logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. MADANIYATNING BOSHKA TURLARI BILAN SIYOSIY MADANIYATNING ALOKASI

MADANIYATNING BOSHKA TURLARI BILAN SIYOSIY MADANIYATNING ALOKASI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.7041015625 KB
Ko'chirib olish
MA DAN IY A TN IN G BOSHKA TURLA RI BILA N SIY OSIY MA DAN IY A TN IN G ALOKA SI Reja 1.Siyosiy va iqtisodiy madaniyatning birligi 2.Siyosiy va huquqiy madaniyatning o‘zaro nisbati: qadriyatlar va qarashlar 3.Siyosiy madaniyatning boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqadorligi 1. Siy osiy v a ik t isodiy madaniy at ning birligi Siyosiy madaniyat murakkab tizim bulgani bois, uzi xamjamiyat madaniyatining uzviy bulagi xisoblanadi. Siyosiy madaniyat yagona yaxlittizimning elementi sifatida umuman madaniyatning boshka kismlari bilan chambarchas bo ђ likdir. Birinchidan, siyosiy madaniyat, umuman madaniyatning tizim xosil kiluvchi uzagi bulgani xolda, madaniyatning kolgan barcha turlariga ta’sir kursatadi. Darxakikat, jamiyat madaniyatini uzlashtirish uchun yuksak siyosiy madaniyat zarurdir. Ikkinchidan, siyosiy madaniyat normativ tizim sifatida xukukiy madaniyat bilan uzviy boglik. Garchi butun madaniyat normativ bulsada, madaniyatning yukorida zikr etilgan ikki turi uning normativ «uzagi»ni tashkil etadi, zero u shaxsning jamiyatdagi xulk- atvor normalarini, uning jamiyatga, davlatga va boshxa odamlarga munosabatini belgilab beradi. Uchinchidan, siyosiy madaniyat umumiy madaniyatning boshka turlari bilan umumiy jixatlarga xam ega. U madaniyatning kolgan turlariga uz ta’sirini utkazadi. Masalan, dunyokarash siyosiy madaniyatning elemen ti sifatida ma’naviy madaniyatning xam muxim kismi xisoblanadi. Shunday kilib, madaniyat turlari biribiriga singib ketadi, biri ikkinchisida uz «iz»ni koldiradi. Madaniyatning boshka turlari bilan siyosiy madaniyatning alokasini muayyan taxlildan utkazishda bu jixatlarni nazarda tutish lozim. Tabiiyki, madaniyatning barcha turlari bilan siyosiy madaniyatning alokasini bir kitob doirasida tulatukis kurib chikish mushkul. Shu bois siyosiy madaniyatning iktisodiy madaniyat xamda xukukiy madani yat bilan uzaro ta’sirini taxlil kilish bilan cheklanamiz. Xush, nima uchun biz madaniyatning aynan shu turlarini tanladik? Siyosiy va xukukiy madaniyat umumiy madaniyatning uta muxim kism lari xsoblanadi. Siyosiy madaniyat normalari xukukiy madaniyat normalari bilan kup jixatdan kesishadi, zero ular odamlar xulk-atvorini, ularning jamiyatga munosabatini xar tomondan (chunonchi, siyosiy va xukukiy tomondan) tartibga soladi. Ularning uzviyligi shu bilan izoxlanadi. Siyosiy va iktisodiy madaniyatlarning yakinligini isbotlab ugarishning xojati bulmasa kerak Ularning birligi siyosat va ikrtsodning dia lektik uzaro alokasi bilan bezlik. Ma’lumki, siyosat — iktisodning mujassamlashgan ifodasidir. Iktisodiy munosabatlar soxasidagi faoliyat madaniyati siyosiy madaniyat bilan chambarchas BOGLIK . Siyosiy madaniyatsiz yuksak iktisodiy madaniyat bulishi mumkin emas, xuddi shuningdek iktisodiy madaniyatsiz siyosiy madaniyat xam mavjud bulmaydi. Mamlakatimiz XX I aerga katta iktisodiy va ilmiytexnikaviy saloxiyat bilan kadam kuydi. Iktisodiy saloxiyat bekiyos darajada ortdi, biz bozor iktisodi sari faol xarakat kdlmokdamiz, eski ma’muriy buyrukbozlik iktisodi (rejali iktisod) sarkitlari asosan bartaraf etildi. Bozorga utish sharoitida ishlab chikarish xodimiga, uning umumiy, siyosiy va iktisodiy madaniyatiga nisbatan talablar xam ortishi tabiiy. Shu ma’noda biz iktisodiy madaniyat xakidasuz yuritishimiz mumkin. Shunga karamay, «iktisodiy madaniyat» tushunchasi xali ilmiy adabiyotda taxlil kilingani, siyosiy va iktisodiy madaniyatlarning uzviy alo љ adorligi mufassal kursatib berilganicha yuk. Yuksak siyosiy va iktiso diy madaniyatsiz ishlab chikarish madaniyatini, binobarin, uning samaradorligi va unumdorligini fakat maxalliy mikyosda emas, balki res publika mikyosida xam jiddiy oshirib bulmasligi ayon bulmokda. Darxakikat, iktisodiy bilimlarni, iktisodiy taxlil kunikmalarini, iktisodiy tafakkur va uziga xos ijtimoiy sezgilarni (masalan, mulk egaligi xissini) uzlashtirish darajasini ta’riflovchi bu bilimlar, kunikmalar, ijtimoiy sezgilarni insonning amaliy faoliyatida ruyobga chikarish darajasini ochib beruvchi boshka biron-bir madaniyat turi bormi? Iktisodiy madaniyat inson ijtimoiy faoliyatining ana shu tomonlarini aks ettiradi. Iktisodiy madaniyatni uzlashtirmasdan iktisodiy munosabatlarni ongli, izchil va ilmiy uzgartirish xamda takomillashtirish mumkin emas. Umuman olganda, iktisodiy madaniyat kuyidagilarni uz ichiga oladi: a) iktisodiy. bilimlar, ya’ni iktisodiy nazariya asoslarini, xodimning ixtisosligi bilan uzviy bopshkbulgan muayyan iktisod so)xsini, xalkaro iktisodiy munosabatlarning asoslarini bilish. Bunda r an «kitobiy», yuzaki bilimlar xakida emas, balki shaxsning e’tikodiga aylangan bilimlar xakida bormokda; b) tijorat yuritish bilimi va kunikmalarining rivojlanganligi. Yuksak iktisodiy madaniyatga ega bulgan xodim zarur xisobkitoblarni amalga oshirish, ishlab chikarishda ba’zan yuzaga keladigan nostandart vaziyatlarda makbul iktisodiy yechimni topish, tashabbus kursatish, mexnat sharoitlarini takomillashtirish yuzasidan okilona takliflar kiritish kabilarga kddir buladi; v) tashabbuskorlik va tadbirkorlikka, mas’uliyatni oshirishga, kam xarajat kilib, katta iktisodiy iatijalarga erishish imkonini beruvchi yullarni ijodiy izlashga yunaltirilgan iktisodiy tafakkurning yangi tipi. Iktisodiy tafakkur iktisodiy bilim va kunikmalarning oddiy yitindisini emas, balki ularning yangi tizimini aks ettiradi. Rivojlangan iktisodiy tafakkur insonga vokelikning u yeki bu xodisasi yoki xolatini iktisodiy maksadga muvofiklik nuktai nazaridan baxolash imkonini beradi. Rivojlangan iktisodiy tafak kur xodisalarga nisbatan maksadga muvofiklik nuktai nazaridan yondashishni odatga, kundalik xulk- atvorga aylantirishni nazarda tutadi. Chinakam ishbilarmonlik mulkka, modkiy va moliyaviy resurslardan foydalanishga tejamkorona munosabat xozirgi zamon iktisodiy tafakkurining muxim jixatlaridir. Iktisodiy tafakkuri rivojlan gan odamda mulkka nisbatan bunday munosabat odatga, turmush tarzining ajralmas kismiga aylanadi; g) tejamkorlik omilkorlik xujasizlikka nisbatan murosasizlik kabi ijtimoiy xislatlarni shakllantirish. Bu ijtimoiy xislatlar uz ishining bilimdoni bulgan shaxs ongida uygunlashadi. Egalik Xissining rivojlanganligi fakat uz mexiati uchun emas, balki butun jamoa mexnati uchun xam katta mas’uliyatni.xis etishni, jamoa ishlarini boshkarishda shaxsan ishtirok etishni nazarda tutadi; d) iktisodiy bilimlar, kunikmalar va maxoratni kundalik amaliyotda — mexnatda, oilaviymaishiy munosabatlarda, ijtimoiy-siyosiy, boshkaruv faoliyatida kullash. Rivojlangan iktisodiy tafakkurga ega inson uz bilimlari, kunikmalari va maxoratidan ishda eng yaxshi natijalarga erishish uchun foydalanadi 1 1 . Shunday kilib, iktisodiy madaniyatni uzlashtirish bilimdan e’tikrdga, undan esa, uz navbatida, real amaliy xarakatlar sari yuksalishni nazarda tutadi. Kurib turganimizdek iktisodiy madaniyat tuzilishi va siyosiy madaniyat tuzilishi uz tarkibiy kismlariga va alokalarining tipiga kura bir-biriga juda yakin bulib, bu ularning xamkorligidan dalolat beradi. Xozirgi zamon iktisodiy madaniyati mulk va ishlab chikarish munosabatlarini tartiblashtiruvchi normativ tizim demakdir. U ijtimo iy sub’ektning iktisodiy tayergarligiga xamda iktisodiy bilim va kunikmalarni amalda kullashga ma’lum talablarkuyadi. Xar bir fukaroning konstitutsiyaviy burchi, ya’ni uz jamoasi va, umuman, jamiyat ishlarini boshkarishda faol ishtirok etish burchini iktisodiy madaniyatsiz tulik ruyobga chikarib bulmaydi. Xozirgi davr iktisodiy madaniyati bush joyda vujudga kelgani yuk U insoniyat iktisodiy munosabatlarni takomillashtirish borasida tuplagan kup asrlik tajribaning eng yaxshi, kimmatli jixatlarini Uzida jamlagan. Iktisodiy madaniyat umumiy madaniyatning boshka kismlari bilan uzaro munosabatlarga kirishadi. Tabiiyky, birinchi navbatda, uning mexnat madaniyati, avvalambor, ishlab chikarish madaniyati bilan aloKasi kuzga tashlanadi. Madaniyatning ikkala tarkibiy kismi xam umu miy maksadni — ish samaradorligi va sifatini, mexnat 1 Каранг. Единство политической и экономической культури // Политическая куль тура. Фрунзе, 1984. С. 318 - 320. unumdorligini oshirishni kuzlaydi. Mexnat madaniyati va iktisodiy madaniyat uzaro kesishadi, ammo aynan bir narsa emas. Iktisodiy madaniyatga mexnat madaniyati yoki ishlab chikarish madaniyatining bir kismi deb karash uncha tugri bulmasa kerak Iktisodiy madaniyat ishlab chikarish bilan bopshk bulmagan soxalar-turmushda, oilada, dam olish soatlarida xam namoyon buladi. Fakat ishlab chikarish emas, iste’mol kilish va taksimlash xam uning uziga xos soxalaridir. Ammo mexnat madaniyati, iktisodiy mezonlardan tashxari, ma’lum fiziologik sanitariyagigiena va boshka jixatlarga xam ega. Bularning barchasini e’tiborga olib, iktisodiy madaniyatsiz mexnat madaniyati xam, ishlab chikarish madaniyati xam bulishi mumkin emas, deb kayd etish mumkin. Iktisodiy madaniyat siyosiy madaniyat bilan chambarchas boglik L. A. Zelenev ularni (falsafiy, xukukiy, axlokiy, estetik madaniyat bilan bir katorda) «dunyoni tushunish madaniyati» umumiy tushunchasi orkali birlashtirgan 2 . Jamiyatda siyosiy munosabatlar sautanar ekan, iktisodiy madaniyat mukarrar ravishda siyosiy xususiyatga ega buladi. Iktisodiy va siyosiy madaniyatning faoliyati bilimdan e’tikodga va mazkur bilimlarni amaliyotga tatbik etishga xarakat tarzida sodir bula - di. Siyosiy madaniyat xar kanday ijtimoiy faoliyatga siyosiy nuktai nazardan karashni talab etsa, iktisodiy madaniyat xayot xodisalariga bozor normalari va koidalari nuktai nazaridan karashni talab etadi. Siyosiy madaniyat iktisodiy madaniyatning «uzagi»dir. 2 Каранг: Зеленое Л. А. Всестороннее развитие личности как социальная кель. — Горь кий, 1981. С. 178. Shu bilan birga, iktisodiy va siyosiy madaniyatning amal kilish soxalari bir-biridan fark kiladi. Siyosiy madaniyat, iktisodiy siyosat masalalaridan tashkari, iktisodiy manfaatlar doirasidan ancha chetga chikadigan soxani (davlatlarning xalkaro siyosiy munosabatlari, milliy, madaniy siyosat masalalari kabilarni) kamrab oladi. Iktiso diy madaniyat masalasiga kelsak u siyosiy Muammolarga bevositataallukli bulmagan soxani (masalan, oilaviy byudjetning taksimlanishi va x. k)ni xam kamrab oladi. Bu madaniyat turlarining xar biri shakllanish va faoliyat kursatish xususiyatlariga, uz kadriyat va normalari tizimiga, ularni rivojlantirish va tatbik etishni nazarda tutuvchi uziga xos ijtimoiy institutlariga ega. Inson iktisodiy madaniyatning sub’ekti va ob’ektidir. Odamlar iktisodiy madaniyatni yaratadilar va uzlari xam uning ta’sirida shakllanadilar. Iktisodiy madaniyat — xar bir fukaro madaniyatining zarur tarkibiy kismi. Usiz shaxs xar tomonlama usishi mumkin emas. Ikti sodiy savodsiz odamni — ma’lumoti, estetik jismoniy rivojlanishi kanday bulishidan kat’i nazar — madaniyatli deb bulmaydi. Yuksak iktisodiy madaniyat insonga fakat uzining mexnat, ishlab chikarish majburiyatlarini muvaffakiyatli bajarishi uchungina kerak emas. U insonga jamoa va bugun jamiyat ishlarini bok щ arishda ongli, iktisodiysiyosiy jixatdan savodli ishtirok etish imkonini beradi. U bolalarni tarbiyalash, mustaxkam oila kurish, turmushda tejamkorlik tartibini sakdash kabilar uchun xam zarur. Shu bois IKTISODIY madaniyat ning amal kilish soxasi insonning butun xayotiy faoliyatini, turmush tarzini kamrab oladi. Siyosiy madaniyat singari, u ijtimoiy sub’ekt (jamiyat, gurux kichik gurux va shaxs)ning butun ijtimoiy xayoti va faoliyatiga chukur singadi. Binobarin, iktisodiy madaniyatni xar xil boskichda — umumiy (umuman jamiyat), aloxida (gurux kichik gurux), xususiy (shaxs) darajalarda urganish mumkin. Bunda shaxs boskichida xususiylik va umumiylik urtasida ziddiyatlar vujudga kslishi xam mumkin. Jamiyatni, avvalambor, shaxsni iktisodiy madaniyat sub’ektiga, uning yaratuvchisi va ijodkoriga aylantirish xozirgi zamon iktisodiy madaniyatining muxim xususiyatidir. Bunda siyosiy va iktisodiy madaniyatlarning chukur ichki alokadorligi va birligini kuzatish mumkin. 2.Siy osiy v a xuk uk iy madaniy at ning uzaro nisbat i: k adriy at lar v a k arashlar Xozirgi kunda siyosat va xukukning umumiy uzaro bogliushgi am, siyosatshunoslarda xam e’tiroztugdirmaydi. Zero, jamiyat xayoti negizlari, ijtimoiy tuzum va tartibni konunda mustaxkamlaydi; siyosat esa, uz navbatida, xukukni rivojlantiradi va uni mustaxkamlash vositalaridan biri xisoblanadi. Xukukiy madaniyat ijtimoiy ong shakllaridan biri, jamiyat umu miy madaniyatining ajralmas, uziga xos xismidir. Umuman olganda, xukuky madaniyatni inson xukuk soxasida tuplagan barcha kadriyatlar majmui deb ta’riflash mumkin. Ammo «xukukiy madaniyat» kup jixatdan insonning xukukiy kadriyatlarni uzlashtirish va undan foydala nish darajasini aks ettiruvchi kiyosiy tushuncha xamdir. Xukukshunoslik fanida, siyosatshunoslik va madaniyatshunoslikda bulgani singari, umuman «madaniyat» atamasini, xususan, «xukukiy madaniyat»ni tushunishda yakdillik yuk Sobik sovet yuridik adabiyotida xukukiy madaniyatning u yoki bu jixatlari kayd etilgan va uni ta’riflashga xarakatlar bulgan. Jumladan, «xukukiy madaniyat deganda, xukukning amal kilish soxasiga tegishli bulgan moddiylashtirilgan va ideal elementlar tizimini xamda ularning odamlar ongi va xulk-atvoridagi in’ikosini tushunish taklif etiladi» 3 , — deb kayd etganlar V. I. Kaminskaya va A. R. Ratinov. Bu mualliflarning fikricha, xukukiy madaniyat tarkibiga kuyidagi yirik madaniy komplekslar kiradi: — davlat irodasini ifodalovchi normalar tizimi bulmish xukuk; - xukukiy munosabatlar, ya’ni xukuk bilan tartibga solinuvchi ijtimoiy munosabatlar tizimi; — xukukiy nazorat, tartibga solish va xukuk ijrosini ta’minlovchi davlat organlari va jamoat tashkilotlari tizimi bulmish xukukni muxofaza kiluvchi muassasalar; — xukukiy ong, ya’ni jami xukukiy vokelikni ma’naviy aks ettirish tizimi; xukukiy xattixarakat, ya’ni xam konuniy, xam gayrikonuniy xulk- atvor (faoliyat). Biznincha, bu ruyxatga xukuk va xukukiy xulk-atvorni siyosiy baxolash mezonlarini, xukuk ijodkorligi faoliyati va xukukfanini xam kiritish lozim. Mazkur «madaniy komplekslar»ning xar biri xukukiy 3 Каминская В. И,, Ратинов А, Р. Правосознание как элемент правовой культури // Правовая культура и вопроси правового воспитания. — М., 1974. — С. 43. madaniyatning uziga xos jixatlarini ajratish uchun aniklashtirishni talab etadi. Davlat va xukuk umumiy nazariyasining mutaxassislari bu yunalishda konuniylikni mustaxkamlash va xukukiy tarbiyani kuchaytirishga yunaltirilgan faol tadkikotlar olib bormokdalar 4 . Xukukiy madaniyatning ta’riflari xilma-xil. Jumladan, T. V. Sinyukovaning fikricha," xukukiy madaniyat inson amaliyotining «muayyan jamiyatda (sivilizatsiyada) odamlarni ijtimoiyxukukiy yunaltirish funksiyasini bajaruvchi normalar, kadriyatlar, yuridik institutlar, jarayonlar va shakllarni uz ichiga oluvchi» 5 soxasidir. Profes - sor A. B. Vengerov xukukiy madaniyatni «xukukiy ongning nisbatan yuksak va keng kulamli shakli» 6 sifatida e’tirof etadi. Bizning cha, oxirgi talkinni ilmiy deb e’tirof etib bulmaydi, chunki ushbu xolda xukukiy madaniyat fakat ideal soxaga taallukli bulib, xukukiy ongli sub’ektlar faoliyati va bu faoliyat natijalarini inkor etadi. Boshkacha aytganda, xukukiy ong, muayyan ma’noda, xukukiy madaniyatning tarkibiga kiruvchi xodisadir. Xukukiy madaniyatni unga ta’sir etuvchi omillarni va uning elementlarini sanab utish nuli bilan ta’riflashni xam tugri deb bulmaydi. Masalan, davlat va xukuk nazariyasiga doir darsliklardan birida kuyidagilarni ukish mumkin: «X UKUKIY madaniyat deganda, jamiyat xukukiy xayotining ma’naviy, siyosiy va iktisodiy tuzum bilan belgilanuvchi, xukukiy faoliyat, yuridik xujjatlar va, umuman, xukukiy ongning erishilgan rivojlanish darajasida, sub’ektning rivojla nish 4 Каранг: Таджиханов У., Саидов А. Хукукий маданият назарияси. 2 томли. — Т., 1998. 5 Синюкова Т. В. Правовая культура // Теория государства и права. — Саратов, 1995. — С. 473. 6 Венгеров А. Б. Теория государства и права. — М., 1998. — С. 585. darajasida uz aksini topgan sifat xolati tushuniladi» 7 . V. P. Salnikovning fikricha, xukukiy madaniyatni «shaxsning xam, jamiyatning xam muayyan asoslarga kura strukturalashtirish lozim bulgan aloxida xukukiy xolati deb idrok etish mumkin» 8 . Shaxsning xam, jamiyatning xam xukukiy madaniyatiga umuminsoniy kadriyatlarning kategoriyalaridan biri, tarakkiyparvar insoniyat kulga kiritgan umumdemokratik yutuklarning muxim natijasi deb karaladi. Professorlar U. Tadjixanov va A. Saidovlarning talkinigakura, jamiyatning xukukiy madaniyati xukukiy ongning, konuniylikning , konunlarni takomillashtirishning va xukukiy tajribaning muayyan darajasini aks ettiradigan xamda insoniyat xukuk soxasida yaratgan butun boyliklarni kamrab oladigan ijtimoiy madaniyatning bir turidir. Shaxsning xukukiy madaniyati esa jamiyat xukukiy madaniyati ning uzviy kismidir. Shaxsning xukukiy madaniyati — jamiyat xukukiy madaniyatning zaruriy shart-sharoiti va ilk bunyodkori, unyng maksadi va tarkibiy kismidir 9 . Yukorida aytilganlardan kelib chikib, xukukiy madaniyatga shunday ta’rif berish mumkin: xukukiy madaniyat — odamlarning xukukiy munosabatlari soxasidagi ijtimoiy axamiyatga molik ijodiy faoliyat shakllaridan biri. U xukuk normalari, institutlarida va mazkur xodisalarni baxolash kobiliyatida uz ifodasini topgan. Xukukiy madani - yatni, shuning dek muayyan ijtimoiy guruxlar va shaxslarning davlat 7 Русинов Р. К Правосознание и правовая культура // Теория государства и права. — М, 1997.С 150151. 8 Сальников В. П. Правовая культура // Актуальние проблеми теории права. — Уфа, 1995.С. 150. 9 Каранг: Таджиханов У., Саидов А. хукукий маданият назарияси. 2 томли. Т.1. — Т., 1998. 30-31 6. xukukiy tajribasini ularning yuridik axamiyatga ega xulk-atvoriga ta’sir kursatuvchi xayotiy faoliyatning moddiy va ma’naviy maxrullari, kunikma va kadriyatlaridagi ifodasi deb xam ta’riflash mumkin. Muxtasar aytganda, xukukiy madaniyat shaxsiy e’tikodlarga emas, bal - ki konunga asoslanib xarakat kilish kobiliyatidir. Shuning uchun xam madaniyatsiz xulk-atvor, xukuk nuktai nazaridan, shaxslar yoki guruxlarning yuridik normalarga nisbatan salbiy munosabati, amaldagi konunlarni mensimasligi yoki buzishi demakdir. «Xukukiy madaniyat» tushunchasi keng kulamli bulib, kuyidagilarni uz ichiga oladi: - xukukiy tafakkur xamda xukukiy vokelikni missiy idrok etishning muayyan darajasi; -axolining konunlarni bilish darajasi; -xukuk normalariga nisbatan xurmatning, ularning nufuzi e’tirof etilganligining ifodasi; -Xukuk ijodkorligi va xukukni amalga oshirish jarayonlarining xolati; - Xukuk faoliyatining uziga xos usullari (xukukni muxofaza kilish organlarining ishi, konstitutsiyaviy nazorat va xrkazolar); - xukukiy faoliyatning odamlar yaratgan moddiy va ma’naviy ne’matlar kurinishidagi natijalari (konunlar, konunchilik tizimlari, sud amaliyoti va xokazo). Xukukiy madaniyat uzining ichki tuzilishiga va ijtimoiy alokalarining boyligiga kura uta murakkab xodisadir. U fakat konunlar, xukuknormalarini bilishnigina nazardatutmaydi. Xukukiy madani yat, xukukiy ongdan tashkari, xukukiy tartibot va konuniylikni ta’minlash va mustaxkamlash manfaatlari yulida xukukni ijro etash faoliyatini xam uz ichiga oladi. Xukukiy madaniyat kup kirrali xodisa sifatida ilmiy adabiyotda uning eng muxim jixatlari, belgilari, mezonlari va sifat xususiyatlari majmuini aniklash yuli bilan ochib beriladi. Ularning ayrimlariga tuxtalib utamiz. Xukukiy madaniyat jamiyatning ma’lum tarixiy boskichdagi goyaviy xukukiy xolatini aks ettiradi; xukukiy ong, xukukni bilish va konun larni xurmat kilish darajasini ifodalaydi. Ba’zi bir mualliflar xukukiy madaniyatni yuridik ustkurmaning barcha tarkibiy kismlari majmui deb tushunadilar 10 . Bu urindaxukuksoxasining oliy yutuklari uz tabiatiga kura normativ ekanligini kayd etib utish lozim, zero ular xukukni ijro etish, konunni, xukuk normalarini amalga oshi rish faoliyatining eng samarali shaklini ifoda etadi. Ijtimoiy manfaatlarni anglash va ruyobga chikarish xukukiy madaniyatning rivojlanishida xam xal kiluvchi urin tutadi. XUKUVDa aks ettiriladigan manfaat ob’ektiv xususiyatga ega, ammo bunda real mavjud manfaat bilan uning xukukiy ong va xukuk normalaridagi ifodasini farkay bilish kerak Masalan, «manfaat xasida tasavvur», «xukukda mustaxkamlangan manfaat», «ob’ektiv manfaat» — bir xil tushunchalar emas, ular urtasida ijtimoiy tarakkiyotdagi ob’ektiv va sub’ektiv omillarning uzaro ta’siri dialektikasi bilan belgilanuvchi 10 Масалан, каранг: Иванов В. И. Значение правовой культури для совершенствования правоприменительной деятельности органов правопорядка: Авторсф. дис.... канд. юрид. наук — М., 1973. — С. 7; Сальников В. П. Правовая культура и поведение граждан (вопроси теории): Автореф.тшс.... канд. юрид, наук — Л., 1980. — С. 7. farklar va xatto ziddiyatlar mavjud 11 . Siyosiy va xukukiy madaniyatning uzaro nisbatiga utar ekanmiz, siyosat va xukuk — umumiy prinsiplar, uzaro mos keluvchi maksadlar, tarixiy takdirlarning umumiyligi bilan bir katorda — xar xil ijtimoiy funksiyalarga xam ega ekanligini kayd etib utish lozim. Xukukiy madaniyatning siyosiy madaniyatdan farki, avvalambor, xukuk ijodkorligi va xukukni ijro etish faoliyati, shaxs xukukiy ongining shakllanishi va faoliyat kursatishining xususiyatlarida, xukuk normalari va xukukiy munosabatlarning uziga xosliklarida kurinadi. Siyosiy va xukukiy madaniyat bir-biri bilan uzviy boglikdir; yuksak xukukiy madaniyatsiz, konuniylik prinsipiga kat’iy rioya etmasdan turib yuksak siyosiy madaniyatga erishish mumkin emas. Xukukiy madaniyat xukukni ijro etish faoliyatini ta’riflabgina kolmay, balki fukarolarga kuyilgan siyosiy va xukukiy talablar majmuini xam uz ichiga oladi, konunga muvofik xulk-atvor namunalari va ideallarini saklaydi, ularni tinimsiz boyitib boradi 12 . Fukarolarning siyosiy madaniyat normalariga muvofik faoliyati xukukiy mada niyat namunasi xam bulishi shart. Siyosiy va xukukiy madaniyat uzaro ta’sir etish jarayonida bir- birini boyitib boradi. Siyosiy madaniyat prinsiplari va normalari xukuking rivojlanishiga ta’sir etadi. Siyosiy madaniyatning normativligiga aloxida normativlik deb karash lozim, zero siyosiy prinsiplar va normalar ijtimoiy xayotda aloxida urin tutadi. Siyosiy madaniyat bilan xukukiy madaniyat aksariyat xollarda 11 Сабикенов С. И. Об объективном характере интересов в праве // Сов. госу дарство и право. 1981. №6. С. 36 -38. 12 Бу хакда Каранг: Личность и уважение к закону / Под. ред. проф. В. П. Казимирчука. М., 1979. aynan bir ma’naviyaxlokiy va madaniy kadriyatlargatayanadi. Uzbekiston Prezidenti I. Karimovning xalk kadriyatlarini tiklash va ravnak toptirish aloxida e’tibor berishi xozirgi sharoitda yurtimizda siyo siy va xukukiy madaniyatning shakllanishida muxim urin tutadi. «Biz ma’naviy kadriyatlarni tiklashni milliy uzlikni anglashning usishidan, xalkning ma’naviy sarchashmalariga, uning ildizlariga kaytishdan iborat uzviy, tabiiy jarayon deb xlyuoblaymiz. Xalkning mada niy kadriyatlari... Kudratli ma’naviyat manbai bulib xizmat kilgan» 13 , — deb ta’kiddaydi yurtboshimiz. Kadriyatlar, xech mubolagasiz, xalk tarixi, millat kiyofasidir... Milliy kadriyatlar suzsiz xar bir millatning mavjudlik belgisidir... Madaniy kadriyatlar kishilar urtasidagi uzaro ma’naviy-ma’rifiy munosabatlarni boshkaradi, ularning ijtimoiy-siyosiy va goyaviy jipsligini mustaxkamlaydi 14 . «Kadriyat» tushunchasi ma’no jixatidan «e’tikod» tushunchasiga yakin. O. G. Drobniskiyning fikricha, «kadriyat» tushunchasi biron-bir obektning ijobiy yoki salbiy axamiyatini, ijtimoiy ong xodisalarining normativ nisbiy tomonini ifodalaydi 15 . Jamiyatdagi kadriyatlar ijtimoiy guruxlarning manfaatlari va pozitsiyalariga, shuning dek ijtimoiy va siyosiy xalisalar, normalar va koidalarga nisbatan muayyai munosabatlariga karab kichiktizimlarga bulinadi. 13 Каримов И. А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. ~ Т., 1997. 14 Каранг: Љирђизбоев А. Кадриятлар: тарбия ва муаммо // Мустакиллик ва ижтимоий тараккиёт. Т., 1998. ~ 1461476. 15 Каранг: Дробниккий О. Г. Мир оживших предметов. Проблема кенности и филосо фия. М ., 1967. С . 24. Ijtimoiy fanlarda odatda ijtimoiy xayotning ikki — moddiy va ma’naviy soxalari, mazmuni va funksiyalariga karab esa — ishlab chikarish iste’molchilik (utilitar), ijtimoiy-siyosiy, tarixiy, es tetik xukukiy, ma’naviy, ma’rifiy kabi soxalari ajratiladi. Ijtimoiy-siyosiy tafakkur tarixi kadriyatlarning tabiati va mazmunini ularga ta’sir kursatuvchi ijtimoiy va siyosiy mexanizmlarga nisbat bermasdan tugri baxolab bulmasligini kursatadi. Siyosiy va xkuxiy kadriyatlarga ijtimoiy makon va zamondan tashkaridagi bokiy narsalar deb karash xam xakikatdan uzok kadriyatlarni abstrakt talkin etish mazmunsiz ta’riflashlarga olib keladi. Insoniyatning tarixiy rivojlanish boskichlariga karab kadriyat lar tubdan uzgarib boradi. Ma’lumki, tarixiy sharoitlarning uzgarishi tarixiy tarakkiyot jarayonida mazkur ob’ektiv xolatlar ta’sirida shakllangan siyosiy va Xukukiy madaniyatlarga xam ta’sir kursatadi. Burjua inkiloblari davrida uning mafkurachilari feodal tuzumni, jumladan uning siyosiy va ma’naviy kadriyatlarini aevsiz tankid kilganlar. Burjua inkiloblari ma’lum darajada cheklangan xususiyatga ega ekanligiga karamay, feodalizmning agdarilishi tarixan ijobiy xodisa bulib, yangi kadriyatlar tizimining vujudga kelishiga turtki berdi. Ingliz sotsiologi K Xodkinson boshkaruvning falsafiy metodologik masalalariga bagishlangan asarida boshkaruv masalalariga aloxida e’tibor karatadi va sub’ektiv idealizm bilan sugorilgan kadriyat larga shunday ta’rif beradi: biz biror narsani kadrli bulgani uchun emas, uzimiz uni k щ rpi deb xisoblaganimiz uchun shunday baxolaymiz 16 . 16 Каранг : Hodkinson С . Toward a philosophy of administration. Oxford, 1978. — P. 100. Bunday karashlarga k њ ra, kadriyat fakat baxolovchining aklidagina mavjud va amaliy asosga ega emas, zero istalgan, afzal kurilgan yoki makbul narsa xakidagi tasavvurlarga taalluklidir. Amerikalik professor Ch. R. Foster Siyosiy fanlar xalkaro uyushmasining X butunjaxon kongressida (Moskva, 1979 yil) kilgan ma’ruzasida siyosiy madaniyatni ayni jamiyatdagi siyosiy faoliyatga singib ketgan ijtimoiy anglangan va teran xis etilgan kadriyatlar va tegishli e’tikodlar (karashlar) yigindisi, ijtimoiy tizimning aloxida a’zolariga xos xususiyatlardan kura kuprok butun ijtimoiy tizimga xos xususiyatlarini uzida jamlagan konsepsiya sifatida ta’riflagan. Ammo bu konsepsiya individual karashlar va kadriyatlardan kelib chikxan. Siyosiy madaniyat mikrodarajada mavjud xususiyatlarga tayanib, makrodarajani urganadi. Shuning uchun xam siyosiy madaniyatni urganish mazkur jamiyatda xuku mat iistitutlari va siyosiy mexanizm kanday ishlashini tushunishga yordam berishi mumkin. Garb olimlari siyosiy va xukukiy madaniyatni ta’lim tizimi amalga oshiruvchi «ijtimoiylashish», maktab va boshkalar bilan boglaydilar 17 . Bunday aloka chindan xam mavjud. Ammo siyosiy partiyalar, ommaviy axborot vositalari tizimi va, tabiiyki, ijtimoiy tarakkiyotning ob’ektiv shart-sharoitlari xamda siyosiy vaziyat siyosiy va xukukiy madaniyatni rivojlantiruvchi kdaratli, xal kiluvchi omillardir. Siyosiy va xukukiy madaniyat kadriyatlarini muayyan odamlar.ruyobga chikaradilar, ammo bu ularni individualistik talkin kilish uchun asos bermaydi. Ingliz olimi R. Xiggins insoniyatning axoli 17 Масалан , каранг : Нутап И . Political socialization. New York, 1959; Hess R., Torney J. The Development of Basic Attitudes and Values toward Government and Citizenship. During School Years. Chicago, 1965; Vienni R. Political socialization // Handbook of Political Psychology. — San Francisco, 1973; Political theory and political education / Ed. by Richter M. New York, 1980. kupayib ketishi, ocharchilik resurslar tankisligi, atrof muxitning ifloslanishi, xarbiy va noxarbiy faoliyatda yadro energiyasini suiiste’mol kdyaish, fan vatexnologiyalarning nazoratsiz rivojlanishi» singari dushmanlari katoriga «yana bir, yegginchi «dushman»ni — inson tabiatining xossalarini, ya’ni jamiyatning rivojlanishida odamlarning ishtirok etishiga xalakit beruvchi siyosiy lokaydlik murosasizlik de - magogiya singari sifatlarni kiritadi 18 . «Normativlik» tushunchasi siyosiy va xukukiy madaniyat kadriyatlarini tushunishni farklovchi muxim jixatdir. Muammoning moxiyati normativlik bilan real vokelikning (faktning ) uzaro nisbatini aniklashdan iborat bulib, bunda mazkur tushunchalar mavjud va maxbulni normativ va ekzistensional (ideal va real) karashlar nuktai nazaridan muayyanlashtirishni nazardatutadi. Normativ soxa Garb aksiologiyasida juda keng talkin kilinadi; kadriyatlarning normativ tizimi deganda, ba’zan normalarni asoslash, oklash vatashash mexanizmi; normativ funksiya sifatida esa — xar xil vaziyatlarda bir xil xulk-atvorni ta’minlash tushuniladi. Amerikalik sotsiolog T. Parsons «normalar tizimi ularni tartibga soluvchi addriyatlar bilan birikishi», ular madaniyat soxasi bilan boglanishini kayd etadi, bunda «kadriyat bilan norma urtasidagi alokani tushunish ularga kushiluvchi barcha odamlar mazkur kadriyatlarni ruyobga chikarishini faollashtiradi» 19 . Tabiiyki, kadriyatlarni bunday tushunish ularni funksional, ijtimoiy norma lar, shu jumladan xukuk va axlok bilan yakinlashtiradi. Sobik sovet ilmiy adabiyotida kadriyatlar ierarxiyasi mavjudligi, 18 Каранг : Higgins R. The seventh enemy. The human factor in the global crisis. London , 1978. 19 Американская социология. Перспективи, проблеми, методи. — М., 1972. — С. 36 83 69. bir yoki bir nechta muxim kadriyatlar dolgan kadriyatlarni belgilab berishi kayd etib utilgan 20 . Tabiiyki, kadriyatlar exromining chukdisida xayot kadriyati turgan bulsa, tinchlik salomatlik tugilish kadrlidir; agar chukkida ijod turgan bulsa, demak yangilik va kashfiyot kadrlidir. Aslida, siyosiy va xukukiy madaniyat siyosiy va xukukiy bilimlar, e’tikodlar, kadriyatlar xamda ularni umumiy koidaga aylangan xulk- atvor normasida ruyobga chikarish amaliy faolrtyatining birligi ta’minlanadigan joyda boshlanadi. Bunda bir necha jixatlar farklanadi. Avvalambor, aloxida shaxsning xukukiy va boshka ijtimoiy normalarga doimiy va izchil rioya kilishi barcha fukarolar yuksak onglilik darajasi, aynan shunday xarakat tarzining maksadga muvofikligiga ishonch asosida rioya kiluvchi umumiy normalar xususiyatyni kasb etishi lozim. Siyosiy madaniyatning, shuningdek xukukiy madaniyatning normativligi ijtimoiy manfaatlarni aks ettiruvchi barcha soxalarga: ong soxasiga, siyosiy va xukukiy mafkura, kadriyatlar, ijtimoiy-siyosiy amaliyot soxalariga, turmush tarziga, tarixiy va ijtimoiy tajribaning vorisiyligi xamda ularni utkazish mexanizmlariga singib ketadi. Bu esa siyosiy va xukukiy madaniyatning kurinishlarini sotsiologiyada ishlab chikilgan turli kursatkichlar, mezonlar va metodikalar buyicha urganish imkonini beradi. Xukuk asoslarini bilish va uning asosiy kadriyatlarini uzlashtirish madaniyatli odam shaxsining muxim jixatidir. U axoli barcha tabakalarining ichki, ma’naviy extiyojiga, ularning turmush tarzi elementiga, avloddan avlodga utkaziluvchi an’anaga aylanishi lozim. 20 Каранг: Любимова Т. Б. Социальние исследования. Теории и методи. — М., 1970. — С. 7273. Xukukiy va umumiy madaniyatda normalar va kadriyatlarning mustaxkamlanishi odamlar xulk-atvorini xukuk orkali samarali tartibga solishning ishonchli omilidir. Siyosiy va xukukiy madaniyatning shakllanishi turmush tarzi bilan chambarchas boglik. Bunday al oka, avvalambor, odamlar turmush tarzi siyosiy va xukukiy j щ atlarining axamiyati bilan belgilanadi. Ammo muammoning moxiyati fakat shundagina emas. Siyosiy, xukukiy madaniyat va turmush tarzi bitta umumiy jixatga ega — ular odamlarning amaliy xayotiy faoliyati jarayonini aks ettiradi, ya’ni ishlab chikarish usullari, ishlab chikarish munosabatlari, modkiy va ma’naviy zamin tushunchalarini ijtimoiy xayotning aloxida soxalari va kurinishlariga tatbikan yanada muayyanlashtiradi. Odamlarning turmush tarzi siyosiy va xukukiy karashlar, F oyalarning «moddiylashtirilganlik» darajasini aks ettirib, xastiy faoliyatning izchil va muntazam kayta tuziluvchi normasi bulib xizmat Kiladi. Ancha jadal kechadigan siyosiy xayot vaxukukiy rivojlanish pirovard natijada tarixiy tajriba va ijtimoiy amaliyotdan utgan narsalar sifatida siyosiy va xukukiy madaniyatning barkaror institutlarida uz ifodasini topadi. Bu shaxs, ijtimoiy gurux, jamoat tashkilotlari va, umuman, ijtimoiy tizim siyosiy va xukukiy rivojlanishining normativ natijasidir. R. G. Yanovskiy shunday deb yozadi: «Siyosiy madaniyatning uzagi ma’lum bilimlarning shunchaki yigindisi, mafkuraviy kursatmalar, si yosiy faoliyat kunikmalari, barxaror xulk-atvor andozalari emas. Siyo siy madaniyat shaxs rivojlanishining ma’lum sifat bosdichini ifodalaydi. Bu boskich kuyidagi pogonalarni uz ichiga oladi: mafkuraviy pogona (siyosiy bilish va fikrlash madaniyati, ijtimoiy tajribani taxlil kilish va umumlashtirish, yangi siyosiy xodisalarni ilgari uzlashtirilgan bilimlar asosida ijodiy anglab yetish kobiliyati), emotsional psixologik po yuna (siyosiy bilimlarning xdkkoniyligiga bulgan ishonch), faol xulk-atvor pogonasi (siyosiy bilimlar xakikiyligiga ishonch) va faoliyatli (siyosiy ideallarpi kundalik faoliyatda ruyobga chikarishga tayyorlik va kodirlik)» 21 . Fukarolik jamiyatining shakllanishi va demokratiyaning rivojlanishi sharoitida axlokiy prinsiplar, xukukny va ma’naviy majburiyatlarning birligi konstitutsiyaviy normalarda mustaxkamlanadi. Uzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19 moddasida: «Uzbekiston Respublikasi fukarosi va davlat bir-biriga nisbatan bulgan xukuklari va burchlari bilan uzaro boglikdirlar», deb belgilab kuyilgan. 47 va 48 moddalarga muvofik, barcha fukarolar Konstitutsiyada bel - gilab kuyilgan burchlarini bajaradilar. Shuning dek fukarolar Konstitutsiya va konunlarga rioya etishga, boshka kishilarning xukuklari, erkinliklari, sha’ni va kadrkimmatini xurmat kilishga majburdirlar. 49—52-moddalarning mazmuni xam xukukiy va ma’naviy majburiyatlarning shunday teran va uzviy birligi bilan sugorilgan. 49-moddaga binoan, fukarolar Uzbekiston xalkining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrashga majburdirlar. 50 moddaga asosan, fukarolar atrof tabiiy muxitga extiyotkorona 21 Яновский Р. Г. Политическое сознание личности // Проблеми политических наук К итогам XI Всемирного конгресса МАПН. М., 1980. С. 155. munosabatda bulishga majburdirlar. 52-moddaga kura, Uzbekiston Respublikasini ximoya Kilish Uzbekiston Respublikasi xar bir fukarosining burchidir. Fukarolik jamiyatining negizlari vujudga kelishi jarayonida «ezgulik va burch», «adolat va xalollik», «insoniylik va ishonch», «insonning sha’ni va diyonati», «mas’uliyati va kadrkimmati» tushunchalari bilan siyosiy va xukukiy madaniyatning alokasi tobora yakinlashib va uygunlashib boradi. Xozirgi zamon sharoitida siyosiy va xukukiy madaniyat kuprok falsafa, shu jumladan ijtimoiy adolat nuktai nazaridan urganiladigan ob’ektga aylanib bormokda. Siyosatshunoslik va xukukshunoslikni tanKidiy urganish bunday tamoyilning mavjudligini tasdikdaydi. Olimlar adolatni ijtimoiy, ma’naviy kadriyat, siyosiy karorlar vaxukukiy kursatmalarni baxolashning ideal mezoni deb tushunib yetishga xarakat kdpmokdalar 22 . Siyosiy va xukukiy madaniyatga asoslanuvchi ijtimoiy adolat mezonlari barcha ijtimoiy xodisalarni jamiyat manfaatlariga muvofiklik nuktai nazaridan baxolashni talab etadi. Davlat jamiyatning barcha katlamlari urtasida kelishuvni ta’minlaydigan va uz siyosatini amalga oshirishda jamiyat manfaatini xar tomonlama e’tiborga oladigyan jyamiyatyaagina chinakam ijtimoiy adolat xukm surishi mumkin. Adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T: 2003 2. Karimov I. A. Po puti sozidaniya. Ot regionalnoy bezopasnosti k bezopas nosti globalnoy. V ы stuplenie na spesialnom torjestvennom zasedanii General noy 22 Батафсил маълумот учун каранг: Малькев Г.В. Социальная справедливость и право.М., 1977. Assamblei po sluchayu pyatidesyatoy godov щ ini Organizatsii Ob’edinennix Natsiy, NyuYork 24 okt.1995 g. T.4. T., 1996. 3. O‘zbekiston Res. Hukumatining karorlar tuplami. — T., 1997. №5. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagox kabi mukaddasdir. T.Z. - T., 1996. 5. Karimov I.A Biz kelajagimizni uz kulimiz bilan kuramiz. - T., 1999. 6. Karimov I.A. O’zbekiston XX I asr busagasida: xavfsizlikka taxdid, Barqarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari. T., 1997. 7. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. 1999. — №5. — 110modda. 8. Kobilov Sh. Prezident Islom Karimovning «O’zbekiston XX I asr busagasida : xavfsizlikka taxdid, Barqarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari» asarini urganish buyicha ukuv-kurgazmali kullanma / Mas’ul muxarrir U. Tadjixanov. — T., 1999. 9. Karimov I.A. Biz tanlagan yul — demokratik tarakkiyot na ma’rifiy dunyo bilan xamkorlik yuli. T. 11. — T., 2003. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5, — T., 1997

MA DAN IY A TN IN G BOSHKA TURLA RI BILA N SIY OSIY MA DAN IY A TN IN G ALOKA SI Reja 1.Siyosiy va iqtisodiy madaniyatning birligi 2.Siyosiy va huquqiy madaniyatning o‘zaro nisbati: qadriyatlar va qarashlar 3.Siyosiy madaniyatning boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqadorligi

1. Siy osiy v a ik t isodiy madaniy at ning birligi Siyosiy madaniyat murakkab tizim bulgani bois, uzi xamjamiyat madaniyatining uzviy bulagi xisoblanadi. Siyosiy madaniyat yagona yaxlittizimning elementi sifatida umuman madaniyatning boshka kismlari bilan chambarchas bo ђ likdir. Birinchidan, siyosiy madaniyat, umuman madaniyatning tizim xosil kiluvchi uzagi bulgani xolda, madaniyatning kolgan barcha turlariga ta’sir kursatadi. Darxakikat, jamiyat madaniyatini uzlashtirish uchun yuksak siyosiy madaniyat zarurdir. Ikkinchidan, siyosiy madaniyat normativ tizim sifatida xukukiy madaniyat bilan uzviy boglik. Garchi butun madaniyat normativ bulsada, madaniyatning yukorida zikr etilgan ikki turi uning normativ «uzagi»ni tashkil etadi, zero u shaxsning jamiyatdagi xulk- atvor normalarini, uning jamiyatga, davlatga va boshxa odamlarga munosabatini belgilab beradi. Uchinchidan, siyosiy madaniyat umumiy madaniyatning boshka turlari bilan umumiy jixatlarga xam ega. U madaniyatning kolgan turlariga uz ta’sirini utkazadi. Masalan, dunyokarash siyosiy madaniyatning elemen ti sifatida ma’naviy madaniyatning xam muxim kismi xisoblanadi. Shunday kilib, madaniyat turlari biribiriga singib ketadi, biri ikkinchisida uz «iz»ni koldiradi. Madaniyatning boshka turlari bilan siyosiy madaniyatning alokasini muayyan taxlildan utkazishda bu jixatlarni nazarda tutish lozim. Tabiiyki, madaniyatning barcha turlari bilan siyosiy madaniyatning alokasini bir kitob doirasida tulatukis kurib chikish

mushkul. Shu bois siyosiy madaniyatning iktisodiy madaniyat xamda xukukiy madani yat bilan uzaro ta’sirini taxlil kilish bilan cheklanamiz. Xush, nima uchun biz madaniyatning aynan shu turlarini tanladik? Siyosiy va xukukiy madaniyat umumiy madaniyatning uta muxim kism lari xsoblanadi. Siyosiy madaniyat normalari xukukiy madaniyat normalari bilan kup jixatdan kesishadi, zero ular odamlar xulk-atvorini, ularning jamiyatga munosabatini xar tomondan (chunonchi, siyosiy va xukukiy tomondan) tartibga soladi. Ularning uzviyligi shu bilan izoxlanadi. Siyosiy va iktisodiy madaniyatlarning yakinligini isbotlab ugarishning xojati bulmasa kerak Ularning birligi siyosat va ikrtsodning dia lektik uzaro alokasi bilan bezlik. Ma’lumki, siyosat — iktisodning mujassamlashgan ifodasidir. Iktisodiy munosabatlar soxasidagi faoliyat madaniyati siyosiy madaniyat bilan chambarchas BOGLIK . Siyosiy madaniyatsiz yuksak iktisodiy madaniyat bulishi mumkin emas, xuddi shuningdek iktisodiy madaniyatsiz siyosiy madaniyat xam mavjud bulmaydi. Mamlakatimiz XX I aerga katta iktisodiy va ilmiytexnikaviy saloxiyat bilan kadam kuydi. Iktisodiy saloxiyat bekiyos darajada ortdi, biz bozor iktisodi sari faol xarakat kdlmokdamiz, eski ma’muriy buyrukbozlik iktisodi (rejali iktisod) sarkitlari asosan bartaraf etildi. Bozorga utish sharoitida ishlab chikarish xodimiga, uning umumiy, siyosiy va iktisodiy madaniyatiga nisbatan talablar xam ortishi tabiiy. Shu ma’noda biz iktisodiy madaniyat xakidasuz yuritishimiz mumkin. Shunga karamay, «iktisodiy madaniyat» tushunchasi xali ilmiy

adabiyotda taxlil kilingani, siyosiy va iktisodiy madaniyatlarning uzviy alo љ adorligi mufassal kursatib berilganicha yuk. Yuksak siyosiy va iktiso diy madaniyatsiz ishlab chikarish madaniyatini, binobarin, uning samaradorligi va unumdorligini fakat maxalliy mikyosda emas, balki res publika mikyosida xam jiddiy oshirib bulmasligi ayon bulmokda. Darxakikat, iktisodiy bilimlarni, iktisodiy taxlil kunikmalarini, iktisodiy tafakkur va uziga xos ijtimoiy sezgilarni (masalan, mulk egaligi xissini) uzlashtirish darajasini ta’riflovchi bu bilimlar, kunikmalar, ijtimoiy sezgilarni insonning amaliy faoliyatida ruyobga chikarish darajasini ochib beruvchi boshka biron-bir madaniyat turi bormi? Iktisodiy madaniyat inson ijtimoiy faoliyatining ana shu tomonlarini aks ettiradi. Iktisodiy madaniyatni uzlashtirmasdan iktisodiy munosabatlarni ongli, izchil va ilmiy uzgartirish xamda takomillashtirish mumkin emas. Umuman olganda, iktisodiy madaniyat kuyidagilarni uz ichiga oladi: a) iktisodiy. bilimlar, ya’ni iktisodiy nazariya asoslarini, xodimning ixtisosligi bilan uzviy bopshkbulgan muayyan iktisod so)xsini, xalkaro iktisodiy munosabatlarning asoslarini bilish. Bunda r an «kitobiy», yuzaki bilimlar xakida emas, balki shaxsning e’tikodiga aylangan bilimlar xakida bormokda; b) tijorat yuritish bilimi va kunikmalarining rivojlanganligi. Yuksak iktisodiy madaniyatga ega bulgan xodim zarur xisobkitoblarni amalga oshirish, ishlab chikarishda ba’zan yuzaga keladigan nostandart vaziyatlarda makbul iktisodiy yechimni topish,

tashabbus kursatish, mexnat sharoitlarini takomillashtirish yuzasidan okilona takliflar kiritish kabilarga kddir buladi; v) tashabbuskorlik va tadbirkorlikka, mas’uliyatni oshirishga, kam xarajat kilib, katta iktisodiy iatijalarga erishish imkonini beruvchi yullarni ijodiy izlashga yunaltirilgan iktisodiy tafakkurning yangi tipi. Iktisodiy tafakkur iktisodiy bilim va kunikmalarning oddiy yitindisini emas, balki ularning yangi tizimini aks ettiradi. Rivojlangan iktisodiy tafakkur insonga vokelikning u yeki bu xodisasi yoki xolatini iktisodiy maksadga muvofiklik nuktai nazaridan baxolash imkonini beradi. Rivojlangan iktisodiy tafak kur xodisalarga nisbatan maksadga muvofiklik nuktai nazaridan yondashishni odatga, kundalik xulk- atvorga aylantirishni nazarda tutadi. Chinakam ishbilarmonlik mulkka, modkiy va moliyaviy resurslardan foydalanishga tejamkorona munosabat xozirgi zamon iktisodiy tafakkurining muxim jixatlaridir. Iktisodiy tafakkuri rivojlan gan odamda mulkka nisbatan bunday munosabat odatga, turmush tarzining ajralmas kismiga aylanadi; g) tejamkorlik omilkorlik xujasizlikka nisbatan murosasizlik kabi ijtimoiy xislatlarni shakllantirish. Bu ijtimoiy xislatlar uz ishining bilimdoni bulgan shaxs ongida uygunlashadi. Egalik Xissining rivojlanganligi fakat uz mexiati uchun emas, balki butun jamoa mexnati uchun xam katta mas’uliyatni.xis etishni, jamoa ishlarini boshkarishda shaxsan ishtirok etishni nazarda tutadi; d) iktisodiy bilimlar, kunikmalar va maxoratni kundalik amaliyotda — mexnatda, oilaviymaishiy munosabatlarda, ijtimoiy-siyosiy, boshkaruv faoliyatida kullash. Rivojlangan iktisodiy tafakkurga ega

O'xshashlar

MILLIY SIYOSIY MADANIYATNING XUSUSIYATLARI
METAFORA – MADANIYATNING KO‘RSATKICHI
MILLIY MADANIYATNING STEREOTIPLARI
TIL VA MADANIYATNING O‘ZARO ALOQASI
Hokimiyat ochiqligi va daxldorlik hissini ta’minlashda siyosiy-huquqiy madaniyatning o‘rni