun  CD-ROM  (o’qish  uchun)  va   CD-RW  (o’qish  va  yozish  uchun) qurilmalari  kompyuterlarda  kompakt  disklardan  axborotlarni  o’qish  va  yozish  uchun o’rnatiladi.  DVD-  disklar  uchun  DVD  -ROM  (faqat  o’kish  uchun)  va   DVD  -RW  (o’qish va  yozish  uchun)   kabi  qurilmalar  ishlatiladi.   Flesh  disk.  (Flesh-pamyat).  Bu  hozirgi  davrda   -  eng  ommalashgan  zamonaviy axborot  tashuvchisi  va  saqlovchisi.  U  katta  hajmdagi  ma’lumotlarni  uzoq  muddatli  sifatli saqlash  imkoniyatiga  ega.   Axborot  sig’imi  (hajmi)  4 gigabaytgacha  boradigan   flesh  – xotiraning  Flash  File  System  fayl  sistemasiga   ma’lumotlarni   100  000  marotabagacha qayta  yozish  mumkin.  Yuqori  darajadagi  ishonchliligi,  mustahkamligi  va  energiyani  kam sarflash  xususiyatlariga  ega.   Flesh  – xotira  kompyuterga  USB  porti  orqali  ulanadi. Hozirga  davrda  diktofonlarda,  pleyerlarda,  mobil  telefonlarida,  raqamli  fotoapparatlarda va  boshqa  qurilmalarda  flesh  – xotira  keng  qo’llanilmoqda.               Joystik. Bu sisqoncha  o’rnini  bosuvchi  kompyuterlarda  o’ynash  qurilmasidir.  U   sichqonchaga  muqobil  qurilma  hisoblanadi  va  ayrim  kompyuter  o’yinlarini   o’ynashda   juda  o’ng’ay  vosita  hisoblanadi.            Sistema bloki komponentlari. Kompyuterning  asosiy  qismlari  sistema  blokida  joylashgan  bo’lib,  ular  quyidagilardir.   Sistema bloki   - kompyuterning  markaziy  qismi  hisoblanadi.  Kompyuter  -  deyilganda aynan  sistema  bloki  tushuniladi.   Sistema  bloki  kompyuterning  ishlashini  ta’minlovchi:  prosessor,  xotirada  saqlovchi qurilma,  qattiq  va  yumshoq  disklardan  iborat  yig’uvchilardan   tashkil  topgan  Sistema blokida  “yoqish/o’chirish”  tugmasi  joylashtirilgan.  Sistema  bloki  odatda   dESCtor (yassi)  yoki   town   (minora)  ko’rinishida  ishlab  chiqariladi.  Kompyuterning  asosiy qismlari  sistema  blokida  joylashtiriladi.   Sistema  bloki  bu  kompyuterning  eng  asosiy  kismi  (rasm  5.)   Uning  ichida:     ona  platasi    mikroprosessor    kattik  disk  yoki  vinchester    tezkor  va  kesh  xotira  mikrosxemalar  elektron  sxemalar    kontrollerlar    adabterlar    elektr  ta’minlovchi  blok    disk yurituvchilari  joylashadi.         Ona platasi   (Asosiy  plata)  Mother  board  - Asosiy  elektrosxema  bulib  unga prosessor,  tezkor  va  kesh  xotira  mikrosxemalari,  kontroller  va  adabter elektrosxemalari  urnatiladi,  kattik  disk  va  disk  yurituvchilari  ulanadi    Operativ xotira    kompyuterning  muhim  qismi  bo’lib,  prosessor  undan  amallarni bajarish  uchun  dastur  berilganlarni  oladi  va  amalni  bajarib,  natijani  yana  unda  saqlaydi.        Tezkor operativ xotira  kompyuterning  muhim  qismi  bo’lib,  prosessor  undan  amallarni bajarish  uchun  programma,  berilganlarni  oladi  va  amalni  bajarib,  natijani  yana  unda saqlaydi.  Kompyuter  o’chirilsa,  tezkor  xotipada  saqlanayotgan  programmalar  berilganlar yo’q  bo’lib  ketadi.   RAM  ( random  acctss  memory,  - ya’ni  ixtiyoriy  kirish  mumkin bo’lgan).     Intel   korporasiyasining   Pentium  prosessori.    Mikroprosessor   kompyuterning  amal  bajaradigan  qismi  bo’lib,  u  ma’lumotlarni berilgan  dastur  asosida  qayta  ishlaydi  va  u 140  tacha  turli  arifmetik  va  mantiqiy amallarni  bajaradi.   Mikroprosessor  (CPU)  kompyuterning  «Miyasi»  hisoblanadi,  unda  barcha  hisob-kitoblar amalga  oshiriladi,  uning  asosiy  ko’rsatkichi  tezligi  hisoblanadi  va  megagers  (Mgs) sekundlarda  o’lchanadi,  u qancha  qatta  bo’lsa,kompyuter  shuncha  tez  ishlaydi.          Prosessor  -  maxsus  kristalli  yarimo’tkazichlardan  iborat  bo’lib,  unda  millionlab   tranzistorlar   mayda  yo’lli  – provodkalar  bilan  birlashtirilgandir.   U  kristall  keramik   korpusga  joylashtiriladi  va  kvadrat  ko’rinishidagi  qirq  oyoqni  eslatadi.     Qattiq disk  (Vinchester).     Qattiq disk (Jestkiy disk. HDD- hard disk drive) - bu  kompyuter  bilan  ishlashda foydalaniladigan  axborotning  doimiy   saqlash  qurilmasi.  Qattiq  disk  (Vinchester)  – kompyuter  bilan  ishlashda  foydalaniladigan,  - operasion  tizimlar,  dastur-ilovalar,  turli  xil ma’lumotlar  (matn,  tasvir,  musiqa,  filmlar  va  boshq.)  saqlanadigan  axborotning  doimiy saqlash  qurilmasi.    Qattiq disk -   bu  murrakab  qurilma  hisoblanib  kompyuterning sistema  blokiga  o’rnatiladi  va  u shleyf  deb  nomlanuvchi  maxsus  shnur  bilan  ona  plataga ulangan  bo’ladi.  Tashqi  ko’rinishidan  germetik  metal  quti  shaklida  bo’lgan  bu qurilmaning  ichida  umumiy  o’qqa  joylashtirilgan  disk,  yozuvlarni  o’qish  uchun  magnit vosita,  diskni  aylantiruvchi  mexanizmlari  joylashtirilgan.  Diskni  ikkala  tomoniga  ham axborotlar  yoziladi.  Diskning  hajmi  uning  plastinkalarida  joylashtirilishi  mumkin bo’lgan  axborot  o’lchov  birliklari   bilan  aniqlanadi.  Qattiq  diskda  axborotlar  kompyuter o’chirilganda  ham  saqlanib  qoladi.  Zamonaviy  kompyuterlarda   qattiq  disklar  hajmi  250 gigabaytgacha  axborotlarni  saqlay  oladi.   Elektron sxemalar : Mikroprosessor  kompyuterni  boshqarish  va  barcha  hisob  ishlarini  bajaradi. Mikroprosessor  turli  amallarni  tez  bajarish  qobiliyatigi  ega.  Uning  tezligi  sekundiga  100 mln  amalgacha  va  undan  ortiq  bo’lishi  mumkin.  IBM  PC  kompyuterlarida  odatida Shteud  firmasi  va  unga  muvafiq  boshqa  firmalarning  mikroprosessorlari  o’rnatiladi. (AMD,  Cyrix,  IBM  va  boshqalar).   Mikroprosessor  Intel  8088,  80286,  80386  SH,  80386  DX,  80486,  Pentium,  Pentium  Pro kabi  turlari  mavjud.   Mikroprosessorlarning tezligini  takt  chastotasi  belgilaydi.  Bir  turdagi  mikroprosessorlar turli  takt  chastotasi  bilan  ishlab  chiqarilishi  mumkin.  Shu  sababdan  takt  chastotasiga qarab  mikroprosessorining  bahosi  va  unumdorligi  har  xil  bo’ladi.  Takt  chastotasi megagerslarda  (Mgs)  o’lchanadi.  Masalan,  Takt  chastotasi  75  MGs  dan  200  MGs  ga bo’lgan  Pentium  mikroprosessori  ishlab  chiqarilmoqda.  Takt  chastotasi  mikroprosessor ichidagi  elementar  operasiyalarning  tezligini  ko’rsatadi.  Mikroprosessor  modeli  bilan takt  chastotasi  ko’rsatiladi.  Masalan:  Pentium  / 75  MGs.   Soprosessorlar  matematik  hisoblarni,  ayniqsa,  xaqiqiy  sonlar  bilan  bajariladi  – amallarni hisoblashga  yordam  beradi.  80486  DX,  Pentium,  Pentium  Rro  larda  sonprosessorlar mavjud,  chunki  sistemaga  kiritilgan.   Xotira  ma’lumot  va  programmalarni  saqlash  uchun  xizmat  qiladi  va  ular  bir  necha  turga bo’linadi:  operativ  xotira.  KESH  xotira,  BIOS  (doimiy  xotira)  , CMOS  (yarim  doimiy xotira)  va  videoxotira  .   Kesh xotira   – kompyuter  ishlash  tezligini  oshirish  uchun  ishlatiladi.  U  tezkor  xotira  va mikroprosessor  orasiga  joylashgan  bo’lib,  bajariladigan  amallar  tezdir.  Shuning  uchun kompyuter  xotirasining  ko’proq  ishlatiladigan  qismi  nushasini  KESH  xotipada  saqlab turadi.  Pentium  2,3  kompyuterlarda  KESH  xotira  512  Kb  ni  tashkil  qiladi.   Doimiy xotira   - BIOS  – Basic  Inrut  Outrut  System  – kiritish-chiqarishning  asosiy sistemasi.  Ulardagi  ma’lumotlar  mikrosxema  tayyorlanayotganda  kiritib  qo’yiladi. Bunday  xotipadan  faqat  o’qish  mumkin  . Shuning  uchun  ham  u ROM  (Read  Only Memory  - faqat  o’qish  uchun  ) deb  ataladi.  Bu  xotira  kompyuter  jihozlarini  ishlashini tekshirish,  OS  ni  boshlang’ich  yuklanishini  ta’minlash,  qurilmalarga  xizmat ko’rsatishning asosiy  funksiyalarini  bajarish  uchun  xizmat  qiladi.  BIOS  da,  shuningdek kompyuter  konfigurasiyasini  saqlovchi  Setup  programmasi  ham  joylashgan  bo’ladi.  Bu programma  masalan,  videokontroller,  qattiq  disk  va  disket  diskovodi,  undan  tashqari parollar  o’rnatish  va  boshqa  xizmatlar  qiladi.  DEL  tugmasi  orqali  chaqiriladi.   Videoxotira   - u monitor  ekraniga  chiqariladigan  tasvirni  saqlashga  xizmat  qiladi. Videokontroller  tarkibiga  kiradi.   Kompyuterdagi  eng  katta  plata  – sistema  platasidir.  Bu  plata  tekis  plastinka  va  unga joylashgan  mikrosxemalar,  kondensator,  raz’emlar  va  boshqalardan  iborat,  ular  o’zaro o’tkazgichlar  bilan  bog’langan  bo’ladi.  Ona  platada  mikroprosessor,  xotiralar,  shinalar, kontrolerlar  mavjud  bo’ladi.     Kontrollerlar  - kompyuterning  turli  vositalari  , qurilmalarini  boshqaruvchi  elektron sxemalardir.  Barcha  kompyuterlarda  klaviatura,  monitor,  qattiq  va  egiluvchan  disk qurilmalari  va  hokazo  kontrollerlar  mavjud.  Hozirgi  zamon  kompyuterlarining barchasida  kontrollerlar  ona  plataga  joylashgan  bo’ladi.  Bularni  integrallashgan kontrollerlar  deb  ataladi.  Amalda  har  bir  kontroller  o’zi  uchun  alohida  yasalgan  platada joylashadi.  Bu  platalar  sistemali  plataning  maxsus  raz’yomlariga  ulanadi.  Natijada iste’molchi  o’z  kompyuteriga  qo’shimcha  qurilmalar  qo’yishi  mumkin.  (Masalan,  faks- modem,  tovush  kartasi  yoki  teleko’rsatuv  ulash  mumkin).   Shinalar –  operativ  xotira  va  kontroller  orasida  o’zaro  ma’lumot  uzatish  uchun  xizmat qiladi.  Shuning  uchun  kontroller  platasi  ona  plata  raz’emiga  kiritilganda  shinaga  ulanadi. Zamonaviy  kompyuterlarda  2 turdagi  shinalar  mavjud.   ISA  – turdagi  shinalar,  tezligi  sustroq  bo’lgan   kontrollerlar  uchun  (klaviatura,sichqon,disket   qurilmalari,  modem  tovush  kartasi  va  boshqalar).   RCI  - turdagi  shina  tezligi  yuqori  bo’lgan   qurilmalar  orqali  ma’lumot  uzatishga  xizmat  qiladi (vinchestor,  videokontroller  va  boshqalar).   Kiritish-chiqarish  portlari  kontrollerlari  kompyuterning  orqa  panelidagi  raz’yomiga kabellar  orqali  ulanadi. XULOSA Kompyuterning asosiy  qurilmalari  quyidagilar:  sistemali  blok,  monitor  va klaviatura  (sichqoncha  bilan).Sistemali  blokda  markaziy  protsessor,  operativ  (tezkor) xotira,  qattiq  disk,  kontrolerlar,  disketalar  va  lazerli  kompakt  disklar  bilan  ishlash  uchun qurilmalar  va  boshqalar  joylashadi.Markaziy  protsessor.  Kompyuterning  eng  muhim qismini  markaziy  protsessor,  (ya'ni  protsessor  va  boshqaruv  qurilmasi)  tashkil  etadi. Dastur  yordamida  berilgan  ma'lumotlarni  o’zgartiradigan,  hamma  hisoblash  jarayonlarini boshqaradigan  hamda  hisoblash  ishlariga  tegishli  moslamalarning  o’zaro  aloqasini o’rnatadigan  qurilma  —  protsessor  deb  ataladi.  Arifmetik  va  mantiqiy  amallarni  bajarish, xotiraga  murojaat  qilish,  dasturdagi  ko’rsatmalarning  berilgan  ketma-ketlikda bajarilishini  boshqarish  va  boshqa  amallar  protsessor  zimmasidadir.  Bir  so’z  bilan aytganda,  protsessor  kompyuterning  barcha  ishini  boshqaradi  va  barcha  ko’rsatmalarini bajaradi.  Kompyutеrlar  asosiy  qurilmalardan  tashkari  bir  qator  atrof  qurilmalariga  xam ega.Printеr  —  ma'lumotlarni  qog`ozga  chikaruvchi  qurilma.  Skanerlar  qog‘ozdan, plyonkadan  yoki  boshqa  qattiq  tashuvchilardan  “analogli”  matnlarni  yoki  rasmlarni o‘qiydi  va  ularni  raqamli  formatga  o‘tkazadi.  Ular  hamma  yerda:  ulkan  hujjatlar  arxivi ishlab  chiqiladigan  katta  idoralarda,  nashriyotlarda  va  loyixalash  – konstruktorlik idoralarida,  shuningdek,  unchalik  katta  bo‘lmagan  firma  va  uy-offislarda  qo‘llanadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  Xolmatov T., Taylaqov N.; Informatika va hisoblash texnikasi Toshkent, 2001-yil.  O zbekiston Milliy Ensiklopediyasiʻ . Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil.  https://tami.uz  https://arxiv.uz  https:// fayllar.org

Kompyuterning asosiy va qo'shimcha qurilmalari.Sistema blokining tarkibiy qismlari Reja: I. KIRISH 1. Kompyuter va sistema bloki haqida tushuncha. II. ASOSIY QISM 1. Kompyuterning asosiy qurilmalari va xarakteristikalari. 2. Kompyuterning qo’shimcha qurilmalari va xarakteristiklari. 3. Sistema bloki komponentlari. III. XULOSA IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

I. KIRISH Kompyuter va sistema bloki haqida tushuncha. Kompyuter   ( inglizcha :   computer   —„hisoblayman“)   —  oldindan berilgan   dastur   bo yicha   ishlaydigan   avtomatik   qurilma. ʻ   Elektron   hisoblash mashinasi   (EHM)  bilan  bir  xildagi  atama.  Biroq,  kompyuter  hisoblash  ishlarini bajarishdan  tashqari  uning  funksiyasi  ancha  keng.  EHMlarning  rivojlanishida  kompyuter ning  bir  necha  avlodlarini  ko rsatish  mumkin.  Bu  avlodlar  element  turlari,  konstruktiv- ʻ texnologik  xususiyatlari,  mantiqiy  tuzilishi,  dastur  ta minoti,  texnik  tafsilotlari, ʼ texnikadan  foydalanishning  qulaylik  darajasi   bilan   bir-biridan  farq   qiladi. Kompyuterning  dastlabki  avlodida  (Ural-1,  Minsk-2,  BSEM-2)  asosiy  element  elektron lampa  bo lgani  uchun  u juda  katta  joyni  egallagan  edi.  So ngra  bu  lampa  o rnida ʻ ʻ ʻ tranzistorlar  ishlatilgan  kompyuter  (Razdan-2,  M-220,  Minsk-22  va  boshqalar),  integral mikrosxemalar  ishlatilgan  kompyuter  (IBM-360,  1BM-370,  ( AQSh ),  YESEVM ( Rossiya )  va  boshqalar,  integratsiya  darajasi  katta  bo lgan  integral  sxemalar ʻ o rnatilgan ʻ   shaxsiy  kompyuterlar   paydo  bo ldi.  Shaxsiy  kompyuter  (mikro  va  -mikro ʻ EHM)  tushunchasi  20-asr  70-yillar  oxiridan  boshlab  keng  tarqala  boshladi.  Shaxsiy kompyuterning  keyingi  avlodlarida  mikroelektron  va  biosxemalardan  foydalanildi; ularning  hajmi  kitob  kattaligidek  hajmga  kichraydi,  massasi  esa  3,5  kg  gacha  kamaydi. 1981-yil   IBM   shirkati  shaxsiy  kompyuterning  yanada  takomillashgan  modellarini  ishlab chikara  boshladi.    Keyinchalik  boshka  firmalar  IBM  bilan  PC  biriktirilgan kompyuterni,   Apple   shirkati  esa   Macintosh   (talaffuzi:  „Makintosh“)  yoki  oddiygina „maki“  deb  ataladigan  kompyuterni  yaratishdi.  21-asr  boshlarida  dunyoda  o nlab  million ʻ

shaxsiy kompyuterlar,  1 millionga  yaqin  EHM  (shu  jumladan,  bir  necha  o n  superEVM) ʻ bo lgan.   ʻ Kompyuterlar  masalalarni  yechishda  foydalaniladigan  komponentlar  (tarkibiy  qismlar) tarkibi  va  tavsifi  jihatdan  bir-biridan  farq  qiladi.  Murakkab  masalalarni  yechishda  kuchli qurilmalar  urnatilgan  kompyuterdan,  qujjatlarni  bosishda  harf  bosish  qurilmasi  bo lgan ʻ kompyuterdan   foydalaniladi.   Istalgan   kompyuter   tizimlar bloki,   monitor   va   klaviaturadan   iborat  bo ladi.  Kerak  bo lganda  bo lardan  tashqari ʻ ʻ ʻ boshqa  qurilmalar  ham  ulanadi.  Tizimlar  bloki  da  kompyuterning  ishlashi  uchun  zarur muhim  qismlar  (diskni  yuritkich,  vinchester   —  qattiq  disk,  mantiqiy  amallarni  bajaruvchi mikrosxemalar)  bo lib,  unga  qolgan  qurilmalar  ulanadi.  Monitor  (displey)  matn  va  turli ʻ tasvir  kurinishidagi  axborotlarni  ekranda  aks  ettiradi.  Klaviatura  kompyuterga  buyruq  va turli  axborotlarni  kiritadi.  Ko pincha,  kompyuter  tarkibiga  „sichqon“  manipulyatori  va ʻ printer  kiritiladi.  „Sichqon“  ikki  yoki  uchta  knopkasi  (tugmasi)  bo lgan  qurilma  bo lib, ʻ ʻ uning  yordamida  kompyuter  ishini  osonlashtiradi.  Printer  esa  axborotlarni  qog ozga ʻ tushirish  uchun  xizmat  qiladi.  Zamonaviy  kompyuterlar,  asosan,  to rt  qurilma: ʻ boshqarish,  protsessor,  xotira  va  kiritish-chiqarish  qurilmalaridan  iborat.  Boshqarish qurilmasi  kompyuterning  barcha  qurilmalari  ishini  muvofiklashtiradi  va  boshqaradi. Protsessor  kompyuterning  asosiy  qurilmasi  bo lib,  axborotlarga  ishlov  beradi,  ya ni ʻ ʼ hisoblash  amallari,  solishtirish  va  uzatish  kabi  arifmetikmantiqiy  amallarni  bajaradi.  Bu qurilma  bajaradigan  amallar  dasturlar  orqali  belgilanadi.  Xotira  qurilmasi  axborotlarga ishlov  berish  vaqtida  uni  saqlash  uchun  xizmat  qiladi.  Foydalanayotgan  dasturlar  ichki xotirada,  uzoq,  muddat  saqlanadigan  axborotlar  tashqi  xotira  (disketalar)da  saqlanadi. Ichki  va  tashqi  xotiralarda  axborot  almashinuvi  kiritish   —  chiqarish  qurilmalari yordamida  amalga  oshiriladi.    Sistema  blokining  mazmuni  ko'p  jihatdan  butun  hisoblash  tizimiga,  uning  vazifalari,   maqsadlari  va  shakl  omiliga  bog'liq.  Ratsional  foydalanish  sharoitida  tizim  bloki   hisoblash  tizimining  ehtiyojlariga  ko'proq  mos  keladi.  Hisoblash  tizimiga  qarab,  tizim   bloki  turli  xil  apparat  komponentlarini  o'z  ichiga  olishi  mumkin:

II. ASOSIY QISM Kompyuterning asosiy qurilmalari va xarakteristikalari. Kompyuterning asosiy qurilmali quyidagilardan iborat:  Sistema bloki  Monitor  Klaviatura  Sichqoncha Sistema bloki - kompyuterning markaziy qismi hisoblanadi.  Sistema  blokining  mazmuni  ko'p jihatdan  butun  hisoblash  tizimiga,  uning vazifalari,  maqsadlari  va  shakl  omiliga  bog'liq. Ratsional  foydalanish  sharoitida  tizim  bloki hisoblash  tizimining  ehtiyojlariga  ko'proq  mos keladi.  Hisoblash  tizimiga  qarab,  tizim  bloki  turli xil  apparat  komponentlarini  o'z  ichiga  olishi mumkin:   Kompyuter  -  deyilganda  aynan  sistema  bloki  tushuniladi.Sistema  bloki   kompyuterning  ishlashini  ta’minlovchi:  prosessor,  xotirada  saqlovchi  qurilma,  qattiq  va   yumshoq  disklardan  iborat  yig’uvchilardan   tashkil  topgan.  Sistema  blokida   “yoqish/o’chirish”  tugmasi  joylashtirilgan.  Sistema  bloki  odatda  dESCtor  (yassi)  yoki   town  (minora)  ko’rinishida  ishlab  chiqariladi.  Kompyuterning  asosiy  qismlari  sistema   blokida  joylashtiriladi.   Monitor   (displey)  kompyuterda  matn va   grafik   ma'lumotlarni   tasvirlash (ko`rish)  uchun  xizmat  qiladi.  Monitorlar rangli  va  rangsiz  bo`ladi.  Kompyuter

tarqatadigan nur  umuman  aytganda  zararli,  shuning  uchun  ham  ba'zi  kompyuterlarda past  radiatsiya   (Lowe   radiation)   so`zlarini   uchratish   mumkin.Monitor  asosiy  xarakteristikalaridan  biri  uning  tasvirlash  qobiliyatidir.   Monitorning  tez  ishlashi  uning  adapteriga  bog`liq  bo`ladi.  Matn  rejimida  monitorlar nisbatan  tez  ishlasada,  grafik  rejimda  u sekinroq  ishlaydi.  Uning  tezligini  oshirish yo`llari  ham  mavjud.  Tashqi  qurilmalar  Tashqi  qurilmalar  quyidagi  uskunalardan  iborat: Printer,  skaner,  modem,  strimer,  grafik  quruvchi  va  boshqalar.  Monitorlar  quyidagi imkoniyatli  bo`lishi  mumkin.   640  x 200  nuqtalardan  1600x1280  nuqtalarni  hosil  qilishi mumkin.  Monitorlar  monaxrom  (oq-qora)  va  razmerlari  (14  dyumdan  – 21,  24 dyumgacha)   bilan  farqlanadi.   Ekrandagi  minimal  (nuqtaviy)  tasvirning  ko`rinishi  piksel (  picture  element)  deyiladi.  Odatda    EGA  adapteri  to`rtburchakli  piksel  tashkil  qilsa, 640x350  nuqtalar  hosil  qila  oladi.  VGA  – 640x480,  SVGA  – 640x480,  800x600, 1024x768  – kvadratni  hosil  qiladi.Kompyuterga  monitor  ulash  uchun  videoadapter zarur.  Videoadarter  – tasvir  to`g`risidagi  ma’lumotlar  saqlanadigan   xotiraning  muayyan qismini  monitorda  aks  ettiruvchi  signalni,  hamda   sinxronizasiya  signallarini  gorizontal (satrli)  va  vertikal  (ustun  )taqsimlab,  shakllantirishdan  iborat.  Monitor  sifati  bo`yicha  : ekrandagi  kadrlar  chastotasi  – 75  Gs  ni  tashkil  etishi  lozim.  Bu  holda  monitor  sekundiga 80,  yaxshi  monitorlar  100  kadrni  o`tkazishi  mumkin.    Klaviatura -  kompyuterga   asosiy  ma’lumot  kiritish   vositasi  hisoblanadi.  Bu  ishlar klaviaturaning   klavshli  tugmalari  bosish  orqali  amalga  oshiriladi.  Klaviaturada  klaavshli tugmalar  soni  101/105  (hozir  undan  ham  ko’p)ni  tashkil   qiladi.  NoteBook  (bloknot) tipidagi  kompyuterlarda,  klaviaturadagi  tugmalar  soni  83  ni  tashkil   qiladi. O`z vazifalariga  ko`ra  klavishlar  beshta  guruhga  bo`linadi:   

O'xshashlar

ADABIYoTShUNOSLIK FANINING ASOSIY VA TARKIBIY QISMLARI
Sun’iy intellektning asosiy tarkibiy qismlari va arxitekturasi
Kompyuterning asosiy va qo’shimcha qurulmalari. Tizimli blokning tarkibiy qisimlari.
SEMASIOLOGIYA. SEMEMA VA UNING TARKIBIY QISMLARI.
DUNYO OKEANI VA UNING TARKIBIY QISMLARI