Kushon davlati Tarixshunosligi Reja: I.Kirish qismi II.Asosiy qism a)Kushon davlatining tashkil topishidagi omillar b)Kushon davlatining o rganilish tarixi ʻ c) mahalliy va chet el olimlarining Kushonlar tarixshunosligi bo yicha ʻ fikrlari va ma lumotlari. ʼ III.Xulosa.

Sirdaryo ortidan Baqtriyaga kelib, saklarni yenggan va Yunon-Baqtriya podsholigi o rnida 1 asr davomida 5 ta qabilaga bo linib yashagan. Bulardanʻ ʻ kushon (Xitoy yilnomalarida guyshuan) qabilasi jabg usi Kujula Kadfiz (Kadfiz ʻ I) milodiy 1-asrda qolgan 4 ta qabilani bo ysundirib, o zini hukmdor deb e lon ʻ ʻ ʼ qilgan. „Kushon“ nomi yo sulola yoki qabilaga oid bo lib, u ilk bor miloddan avvalgi 1- ʻ asr oxiri — milodiy 1-asr boshida hukmron bo lgan podshoh „Geray“ — Sanab ʻ zarb qildirgan tangalarda qo llangan. Kushonlarning dastlabki mulklari hududiga ʻ Shim. Baqtriya (Tojikiston hamda O zbekistonning janubi, Turkmanistonning ʻ janubi-sharqidagi hududlar) kirgan. Dastlab jabg u, keyinchalik podsho unvoni ʻ bilan davlatni idora qilgan Kadfiz I Kushon podsholigiga asos solgan bo lib, ʻ uning davrida kushonlar hozirgi Afg oniston bilan Pokistonning aksariyat ʻ qismini istilo qilgan. Kadfiz I ning vorisi Vima Kadfiz hukmronligi davrida Hindistonning aksariyat qismi Kushon podsholigiga qo shib olingan. Kushon ʻ podsholigining eng ravnaq topgan davri Kanishka hukmronlik qilgan vaqtga to g ri keladi. O rta Osiyoda kushon mulklarining shim. chegarasi Hisor tizmasi ʻ ʻ ʻ bo ylab, u yerdardagi tog daralarida g oyatda mustahkam chegara devorlari ʻ ʻ ʻ qurilgan. Kushon podsholigi davrida janglar tez-tez bo lib turishi natijasida mamlakatda ʻ harbiy asir-qullar miqdori oshib borgan. Xitoy va Parfiya bilan kurash olib borayotgan Kushon podsholigi Yaqin Sharqda hukmron bo lish uchun Parfiya ʻ bilan urushayotgan Rimning ittifoqchisi edi. Biroq savdo manfaatlari bu davlatlarni o zaro yaqinlashtirgan. „Buyuk ipak yo li“ bo ylab xalqaro ʻ ʻ ʻ savdoning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratilgan. Sharqda — Sharqiy Turkistonning qo shib olingan shaharlar—vohalari orqali Xitoy bilan, jan.da — ʻ kushonlarga tobe Shim. Hindiston bilan, g arbda — dengiz yo li bilan, Misr ʻ ʻ orqali yoki quruqlikdagi yo l bilan Eron orqali O rta dengiz havzasidagi Rim ʻ ʻ imperiyasi shaharlari bilan, shimolda Xorazm va Uralbo yi orqali Sharqiy ʻ

Yevropa bilan savdo qilingan. Janubiy O zbekistondan kushonlar davriga oidʻ 100dan ziyod shahar va qishloq harobalari aniqlangan. Bu davrda shahar va qishloq o zaro mustahkam aloqada bo lgan: har 1 shahar atrofida ko plab mayda ʻ ʻ ʻ qishloqlar joylashgan. Kushon podsholigi siyosiy hokimiyat ruhoniylar qo lida bo lgan davlat bo lib, ʻ ʻ ʻ unda podsho dunyoviy rahbar bo lish bilan birga bosh kohin ham edi. Davlat ʻ satraplik (qarang Satrapiya) larga bo lingan bo lib, ularning satrapparn ayrim ʻ ʻ erkinliklarga ega edi. Kushon podsholigi quldorlik davlati bo lsada, unda qishloq ʻ jamoasi muhim o rin tutgan. Kushon podsholari mamlakatda keng ko lamda ʻ ʻ dinlararo murosasozlik siyosatini yurgizgan: aholi, asosan, buddizmnmng mahayana mazhabiga e tiqod qilgan, shuningdek, mamlakatda zardushtiylik, ʼ otashparastlik, hinduizm kabi ko plab boshqa dinlar ham bo lgan. ʻ ʻ Hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo keng taraqqiy etgan. Pul tizimida ko proq zar va mis tangalar qo llanilgan. Dehqonchilik, xususan, sug orma ʻ ʻ ʻ dehqonchilik rivojlangan, qishloq xo jaligi ekinlarining ko pchilik turi ekilgan. ʻ ʻ Milodiy 3-asr 1-yarmi yoki o rtalarida Kushon podsholigi barham topgan. ʻ Baqtriya — Tohariston maxsus mulk sifatida Sosoniylar davlati tarkibiga kirgan. Uni kushonshoh unvonli sosoniylar xonadoni vakillari idora qilgan. Kushon podsholigi Rim, Parfiya va Xitoy bilan har jihatdan bellasha olgan qadimiy Sharqdagi eng qudratli saltanatlardan biri bo lib, 2 asr mobaynida ʻ osiyoliklarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotiga katta ta sir ʼ o tkazgan. Bir saltanat tarkibida 1 necha mamlakatlar, xalq va elatlarning ʻ birlashuvi turli madaniyatlarni o zaro yaqinlashtirdi, davr madaniyatlari ʻ Baqtriya, yunon, sak va hind madaniyatlarini mujassamlashtirdi. Ammo, Kushon podsholigi madaniyati tarixining ayrim jihatlari hanuz noaniq bo lib, tarixchi, ʻ sharqshunos va arxeolog olimlar ularga oydinlik kiritish uchun izchil va chuqur ilmiy tadqiqot olib bormoqdalar. Chunonchi, bu borada 1913 va 1960-yillarda London, 1968-yil Dushanbe, 1970-yil Kobulda xalqaro simpoziumlar o tkazildi, ʻ

YUNESKO qoshidagi Markaziy Osiyo tarixi va madaniyatini o rganishʻ komissiyasi esa kushonlar tarixi va madaniyatini o rganishni o z oldiga asosiy ʻ ʻ vazifalardan biri qilib qo ydi. ʻ Arxeologlar Kushon madaniyatiga oid Bagram, Balx, Began, Surxkxo tal ʻ (Afg oniston), Kosambi (Hindiston), Sirsukx, Taksila (Pokiston), Ayritom, ʻ Bozorqala, Dalvarzintepa, Zartepa, Ko hna Voye, Termiz, Xayrobodtepa, ʻ Xolchayon (O zbekiston), Kayqubodshoh, Ko hnaqal a, Shaxrinav, ʻ ʻ ʼ Munchoqtepa (Tojikiston)da qazish ishlari olib bordi. Arxeologik topilma va ko hna yozma manbalar asosida kushonlar madaniyatiga doyr quyidagi muhim ʻ ilmiy ma lumotlar aniqlandi: burjli mustahkam mudofaa devoriga ega bo lgan ʼ ʻ shahar qurilishi taraqqiy etgan, bir necha o nlab shunday shaharlar, ko plab yirik ʻ ʻ sug orish inshootlari qurilgan. Shaharlar ichida arklar mavjud bo lib, ularning ʻ ʻ atrofini turli binolar majmuasi qurshab turgan. Kushon podsholigining shim.- g arbiy hududlaridagi binolar qurilishida ko proq xom g isht va paxsadan, jan.- ʻ ʻ ʻ sharqida esa toshdan foydalanilgan. Shaharlar, odatda, daryo bo ylarida, ʻ strategik jihatdan qulay joylarda bunyod etilgan. Ular podsho saroyi, boy- zodagonlar va hunarmandlar mahallasi, ko cha va maydonlar, hovo zlar, turli ʻ ʻ dinlarga mansub inshootlar, ekinzor va bog lardan iborat bo lgan. Uylar ko p ʻ ʻ ʻ xonali, hashamatli bo lib, ba zilari ikki qanatliqilib qurilgan. Hovli sahni, ʻ ʼ xonalar poli, zinalar va boshqalarda turli hajmdagi pishiq g ishtlar qo llanilgan. ʻ ʻ Ayvon yog och ustunlari ostiga ohaktoshdan yo nilgan chiroyli tagkursilar ʻ ʻ o rnatilgan. Tomdan to shadigan suvlar uchun maxsus sopol tarnovlar ʻ ʻ ishlatilgan. Bino va xonalar haykaltaroshlik, tasviriy san at asarlari bilan ʼ bezatilgan. Haykal va rasmlarda, asosan, podsholar, podsho xonadoni a zolari, ʼ boy-zodagonlar, sozanda va masharabozlar tasvirlangan (mas, Xolchayonda). Budda diniga mansub inshootlarda esa Budda va uning safdoshlari, izdoshlari, kohinlar va xizmatkorlar ifodalangan (mas, Ayritom, Dalvarzintepa, Qoratepa, Fayoztepatsa). Haykallar, asosan, ohaktosh, loy va ganchdan tayyorlangan, ular

orasida sirtiga tilla suvi yuritilganlari ham bor. Devoriy suratlarda esa diniy va bazm marosimlari, tabiat manzaralari, suvoriylar tasvirlangan. Kulolchilik taraqqiy etgan, topilgan sopol idishlar xilma-xilligi va o zining nozik,ʻ jarangdorligi bilan alohida ajralib turadi. Amaliy san at keng rivojlangan, uning ʼ eng yaxshi namunalari Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitajida saqlanmokda. Zeb-ziynat buyumlari, mehnat va jang qurollari yasash, mato to qish taraqqiy ʻ etgan. Kanishka I davrida Kushon-Baqtriya tili davlat tili sifatida qabul qilingan. Aholi, asosan, buddizm dinining mahayana mazhabiga e tiqod qilgan, ko plab ʼ ʻ budda ibodatxonalari qurilgan, shuningdek, otashparastlik, hinduizm ham keng tarqalgan. Kanishka buddizm tarixida birinchi bo lib vaqt-vaqti bilan diniy yig in chaqirib ʻ ʻ turishni joriy etgan. Dastlabki yig inda buddizmning mazkur yangi mazhabi — ʻ mahayana rasmiylashtirilgan. Bu esa buddizmning Osiyo mamlakatlarida keng tarqalishiga, uning jahon dinlaridan biriga aylanishiga sabab bo lgan. Topilgan ʻ tangalarning orqa tomonida turli ma budlar — Mixra-Mitra (Quyosh ma budi), ʼ ʼ Otash (olov ma budi), Farr (omad va ma murchilik ma budi) va boshqa ʼ ʼ ʼ tasvirlanganligi buni isbotlaydi. Saltanatda savdoning rivojlanishi yozuvning keng ko lamda tarqalishiga imkon yaratgan. Oromiy yozuvi asosida sug d va ʻ ʻ xorazmiy yozuvlari vujudga kelib, taraqqiy etdi. Hind alifbosiga asoslangan kharoshthi yozuvi namunasi ilk bor Termizdan, teri va taxtaga bitilgan xorazmiy yozuvi namunasi esa Tuproqqal adan topildi. Kushon podsholigi yerdaridan ʼ o tgan Buyuk ipak yo li tashqi savdoning rivojlanishiga ijobiy ta sir ʻ ʻ ʼ ko rsatganligi aniqlandi. Kushon podsholari zarb qilgan oltin, kumush va mis ʻ tangalar Efiopiya, Skandinaviya, Italiya va boshqa ko pgina mamlakatlarda ʻ topildi. Bu esa Kushon podsholigi chet mamlakatlar bilan keng miqyosda savdo va madaniy aloqalar olib borganligidan dalolat beradi. Sharkdan olib kelingan ipakka G arb bozorlaridagi mollar almashtirilgan. Umuman savdoda ko p ʻ ʻ tovarlar qatori dorivorlar, Rim tilla tanga va taqinchokdari, fil suyaklari va undan