logo

MADANIYATNING BOSHKA TURLARI BILAN SIYOSIY MADANIYATNING ALOKASI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.7041015625 KB
MA DAN IY A TN IN G   BOSHKA  TURLA RI  BILA N  SIY OSIY
MA DAN IY A TN IN G   ALOKA SI
Reja
1.Siyosiy va iqtisodiy madaniyatning birligi
2.Siyosiy va huquqiy madaniyatning o‘zaro  nisbati: qadriyatlar va qarashlar
3.Siyosiy madaniyatning boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqadorligi  1.  Siy osiy   v a  ik t isodiy   madaniy at ning   birligi
Siyosiy   madaniyat   murakkab   tizim   bulgani   bois,   uzi   xamjamiyat
madaniyatining   uzviy   bulagi   xisoblanadi.   Siyosiy   madaniyat   yagona
yaxlittizimning   elementi   sifatida   umuman   madaniyatning   boshka
kismlari bilan chambarchas bo ђ likdir.
Birinchidan,   siyosiy   madaniyat,   umuman   madaniyatning   tizim
xosil   kiluvchi   uzagi   bulgani   xolda,   madaniyatning       kolgan   barcha
turlariga   ta’sir  kursatadi.   Darxakikat,   jamiyat   madaniyatini  uzlashtirish
uchun yuksak siyosiy madaniyat zarurdir.
Ikkinchidan,   siyosiy   madaniyat   normativ   tizim   sifatida   xukukiy
madaniyat   bilan   uzviy   boglik.   Garchi   butun   madaniyat   normativ
bulsada,   madaniyatning       yukorida   zikr   etilgan   ikki   turi   uning
normativ   «uzagi»ni   tashkil   etadi,   zero   u   shaxsning       jamiyatdagi   xulk-
atvor   normalarini,   uning       jamiyatga,   davlatga   va   boshxa   odamlarga
munosabatini belgilab beradi.
Uchinchidan, siyosiy madaniyat umumiy madaniyatning     boshka
turlari   bilan   umumiy   jixatlarga   xam   ega.   U   madaniyatning       kolgan
turlariga   uz   ta’sirini   utkazadi.   Masalan,   dunyokarash   siyosiy
madaniyatning       elemen ti   sifatida   ma’naviy   madaniyatning       xam
muxim   kismi   xisoblanadi.   Shunday   kilib,   madaniyat   turlari   biribiriga
singib ketadi, biri ikkinchisida uz «iz»ni koldiradi.
Madaniyatning       boshka   turlari   bilan   siyosiy   madaniyatning
alokasini   muayyan   taxlildan   utkazishda   bu   jixatlarni   nazarda   tutish
lozim.   Tabiiyki,   madaniyatning       barcha   turlari   bilan   siyosiy
madaniyatning       alokasini   bir   kitob   doirasida   tulatukis   kurib   chikish mushkul. Shu bois siyosiy madaniyatning     iktisodiy madaniyat xamda
xukukiy madani yat bilan uzaro ta’sirini taxlil kilish bilan cheklanamiz.
Xush,   nima   uchun   biz   madaniyatning       aynan   shu   turlarini
tanladik?   Siyosiy   va   xukukiy   madaniyat   umumiy   madaniyatning       uta
muxim   kism lari   xsoblanadi.   Siyosiy   madaniyat   normalari   xukukiy
madaniyat   normalari   bilan   kup   jixatdan   kesishadi,   zero   ular   odamlar
xulk-atvorini,   ularning       jamiyatga   munosabatini   xar   tomondan
(chunonchi,   siyosiy   va   xukukiy   tomondan)   tartibga   soladi.   Ularning
uzviyligi shu bilan izoxlanadi.
Siyosiy   va   iktisodiy   madaniyatlarning   yakinligini   isbotlab
ugarishning xojati bulmasa kerak Ularning birligi siyosat va ikrtsodning
dia lektik   uzaro   alokasi   bilan   bezlik.   Ma’lumki,   siyosat   —   iktisodning
mujassamlashgan   ifodasidir.   Iktisodiy   munosabatlar   soxasidagi
faoliyat   madaniyati   siyosiy   madaniyat   bilan   chambarchas   BOGLIK .
Siyosiy madaniyatsiz yuksak iktisodiy madaniyat bulishi mumkin emas,
xuddi   shuningdek   iktisodiy   madaniyatsiz   siyosiy   madaniyat   xam
mavjud bulmaydi.
Mamlakatimiz   XX I   aerga   katta   iktisodiy   va   ilmiytexnikaviy
saloxiyat bilan kadam kuydi. Iktisodiy saloxiyat bekiyos darajada ortdi,
biz   bozor   iktisodi   sari   faol   xarakat   kdlmokdamiz,   eski   ma’muriy
buyrukbozlik iktisodi (rejali iktisod) sarkitlari asosan bartaraf etildi.
Bozorga   utish   sharoitida   ishlab   chikarish   xodimiga,   uning
umumiy, siyosiy va iktisodiy madaniyatiga nisbatan talablar xam ortishi
tabiiy.   Shu   ma’noda   biz   iktisodiy   madaniyat   xakidasuz   yuritishimiz
mumkin. Shunga karamay, «iktisodiy madaniyat» tushunchasi xali ilmiy adabiyotda   taxlil   kilingani,   siyosiy   va   iktisodiy   madaniyatlarning   uzviy
alo љ adorligi   mufassal   kursatib   berilganicha   yuk.   Yuksak   siyosiy   va
iktiso diy   madaniyatsiz   ishlab   chikarish   madaniyatini,   binobarin,   uning
samaradorligi   va   unumdorligini   fakat   maxalliy   mikyosda   emas,   balki
res publika mikyosida xam jiddiy oshirib bulmasligi ayon bulmokda.
Darxakikat,   iktisodiy   bilimlarni,   iktisodiy   taxlil   kunikmalarini,
iktisodiy tafakkur va uziga xos ijtimoiy sezgilarni (masalan, mulk egaligi
xissini)   uzlashtirish   darajasini   ta’riflovchi   bu   bilimlar,   kunikmalar,
ijtimoiy   sezgilarni   insonning       amaliy   faoliyatida   ruyobga   chikarish
darajasini   ochib   beruvchi   boshka   biron-bir   madaniyat   turi   bormi?
Iktisodiy   madaniyat   inson   ijtimoiy   faoliyatining       ana   shu   tomonlarini
aks   ettiradi.   Iktisodiy   madaniyatni   uzlashtirmasdan   iktisodiy
munosabatlarni   ongli,   izchil   va   ilmiy   uzgartirish   xamda
takomillashtirish mumkin emas.
Umuman   olganda,   iktisodiy   madaniyat   kuyidagilarni   uz   ichiga
oladi:
a)   iktisodiy. bilimlar, ya’ni iktisodiy nazariya asoslarini, xodimning
ixtisosligi   bilan   uzviy   bopshkbulgan   muayyan   iktisod   so)xsini,   xalkaro
iktisodiy   munosabatlarning       asoslarini   bilish.   Bunda   r an   «kitobiy»,
yuzaki   bilimlar   xakida   emas,   balki   shaxsning       e’tikodiga   aylangan
bilimlar xakida bormokda;
b)   tijorat   yuritish   bilimi   va   kunikmalarining       rivojlanganligi.  
Yuksak   iktisodiy   madaniyatga   ega   bulgan   xodim   zarur
xisobkitoblarni   amalga   oshirish,   ishlab   chikarishda   ba’zan   yuzaga
keladigan   nostandart   vaziyatlarda   makbul   iktisodiy   yechimni   topish, tashabbus   kursatish,   mexnat   sharoitlarini   takomillashtirish   yuzasidan
okilona takliflar kiritish kabilarga kddir buladi;
v)   tashabbuskorlik va tadbirkorlikka, mas’uliyatni oshirishga, kam
xarajat   kilib,   katta   iktisodiy   iatijalarga   erishish   imkonini   beruvchi
yullarni   ijodiy   izlashga   yunaltirilgan   iktisodiy   tafakkurning     yangi   tipi.
Iktisodiy   tafakkur   iktisodiy   bilim   va   kunikmalarning       oddiy   yitindisini
emas,   balki   ularning       yangi   tizimini   aks   ettiradi.   Rivojlangan   iktisodiy
tafakkur insonga vokelikning     u yeki bu xodisasi yoki xolatini iktisodiy
maksadga   muvofiklik   nuktai   nazaridan   baxolash   imkonini   beradi.
Rivojlangan   iktisodiy   tafak kur   xodisalarga   nisbatan   maksadga
muvofiklik   nuktai   nazaridan   yondashishni   odatga,   kundalik   xulk-
atvorga aylantirishni nazarda tutadi. Chinakam ishbilarmonlik mulkka,
modkiy   va   moliyaviy   resurslardan   foydalanishga   tejamkorona
munosabat   xozirgi   zamon   iktisodiy   tafakkurining       muxim   jixatlaridir.
Iktisodiy   tafakkuri   rivojlan gan   odamda   mulkka   nisbatan   bunday
munosabat odatga, turmush tarzining   ajralmas kismiga aylanadi;
g)   tejamkorlik   omilkorlik   xujasizlikka   nisbatan   murosasizlik   kabi
ijtimoiy   xislatlarni   shakllantirish.   Bu   ijtimoiy   xislatlar   uz   ishining
bilimdoni   bulgan   shaxs   ongida   uygunlashadi.   Egalik   Xissining
rivojlanganligi   fakat   uz   mexiati   uchun   emas,   balki   butun   jamoa
mexnati   uchun   xam   katta   mas’uliyatni.xis   etishni,   jamoa   ishlarini
boshkarishda shaxsan ishtirok etishni nazarda tutadi;
  d)  iktisodiy bilimlar, kunikmalar va maxoratni kundalik amaliyotda
—   mexnatda,   oilaviymaishiy   munosabatlarda,   ijtimoiy-siyosiy,
boshkaruv   faoliyatida   kullash.   Rivojlangan   iktisodiy   tafakkurga   ega inson   uz   bilimlari,   kunikmalari   va   maxoratidan   ishda   eng   yaxshi
natijalarga erishish uchun foydalanadi 1 1
.
Shunday   kilib,   iktisodiy   madaniyatni   uzlashtirish   bilimdan
e’tikrdga,   undan   esa,   uz   navbatida,   real   amaliy   xarakatlar   sari
yuksalishni   nazarda   tutadi.   Kurib   turganimizdek   iktisodiy   madaniyat
tuzilishi   va   siyosiy   madaniyat   tuzilishi   uz   tarkibiy   kismlariga   va
alokalarining       tipiga   kura   bir-biriga   juda   yakin   bulib,   bu   ularning
xamkorligidan dalolat beradi.
Xozirgi   zamon   iktisodiy   madaniyati   mulk   va   ishlab   chikarish
munosabatlarini   tartiblashtiruvchi   normativ   tizim  demakdir.   U   ijtimo iy
sub’ektning       iktisodiy   tayergarligiga   xamda   iktisodiy   bilim   va
kunikmalarni   amalda   kullashga   ma’lum   talablarkuyadi.   Xar   bir
fukaroning       konstitutsiyaviy   burchi,   ya’ni   uz   jamoasi   va,   umuman,
jamiyat   ishlarini   boshkarishda   faol   ishtirok   etish   burchini   iktisodiy
madaniyatsiz tulik ruyobga chikarib bulmaydi. 
Xozirgi davr iktisodiy madaniyati bush joyda vujudga kelgani yuk
U   insoniyat   iktisodiy   munosabatlarni   takomillashtirish   borasida
tuplagan   kup  asrlik   tajribaning      eng   yaxshi,   kimmatli  jixatlarini   Uzida
jamlagan.
Iktisodiy   madaniyat   umumiy   madaniyatning       boshka   kismlari
bilan   uzaro   munosabatlarga   kirishadi.   Tabiiyky,   birinchi   navbatda,
uning       mexnat   madaniyati,   avvalambor,   ishlab   chikarish   madaniyati
bilan   aloKasi   kuzga   tashlanadi.   Madaniyatning       ikkala   tarkibiy   kismi
xam   umu miy   maksadni   —   ish   samaradorligi   va   sifatini,   mexnat
1
  Каранг.   Единство  политической  и   экономической   культури  //   Политическая   куль тура.     Фрунзе,  1984.    С.
318 - 320. unumdorligini oshirishni kuzlaydi.
Mexnat madaniyati va iktisodiy madaniyat uzaro kesishadi, ammo
aynan   bir   narsa   emas.   Iktisodiy   madaniyatga   mexnat   madaniyati   yoki
ishlab   chikarish   madaniyatining   bir   kismi   deb   karash   uncha   tugri
bulmasa   kerak   Iktisodiy   madaniyat   ishlab   chikarish   bilan   bopshk
bulmagan   soxalar-turmushda,   oilada,   dam   olish   soatlarida   xam
namoyon   buladi.   Fakat   ishlab   chikarish   emas,   iste’mol   kilish   va
taksimlash   xam   uning   uziga   xos   soxalaridir.   Ammo   mexnat
madaniyati,   iktisodiy   mezonlardan   tashxari,   ma’lum   fiziologik
sanitariyagigiena   va   boshka   jixatlarga   xam   ega.   Bularning   barchasini
e’tiborga   olib,   iktisodiy   madaniyatsiz   mexnat   madaniyati   xam,   ishlab
chikarish   madaniyati   xam   bulishi   mumkin   emas,   deb   kayd   etish
mumkin.
Iktisodiy   madaniyat   siyosiy   madaniyat   bilan   chambarchas   boglik
L.   A.   Zelenev   ularni   (falsafiy,   xukukiy,   axlokiy,   estetik   madaniyat   bilan
bir   katorda)   «dunyoni   tushunish   madaniyati»   umumiy   tushunchasi
orkali   birlashtirgan 2
.   Jamiyatda   siyosiy   munosabatlar   sautanar   ekan,
iktisodiy madaniyat mukarrar ravishda  siyosiy xususiyatga  ega  buladi.
Iktisodiy   va   siyosiy   madaniyatning       faoliyati   bilimdan   e’tikodga   va
mazkur bilimlarni amaliyotga tatbik etishga xarakat tarzida sodir bula -
di.   Siyosiy   madaniyat   xar   kanday   ijtimoiy   faoliyatga   siyosiy   nuktai
nazardan   karashni   talab   etsa,   iktisodiy   madaniyat   xayot   xodisalariga
bozor   normalari   va   koidalari   nuktai   nazaridan   karashni   talab   etadi.
Siyosiy madaniyat iktisodiy madaniyatning   «uzagi»dir.
2
  Каранг:  Зеленое Л. А.  Всестороннее развитие личности как социальная кель. — Горь кий, 1981.
С. 178. Shu   bilan   birga,   iktisodiy   va   siyosiy   madaniyatning       amal   kilish
soxalari   bir-biridan   fark   kiladi.   Siyosiy   madaniyat,   iktisodiy   siyosat
masalalaridan   tashkari,   iktisodiy   manfaatlar   doirasidan   ancha   chetga
chikadigan soxani (davlatlarning   xalkaro siyosiy munosabatlari, milliy,
madaniy   siyosat   masalalari   kabilarni)   kamrab   oladi.   Iktiso diy
madaniyat masalasiga kelsak u siyosiy Muammolarga bevositataallukli
bulmagan soxani (masalan, oilaviy byudjetning   taksimlanishi va x. k)ni
xam   kamrab   oladi.   Bu   madaniyat   turlarining       xar   biri   shakllanish   va
faoliyat   kursatish   xususiyatlariga,   uz   kadriyat   va   normalari   tizimiga,
ularni rivojlantirish va tatbik etishni nazarda tutuvchi uziga xos ijtimoiy
institutlariga ega.
Inson   iktisodiy   madaniyatning       sub’ekti   va   ob’ektidir.   Odamlar
iktisodiy   madaniyatni   yaratadilar   va   uzlari   xam   uning     ta’sirida
shakllanadilar.   Iktisodiy   madaniyat   —   xar   bir   fukaro   madaniyatining
zarur   tarkibiy   kismi.   Usiz   shaxs   xar   tomonlama   usishi   mumkin   emas.
Ikti sodiy   savodsiz   odamni   —   ma’lumoti,   estetik   jismoniy   rivojlanishi
kanday   bulishidan   kat’i   nazar   —   madaniyatli   deb   bulmaydi.   Yuksak
iktisodiy   madaniyat   insonga   fakat   uzining       mexnat,   ishlab   chikarish
majburiyatlarini   muvaffakiyatli   bajarishi   uchungina   kerak   emas.   U
insonga   jamoa   va   bugun   jamiyat   ishlarini   bok щ arishda   ongli,
iktisodiysiyosiy   jixatdan   savodli   ishtirok   etish   imkonini   beradi.   U
bolalarni   tarbiyalash,   mustaxkam   oila   kurish,   turmushda   tejamkorlik
tartibini   sakdash   kabilar   uchun   xam   zarur.   Shu   bois   IKTISODIY
madaniyat ning   amal kilish soxasi insonning   butun xayotiy faoliyatini,
turmush   tarzini   kamrab   oladi.   Siyosiy   madaniyat   singari,   u   ijtimoiy sub’ekt   (jamiyat,   gurux   kichik   gurux   va   shaxs)ning       butun   ijtimoiy
xayoti va faoliyatiga  chukur  singadi.
Binobarin,   iktisodiy   madaniyatni   xar   xil   boskichda   —   umumiy
(umuman   jamiyat),   aloxida   (gurux   kichik   gurux),   xususiy   (shaxs)
darajalarda   urganish   mumkin.   Bunda   shaxs   boskichida   xususiylik   va
umumiylik urtasida ziddiyatlar vujudga kslishi xam mumkin.
Jamiyatni,   avvalambor,   shaxsni   iktisodiy   madaniyat   sub’ektiga,
uning       yaratuvchisi   va   ijodkoriga   aylantirish   xozirgi   zamon   iktisodiy
madaniyatining       muxim   xususiyatidir.   Bunda   siyosiy   va   iktisodiy
madaniyatlarning       chukur   ichki   alokadorligi   va   birligini   kuzatish
mumkin.
2.Siy osiy  v a xuk uk iy  madaniy at ning uzaro nisbat i: k adriy at lar v a 
k arashlar
Xozirgi   kunda   siyosat   va   xukukning       umumiy   uzaro   bogliushgi
am,   siyosatshunoslarda   xam   e’tiroztugdirmaydi.   Zero,   jamiyat   xayoti
negizlari,   ijtimoiy   tuzum   va   tartibni   konunda   mustaxkamlaydi;   siyosat
esa,   uz   navbatida,   xukukni   rivojlantiradi   va   uni   mustaxkamlash
vositalaridan biri xisoblanadi.
Xukukiy madaniyat ijtimoiy ong shakllaridan biri, jamiyat umu miy
madaniyatining       ajralmas,   uziga   xos   xismidir.   Umuman   olganda,
xukuky madaniyatni inson xukuk soxasida tuplagan barcha kadriyatlar
majmui   deb   ta’riflash   mumkin.   Ammo   «xukukiy   madaniyat»   kup
jixatdan   insonning       xukukiy   kadriyatlarni   uzlashtirish   va   undan
foydala nish  darajasini aks ettiruvchi kiyosiy tushuncha xamdir. Xukukshunoslik   fanida,   siyosatshunoslik   va
madaniyatshunoslikda   bulgani   singari,   umuman   «madaniyat»
atamasini,   xususan,   «xukukiy   madaniyat»ni   tushunishda   yakdillik   yuk
Sobik   sovet   yuridik   adabiyotida   xukukiy   madaniyatning       u   yoki   bu
jixatlari   kayd   etilgan   va   uni   ta’riflashga   xarakatlar   bulgan.   Jumladan,
«xukukiy madaniyat deganda, xukukning   amal kilish soxasiga tegishli
bulgan moddiylashtirilgan va ideal elementlar tizimini xamda ularning
odamlar   ongi   va   xulk-atvoridagi   in’ikosini   tushunish   taklif   etiladi» 3
,   —
deb kayd etganlar
V. I. Kaminskaya va A. R. Ratinov.
Bu mualliflarning     fikricha, xukukiy madaniyat tarkibiga kuyidagi
yirik madaniy komplekslar kiradi:
— davlat irodasini ifodalovchi normalar tizimi bulmish xukuk;  
           - xukukiy munosabatlar, ya’ni xukuk bilan tartibga solinuvchi
ijtimoiy munosabatlar tizimi;
—   xukukiy   nazorat,   tartibga   solish   va   xukuk   ijrosini   ta’minlovchi
davlat   organlari   va   jamoat   tashkilotlari   tizimi   bulmish   xukukni
muxofaza kiluvchi muassasalar;
—  xukukiy   ong,   ya’ni  jami  xukukiy   vokelikni  ma’naviy  aks  ettirish
tizimi; xukukiy xattixarakat, ya’ni xam konuniy, xam gayrikonuniy xulk-
atvor (faoliyat).
Biznincha,   bu   ruyxatga   xukuk   va   xukukiy   xulk-atvorni   siyosiy
baxolash   mezonlarini,   xukuk   ijodkorligi   faoliyati   va   xukukfanini   xam
kiritish   lozim.   Mazkur   «madaniy   komplekslar»ning       xar   biri   xukukiy
3
  Каминская   В.   И,,   Ратинов   А,   Р.   Правосознание   как   элемент   правовой   культури   //   Правовая   культура   и
вопроси правового воспитания. — М., 1974. — С. 43. madaniyatning       uziga   xos   jixatlarini   ajratish   uchun   aniklashtirishni
talab etadi. Davlat va xukuk umumiy nazariyasining   mutaxassislari bu
yunalishda   konuniylikni   mustaxkamlash   va   xukukiy   tarbiyani
kuchaytirishga yunaltirilgan faol tadkikotlar olib bormokdalar 4
.
Xukukiy   madaniyatning       ta’riflari   xilma-xil.   Jumladan,   T.   V.
Sinyukovaning       fikricha,"   xukukiy   madaniyat     inson   amaliyotining
«muayyan   jamiyatda   (sivilizatsiyada)   odamlarni   ijtimoiyxukukiy
yunaltirish   funksiyasini   bajaruvchi   normalar,   kadriyatlar,   yuridik
institutlar, jarayonlar va shakllarni uz ichiga oluvchi» 5
 soxasidir. Profes -
sor   A.   B.   Vengerov   xukukiy   madaniyatni   «xukukiy   ongning       nisbatan
yuksak va keng kulamli shakli» 6
 sifatida e’tirof etadi. Bizning  cha, oxirgi
talkinni   ilmiy   deb   e’tirof   etib   bulmaydi,   chunki   ushbu   xolda   xukukiy
madaniyat   fakat   ideal   soxaga   taallukli   bulib,   xukukiy   ongli   sub’ektlar
faoliyati   va   bu   faoliyat   natijalarini   inkor   etadi.   Boshkacha   aytganda,
xukukiy   ong,   muayyan   ma’noda,   xukukiy   madaniyatning       tarkibiga
kiruvchi xodisadir.
Xukukiy   madaniyatni   unga   ta’sir   etuvchi   omillarni   va   uning
elementlarini   sanab   utish   nuli   bilan   ta’riflashni   xam   tugri   deb
bulmaydi.   Masalan,   davlat   va   xukuk   nazariyasiga   doir   darsliklardan
birida   kuyidagilarni   ukish   mumkin:   «X UKUKIY   madaniyat   deganda,
jamiyat   xukukiy   xayotining       ma’naviy,   siyosiy   va   iktisodiy   tuzum   bilan
belgilanuvchi,   xukukiy   faoliyat,   yuridik   xujjatlar   va,   umuman,   xukukiy
ongning       erishilgan   rivojlanish   darajasida,   sub’ektning       rivojla nish
4
  Каранг:  Таджиханов У., Саидов А.  Хукукий маданият назарияси. 2 томли. — Т., 1998.
5
  Синюкова Т. В.  Правовая культура // Теория государства и права. — Саратов, 1995. — С. 473.
6
  Венгеров А.  Б.  Теория государства и права. — М., 1998. — С.  585. darajasida uz aksini topgan sifat xolati tushuniladi» 7
.
V.   P.   Salnikovning       fikricha,   xukukiy   madaniyatni   «shaxsning
xam,   jamiyatning       xam   muayyan   asoslarga   kura   strukturalashtirish
lozim   bulgan   aloxida   xukukiy   xolati   deb   idrok   etish   mumkin» 8
.
Shaxsning       xam,   jamiyatning       xam   xukukiy   madaniyatiga
umuminsoniy   kadriyatlarning       kategoriyalaridan   biri,   tarakkiyparvar
insoniyat   kulga   kiritgan   umumdemokratik   yutuklarning       muxim
natijasi deb karaladi.
Professorlar   U.   Tadjixanov   va   A.   Saidovlarning     talkinigakura,
jamiyatning       xukukiy   madaniyati   xukukiy   ongning,   konuniylikning     ,
konunlarni   takomillashtirishning       va   xukukiy   tajribaning       muayyan
darajasini   aks   ettiradigan   xamda   insoniyat   xukuk   soxasida   yaratgan
butun boyliklarni kamrab oladigan ijtimoiy madaniyatning   bir turidir. 
Shaxsning       xukukiy   madaniyati   esa   jamiyat   xukukiy
madaniyati ning       uzviy   kismidir.   Shaxsning       xukukiy   madaniyati   —
jamiyat   xukukiy   madaniyatning       zaruriy   shart-sharoiti   va   ilk
bunyodkori, unyng maksadi va tarkibiy kismidir 9
.
Yukorida   aytilganlardan   kelib   chikib,   xukukiy   madaniyatga
shunday   ta’rif   berish   mumkin:   xukukiy   madaniyat     —   odamlarning
xukukiy   munosabatlari   soxasidagi   ijtimoiy   axamiyatga   molik   ijodiy
faoliyat   shakllaridan   biri.   U   xukuk   normalari,   institutlarida   va   mazkur
xodisalarni baxolash kobiliyatida uz ifodasini topgan. Xukukiy madani -
yatni, shuning   dek muayyan ijtimoiy guruxlar va shaxslarning     davlat
7
  Русинов Р. К  Правосознание и правовая культура // Теория государства и права. — М, 1997.С   150151.
8
  Сальников В. П.  Правовая культура // Актуальние проблеми теории права. — Уфа, 1995.С. 150.
9
  Каранг:  Таджиханов У., Саидов А. хукукий  маданият  назарияси. 2 томли. Т.1. — Т., 1998.  30-31 
6. xukukiy tajribasini ularning   yuridik axamiyatga ega xulk-atvoriga ta’sir
kursatuvchi   xayotiy   faoliyatning       moddiy   va   ma’naviy   maxrullari,
kunikma   va   kadriyatlaridagi   ifodasi   deb   xam   ta’riflash   mumkin.
Muxtasar aytganda, xukukiy madaniyat shaxsiy e’tikodlarga emas, bal -
ki konunga asoslanib xarakat kilish kobiliyatidir. Shuning     uchun xam
madaniyatsiz   xulk-atvor,   xukuk   nuktai   nazaridan,   shaxslar   yoki
guruxlarning       yuridik   normalarga   nisbatan   salbiy   munosabati,
amaldagi konunlarni mensimasligi yoki buzishi demakdir.
«Xukukiy   madaniyat»   tushunchasi   keng   kulamli   bulib,
kuyidagilarni uz ichiga oladi:
- xukukiy tafakkur xamda xukukiy vokelikni missiy idrok etishning
muayyan darajasi;
-axolining   konunlarni  bilish  darajasi;
 -xukuk normalariga  nisbatan  xurmatning, ularning   nufuzi e’tirof
etilganligining   ifodasi;
  -Xukuk   ijodkorligi   va   xukukni   amalga   oshirish   jarayonlarining
xolati;
- Xukuk faoliyatining     uziga xos usullari (xukukni muxofaza kilish
organlarining   ishi, konstitutsiyaviy nazorat va xrkazolar);
-     xukukiy   faoliyatning       odamlar   yaratgan   moddiy   va   ma’naviy
ne’matlar   kurinishidagi   natijalari   (konunlar,   konunchilik   tizimlari,   sud
amaliyoti va xokazo).
Xukukiy   madaniyat   uzining       ichki   tuzilishiga   va   ijtimoiy
alokalarining       boyligiga   kura   uta   murakkab   xodisadir.   U   fakat
konunlar,   xukuknormalarini   bilishnigina   nazardatutmaydi.   Xukukiy madani yat,   xukukiy   ongdan   tashkari,   xukukiy   tartibot   va   konuniylikni
ta’minlash   va   mustaxkamlash   manfaatlari   yulida   xukukni   ijro   etash
faoliyatini   xam   uz   ichiga   oladi.   Xukukiy   madaniyat   kup   kirrali   xodisa
sifatida   ilmiy   adabiyotda   uning       eng   muxim   jixatlari,   belgilari,
mezonlari   va   sifat   xususiyatlari   majmuini   aniklash   yuli   bilan   ochib
beriladi. Ularning   ayrimlariga tuxtalib utamiz.
Xukukiy   madaniyat   jamiyatning     ma’lum   tarixiy   boskichdagi
goyaviy   xukukiy   xolatini   aks   ettiradi;   xukukiy   ong,   xukukni   bilish   va
konun larni   xurmat   kilish   darajasini   ifodalaydi.   Ba’zi   bir   mualliflar
xukukiy   madaniyatni   yuridik   ustkurmaning       barcha   tarkibiy   kismlari
majmui deb tushunadilar 10
. Bu urindaxukuksoxasining  oliy yutuklari uz
tabiatiga   kura   normativ   ekanligini   kayd   etib   utish   lozim,   zero   ular
xukukni   ijro   etish,   konunni,   xukuk   normalarini   amalga   oshi rish
faoliyatining   eng samarali shaklini ifoda etadi.
Ijtimoiy   manfaatlarni   anglash   va   ruyobga   chikarish   xukukiy
madaniyatning       rivojlanishida   xam   xal   kiluvchi   urin   tutadi.   XUKUVDa
aks   ettiriladigan   manfaat   ob’ektiv   xususiyatga   ega,   ammo   bunda   real
mavjud   manfaat   bilan   uning       xukukiy   ong   va   xukuk   normalaridagi
ifodasini   farkay   bilish   kerak   Masalan,   «manfaat   xasida   tasavvur»,
«xukukda   mustaxkamlangan   manfaat»,   «ob’ektiv   manfaat»   —   bir   xil
tushunchalar   emas,   ular   urtasida   ijtimoiy   tarakkiyotdagi   ob’ektiv   va
sub’ektiv   omillarning       uzaro   ta’siri   dialektikasi   bilan   belgilanuvchi
10
  Масалан,   каранг:   Иванов   В.   И.   Значение   правовой   культури   для   совершенствования
правоприменительной деятельности органов   правопорядка: Авторсф. дис.... канд. юрид. наук
— М., 1973. — С. 7;   Сальников В. П.   Правовая культура   и  поведение граждан (вопроси теории):
Автореф.тшс.... канд. юрид, наук — Л., 1980. — С. 7. farklar va xatto ziddiyatlar mavjud 11
.
Siyosiy va xukukiy madaniyatning    uzaro nisbatiga utar ekanmiz,
siyosat va xukuk — umumiy prinsiplar, uzaro mos keluvchi maksadlar,
tarixiy   takdirlarning   umumiyligi   bilan   bir   katorda   —   xar   xil   ijtimoiy
funksiyalarga   xam   ega   ekanligini   kayd   etib   utish   lozim.   Xukukiy
madaniyatning   siyosiy   madaniyatdan   farki,   avvalambor,   xukuk
ijodkorligi   va   xukukni   ijro   etish   faoliyati,   shaxs   xukukiy   ongining
shakllanishi   va   faoliyat   kursatishining       xususiyatlarida,   xukuk
normalari va xukukiy munosabatlarning   uziga xosliklarida kurinadi.
Siyosiy va xukukiy madaniyat bir-biri bilan uzviy boglikdir; yuksak
xukukiy madaniyatsiz, konuniylik prinsipiga kat’iy rioya etmasdan turib
yuksak siyosiy madaniyatga erishish mumkin emas.
Xukukiy   madaniyat   xukukni   ijro   etish   faoliyatini   ta’riflabgina
kolmay, balki fukarolarga kuyilgan siyosiy va xukukiy talablar majmuini
xam   uz   ichiga   oladi,   konunga   muvofik   xulk-atvor   namunalari   va
ideallarini   saklaydi,   ularni   tinimsiz   boyitib   boradi 12
.   Fukarolarning
siyosiy   madaniyat   normalariga   muvofik   faoliyati   xukukiy   mada niyat
namunasi xam bulishi shart.
Siyosiy   va   xukukiy   madaniyat   uzaro   ta’sir   etish   jarayonida   bir-
birini   boyitib   boradi.   Siyosiy   madaniyat   prinsiplari   va   normalari
xukuking   rivojlanishiga   ta’sir   etadi.   Siyosiy   madaniyatning
normativligiga   aloxida   normativlik   deb   karash   lozim,   zero   siyosiy
prinsiplar va normalar ijtimoiy xayotda aloxida urin tutadi.
Siyosiy   madaniyat   bilan   xukukiy   madaniyat   aksariyat   xollarda
11
  Сабикенов  С.  И.  Об объективном характере интересов   в  праве // Сов. госу дарство и право.  1981.  №6.  С.
36 -38.
12
 Бу хакда Каранг: Личность и уважение к закону / Под. ред. проф. В. П. Казимирчука.   М., 1979. aynan   bir   ma’naviyaxlokiy   va   madaniy   kadriyatlargatayanadi.
Uzbekiston   Prezidenti   I.   Karimovning       xalk   kadriyatlarini   tiklash   va
ravnak   toptirish   aloxida   e’tibor   berishi   xozirgi   sharoitda   yurtimizda
siyo siy   va   xukukiy   madaniyatning       shakllanishida   muxim   urin   tutadi.
«Biz   ma’naviy   kadriyatlarni   tiklashni   milliy   uzlikni   anglashning
usishidan,   xalkning       ma’naviy   sarchashmalariga,   uning       ildizlariga
kaytishdan   iborat   uzviy,   tabiiy   jarayon   deb   xlyuoblaymiz.   Xalkning
mada niy kadriyatlari...  Kudratli   ma’naviyat   manbai   bulib   xizmat
kilgan» 13
, — deb ta’kiddaydi yurtboshimiz.
Kadriyatlar,   xech   mubolagasiz,   xalk   tarixi,   millat   kiyofasidir...
Milliy   kadriyatlar   suzsiz   xar   bir   millatning       mavjudlik   belgisidir...
Madaniy   kadriyatlar   kishilar   urtasidagi   uzaro   ma’naviy-ma’rifiy
munosabatlarni   boshkaradi,   ularning       ijtimoiy-siyosiy   va   goyaviy
jipsligini mustaxkamlaydi 14
.
«Kadriyat»   tushunchasi   ma’no   jixatidan   «e’tikod»   tushunchasiga
yakin. O. G. Drobniskiyning     fikricha, «kadriyat» tushunchasi biron-bir
obektning   ijobiy   yoki   salbiy   axamiyatini,   ijtimoiy   ong   xodisalarining
normativ nisbiy tomonini ifodalaydi 15
.
Jamiyatdagi   kadriyatlar   ijtimoiy   guruxlarning       manfaatlari   va
pozitsiyalariga,   shuning     dek   ijtimoiy   va   siyosiy   xalisalar,   normalar   va
koidalarga   nisbatan   muayyai   munosabatlariga   karab   kichiktizimlarga
bulinadi.
13
  Каримов И. А.  Узбекистон  XXI  аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик  шартлари ва  тараккиёт
кафолатлари. ~ Т., 1997.
14
  Каранг:  Љирђизбоев А.  Кадриятлар: тарбия ва  муаммо // Мустакиллик  ва ижтимоий 
тараккиёт.  Т., 1998. ~ 1461476.
15
  Каранг:  Дробниккий О. Г.  Мир  оживших  предметов. Проблема кенности  и  филосо фия.  М ., 
1967.  С . 24. Ijtimoiy   fanlarda   odatda   ijtimoiy   xayotning       ikki   —   moddiy   va
ma’naviy   soxalari,   mazmuni   va   funksiyalariga   karab   esa   —   ishlab
chikarish iste’molchilik (utilitar), ijtimoiy-siyosiy, tarixiy, es tetik xukukiy,
ma’naviy, ma’rifiy kabi soxalari ajratiladi.
Ijtimoiy-siyosiy   tafakkur   tarixi   kadriyatlarning       tabiati   va
mazmunini ularga  ta’sir  kursatuvchi  ijtimoiy  va  siyosiy  mexanizmlarga
nisbat   bermasdan   tugri   baxolab   bulmasligini   kursatadi.   Siyosiy   va
xkuxiy   kadriyatlarga   ijtimoiy   makon   va   zamondan   tashkaridagi   bokiy
narsalar deb karash xam xakikatdan uzok kadriyatlarni abstrakt talkin
etish mazmunsiz ta’riflashlarga olib keladi.
Insoniyatning       tarixiy   rivojlanish   boskichlariga   karab   kadriyat lar
tubdan   uzgarib   boradi.   Ma’lumki,   tarixiy   sharoitlarning       uzgarishi
tarixiy   tarakkiyot   jarayonida   mazkur   ob’ektiv   xolatlar   ta’sirida
shakllangan   siyosiy   va   Xukukiy   madaniyatlarga   xam   ta’sir   kursatadi.
Burjua   inkiloblari   davrida   uning   mafkurachilari   feodal   tuzumni,
jumladan   uning       siyosiy   va   ma’naviy   kadriyatlarini   aevsiz   tankid
kilganlar.   Burjua   inkiloblari   ma’lum   darajada   cheklangan   xususiyatga
ega   ekanligiga   karamay,   feodalizmning       agdarilishi   tarixan   ijobiy
xodisa   bulib,   yangi   kadriyatlar   tizimining       vujudga   kelishiga   turtki
berdi.
Ingliz sotsiologi K Xodkinson boshkaruvning falsafiy metodologik
masalalariga   bagishlangan   asarida   boshkaruv   masalalariga   aloxida
e’tibor   karatadi   va   sub’ektiv   idealizm   bilan   sugorilgan   kadriyat larga
shunday   ta’rif   beradi:   biz   biror   narsani   kadrli   bulgani   uchun   emas,
uzimiz   uni   k щ rpi   deb   xisoblaganimiz   uchun   shunday   baxolaymiz 16
.
16
  Каранг :  Hodkinson  С .  Toward a philosophy of administration.  Oxford, 1978. — P.  100. Bunday   karashlarga   k њ ra,   kadriyat   fakat   baxolovchining       aklidagina
mavjud   va   amaliy   asosga   ega   emas,   zero   istalgan,   afzal   kurilgan   yoki
makbul narsa xakidagi tasavvurlarga taalluklidir.
Amerikalik   professor   Ch.   R.   Foster   Siyosiy   fanlar   xalkaro
uyushmasining       X   butunjaxon   kongressida   (Moskva,   1979   yil)   kilgan
ma’ruzasida   siyosiy   madaniyatni   ayni   jamiyatdagi   siyosiy   faoliyatga
singib   ketgan   ijtimoiy   anglangan   va   teran   xis   etilgan   kadriyatlar   va
tegishli   e’tikodlar   (karashlar)   yigindisi,   ijtimoiy   tizimning   aloxida
a’zolariga   xos   xususiyatlardan   kura   kuprok   butun   ijtimoiy   tizimga   xos
xususiyatlarini   uzida   jamlagan   konsepsiya   sifatida   ta’riflagan.   Ammo
bu   konsepsiya   individual   karashlar   va   kadriyatlardan   kelib   chikxan.
Siyosiy   madaniyat   mikrodarajada   mavjud   xususiyatlarga   tayanib,
makrodarajani   urganadi.   Shuning     uchun   xam   siyosiy   madaniyatni
urganish   mazkur   jamiyatda   xuku   mat   iistitutlari   va   siyosiy   mexanizm
kanday ishlashini tushunishga yordam berishi mumkin.
Garb olimlari siyosiy  va  xukukiy madaniyatni ta’lim tizimi amalga
oshiruvchi   «ijtimoiylashish»,   maktab   va   boshkalar   bilan   boglaydilar 17
.  
Bunday   aloka   chindan   xam   mavjud.   Ammo   siyosiy   partiyalar,
ommaviy   axborot   vositalari   tizimi   va,   tabiiyki,   ijtimoiy   tarakkiyotning
ob’ektiv   shart-sharoitlari   xamda   siyosiy   vaziyat   siyosiy   va   xukukiy
madaniyatni rivojlantiruvchi kdaratli, xal kiluvchi omillardir.
Siyosiy   va   xukukiy   madaniyat   kadriyatlarini   muayyan
odamlar.ruyobga   chikaradilar,   ammo   bu   ularni   individualistik   talkin
kilish uchun asos bermaydi. Ingliz olimi R. Xiggins insoniyatning    axoli
17
  Масалан ,   каранг :   Нутап   И .   Political  socialization.   New  York, 1959;   Hess R., Torney J.   The   Development  of
Basic Attitudes and Values toward Government and Citizenship. During   School Years.     Chicago, 1965;    Vienni R.
Political   socialization  //   Handbook  of   Political   Psychology.   —  San  Francisco,  1973;  Political  theory   and  political
education / Ed. by  Richter  M.    New York,  1980. kupayib   ketishi,   ocharchilik   resurslar   tankisligi,   atrof   muxitning
ifloslanishi, xarbiy va noxarbiy faoliyatda yadro energiyasini suiiste’mol
kdyaish,   fan   vatexnologiyalarning       nazoratsiz   rivojlanishi»   singari
dushmanlari   katoriga   «yana   bir,   yegginchi   «dushman»ni   —   inson
tabiatining     xossalarini, ya’ni jamiyatning     rivojlanishida odamlarning
ishtirok   etishiga   xalakit   beruvchi   siyosiy   lokaydlik   murosasizlik   de -
magogiya singari sifatlarni kiritadi 18
.
«Normativlik»   tushunchasi   siyosiy   va   xukukiy   madaniyat
kadriyatlarini   tushunishni   farklovchi   muxim   jixatdir.   Muammoning
moxiyati normativlik bilan real vokelikning    (faktning  ) uzaro nisbatini
aniklashdan   iborat   bulib,   bunda   mazkur   tushunchalar   mavjud   va
maxbulni   normativ   va   ekzistensional   (ideal   va   real)   karashlar   nuktai
nazaridan   muayyanlashtirishni   nazardatutadi.   Normativ   soxa   Garb
aksiologiyasida   juda   keng   talkin   kilinadi;   kadriyatlarning       normativ
tizimi   deganda,   ba’zan   normalarni   asoslash,   oklash   vatashash
mexanizmi; normativ funksiya sifatida esa — xar xil vaziyatlarda bir xil
xulk-atvorni   ta’minlash   tushuniladi.   Amerikalik   sotsiolog   T.   Parsons
«normalar   tizimi   ularni   tartibga   soluvchi   addriyatlar   bilan   birikishi»,
ular   madaniyat   soxasi   bilan   boglanishini   kayd   etadi,   bunda   «kadriyat
bilan   norma   urtasidagi   alokani   tushunish   ularga   kushiluvchi   barcha
odamlar   mazkur   kadriyatlarni   ruyobga   chikarishini   faollashtiradi» 19
.
Tabiiyki,   kadriyatlarni   bunday   tushunish   ularni   funksional,   ijtimoiy
norma lar, shu jumladan xukuk va axlok bilan yakinlashtiradi.
Sobik   sovet   ilmiy   adabiyotida   kadriyatlar   ierarxiyasi   mavjudligi,
18
  Каранг :  Higgins R.  The seventh enemy. The human factor in the global crisis.  London ,  1978.
19
  Американская  социология.   Перспективи,  проблеми,  методи.  —  М.,   1972. — С. 36 83 69. bir   yoki   bir   nechta   muxim   kadriyatlar   dolgan   kadriyatlarni   belgilab
berishi kayd etib utilgan 20
. Tabiiyki, kadriyatlar exromining   chukdisida
xayot   kadriyati   turgan   bulsa,  tinchlik   salomatlik   tugilish  kadrlidir;   agar
chukkida  ijod   turgan bulsa, demak yangilik va kashfiyot kadrlidir.
Aslida,   siyosiy   va   xukukiy   madaniyat   siyosiy   va   xukukiy   bilimlar,
e’tikodlar,   kadriyatlar   xamda   ularni   umumiy   koidaga   aylangan   xulk-
atvor   normasida   ruyobga   chikarish   amaliy   faolrtyatining       birligi
ta’minlanadigan joyda boshlanadi. Bunda bir necha jixatlar farklanadi.
Avvalambor,   aloxida   shaxsning       xukukiy   va   boshka   ijtimoiy
normalarga   doimiy   va   izchil   rioya   kilishi   barcha   fukarolar   yuksak
onglilik   darajasi,   aynan   shunday   xarakat   tarzining       maksadga
muvofikligiga   ishonch   asosida   rioya   kiluvchi   umumiy   normalar
xususiyatyni kasb etishi lozim.
Siyosiy   madaniyatning,   shuningdek   xukukiy   madaniyatning
normativligi ijtimoiy manfaatlarni aks ettiruvchi barcha soxalarga: ong
soxasiga,   siyosiy   va   xukukiy   mafkura,   kadriyatlar,   ijtimoiy-siyosiy
amaliyot   soxalariga,   turmush   tarziga,   tarixiy   va   ijtimoiy   tajribaning
vorisiyligi xamda ularni utkazish mexanizmlariga singib ketadi. Bu esa
siyosiy va xukukiy madaniyatning     kurinishlarini sotsiologiyada  ishlab
chikilgan turli kursatkichlar, mezonlar va metodikalar buyicha urganish
imkonini beradi.
Xukuk asoslarini bilish va uning   asosiy kadriyatlarini uzlashtirish
madaniyatli   odam   shaxsining       muxim   jixatidir.   U   axoli   barcha
tabakalarining       ichki,   ma’naviy   extiyojiga,   ularning       turmush   tarzi
elementiga,   avloddan   avlodga   utkaziluvchi   an’anaga   aylanishi   lozim.
20
 Каранг:  Любимова Т. Б.  Социальние исследования. Теории и методи. — М., 1970. — С. 7273. Xukukiy   va   umumiy   madaniyatda   normalar   va   kadriyatlarning
mustaxkamlanishi odamlar xulk-atvorini xukuk orkali samarali tartibga
solishning   ishonchli omilidir.
Siyosiy   va   xukukiy   madaniyatning       shakllanishi   turmush   tarzi
bilan   chambarchas   boglik.   Bunday   al   oka,   avvalambor,   odamlar
turmush   tarzi   siyosiy   va   xukukiy   j щ atlarining     axamiyati   bilan
belgilanadi.   Ammo   muammoning       moxiyati   fakat   shundagina   emas.
Siyosiy,   xukukiy   madaniyat   va   turmush  tarzi   bitta   umumiy  jixatga   ega
—   ular   odamlarning       amaliy   xayotiy   faoliyati   jarayonini   aks   ettiradi,
ya’ni   ishlab   chikarish   usullari,   ishlab   chikarish   munosabatlari,   modkiy
va ma’naviy zamin tushunchalarini ijtimoiy xayotning     aloxida soxalari
va kurinishlariga tatbikan yanada muayyanlashtiradi.
Odamlarning     turmush   tarzi   siyosiy   va   xukukiy   karashlar,
F oyalarning       «moddiylashtirilganlik»   darajasini   aks   ettirib,   xastiy
faoliyatning   izchil va muntazam kayta tuziluvchi normasi bulib xizmat
Kiladi.   Ancha   jadal   kechadigan   siyosiy   xayot   vaxukukiy   rivojlanish
pirovard natijada tarixiy tajriba va ijtimoiy amaliyotdan utgan narsalar
sifatida   siyosiy   va   xukukiy   madaniyatning   barkaror   institutlarida   uz
ifodasini   topadi.   Bu   shaxs,   ijtimoiy   gurux,   jamoat   tashkilotlari   va,
umuman,   ijtimoiy   tizim   siyosiy   va   xukukiy   rivojlanishining       normativ
natijasidir.
R.   G.   Yanovskiy   shunday   deb   yozadi:   «Siyosiy   madaniyatning
uzagi   ma’lum   bilimlarning       shunchaki   yigindisi,   mafkuraviy
kursatmalar,   si yosiy   faoliyat   kunikmalari,   barxaror   xulk-atvor
andozalari   emas.   Siyo siy   madaniyat   shaxs   rivojlanishining       ma’lum sifat   bosdichini   ifodalaydi.   Bu   boskich   kuyidagi   pogonalarni   uz   ichiga
oladi:   mafkuraviy   pogona   (siyosiy   bilish   va   fikrlash   madaniyati,   ijtimoiy
tajribani  taxlil   kilish   va   umumlashtirish,   yangi   siyosiy   xodisalarni   ilgari
uzlashtirilgan   bilimlar   asosida   ijodiy   anglab   yetish   kobiliyati),
emotsional   psixologik   po   yuna   (siyosiy   bilimlarning       xdkkoniyligiga
bulgan   ishonch),   faol   xulk-atvor   pogonasi   (siyosiy   bilimlar   xakikiyligiga
ishonch)   va   faoliyatli   (siyosiy   ideallarpi   kundalik   faoliyatda   ruyobga
chikarishga tayyorlik va kodirlik)» 21
.
Fukarolik   jamiyatining   shakllanishi   va   demokratiyaning
rivojlanishi   sharoitida   axlokiy   prinsiplar,   xukukny   va   ma’naviy
majburiyatlarning       birligi   konstitutsiyaviy   normalarda
mustaxkamlanadi.
Uzbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasining   19   moddasida:
«Uzbekiston Respublikasi fukarosi va davlat bir-biriga nisbatan bulgan
xukuklari  va  burchlari  bilan  uzaro  boglikdirlar»,  deb belgilab kuyilgan.
47   va   48   moddalarga   muvofik,   barcha   fukarolar   Konstitutsiyada   bel -
gilab   kuyilgan   burchlarini   bajaradilar.   Shuning     dek   fukarolar
Konstitutsiya   va   konunlarga   rioya   etishga,   boshka   kishilarning
xukuklari,   erkinliklari,   sha’ni   va   kadrkimmatini   xurmat   kilishga
majburdirlar.   49—52-moddalarning       mazmuni   xam   xukukiy   va
ma’naviy   majburiyatlarning       shunday   teran   va   uzviy   birligi   bilan
sugorilgan.   49-moddaga   binoan,   fukarolar   Uzbekiston     xalkining
tarixiy,   ma’naviy   va   madaniy   merosini   avaylab   asrashga   majburdirlar.
50   moddaga   asosan,   fukarolar   atrof   tabiiy   muxitga   extiyotkorona
21
  Яновский Р. Г.   Политическое сознание личности // Проблеми политических наук   К   итогам   XI
Всемирного конгресса МАПН.  М., 1980.  С. 155. munosabatda   bulishga   majburdirlar.   52-moddaga   kura,   Uzbekiston
Respublikasini   ximoya   Kilish   Uzbekiston   Respublikasi   xar   bir
fukarosining   burchidir.
Fukarolik   jamiyatining       negizlari   vujudga   kelishi   jarayonida
«ezgulik   va   burch»,   «adolat   va   xalollik»,   «insoniylik   va   ishonch»,
«insonning       sha’ni   va   diyonati»,   «mas’uliyati   va   kadrkimmati»
tushunchalari   bilan   siyosiy   va   xukukiy   madaniyatning       alokasi   tobora
yakinlashib va uygunlashib boradi.
Xozirgi   zamon   sharoitida   siyosiy   va   xukukiy   madaniyat   kuprok
falsafa,   shu   jumladan   ijtimoiy   adolat   nuktai   nazaridan   urganiladigan
ob’ektga   aylanib   bormokda.   Siyosatshunoslik   va   xukukshunoslikni
tanKidiy   urganish   bunday   tamoyilning       mavjudligini   tasdikdaydi.
Olimlar   adolatni   ijtimoiy,   ma’naviy   kadriyat,   siyosiy   karorlar   vaxukukiy
kursatmalarni   baxolashning       ideal   mezoni   deb   tushunib   yetishga
xarakat   kdpmokdalar 22
.   Siyosiy   va   xukukiy   madaniyatga   asoslanuvchi
ijtimoiy   adolat   mezonlari   barcha   ijtimoiy   xodisalarni   jamiyat
manfaatlariga   muvofiklik   nuktai   nazaridan   baxolashni   talab   etadi.
Davlat   jamiyatning       barcha   katlamlari   urtasida   kelishuvni
ta’minlaydigan   va   uz   siyosatini   amalga   oshirishda   jamiyat   manfaatini
xar tomonlama e’tiborga oladigyan jyamiyatyaagina chinakam ijtimoiy
adolat xukm surishi mumkin.
Adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.   -  T: 2003 
2. Karimov I. A.   Po puti sozidaniya. Ot regionalnoy bezopasnosti k bezopas nosti
globalnoy.   V ы stuplenie   na   spesialnom   torjestvennom   zasedanii   General noy
22
 Батафсил маълумот учун каранг: Малькев Г.В. Социальная справедливость и право.М., 1977. Assamblei   po   sluchayu   pyatidesyatoy   godov щ ini   Organizatsii   Ob’edinennix
Natsiy, NyuYork 24 okt.1995 g. T.4.   T., 1996.
3.  O‘zbekiston Res. Hukumatining karorlar  tuplami.  —  T.,  1997.   №5.
4. Karimov I.A.  Vatan  sajdagox kabi mukaddasdir.  T.Z. - T., 1996. 
5. Karimov I.A  Biz kelajagimizni uz kulimiz  bilan kuramiz. - T.,  1999. 
6. Karimov I.A.  O’zbekiston  XX I asr busagasida: xavfsizlikka taxdid, Barqarorlik
shartlari va tarakkiyot kafolatlari.  T., 1997.   
7. O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisining   axborotnomasi.     1999.   —   №5.   —
110modda.
8. Kobilov Sh.   Prezident Islom Karimovning     «O’zbekiston   XX I   asr busagasida :
xavfsizlikka   taxdid,   Barqarorlik   shartlari   va   tarakkiyot   kafolatlari»   asarini
urganish   buyicha ukuv-kurgazmali kullanma / Mas’ul muxarrir U. Tadjixanov.
—  T., 1999.  
9. Karimov     I.A.   Biz   tanlagan   yul   —   demokratik   tarakkiyot   na   ma’rifiy   dunyo
bilan   xamkorlik yuli. T. 11. — T., 2003. 
Karimov I. A.  Yangicha fikrlash va ishlash  davr talabi.  T.5, — T., 1997

MA DAN IY A TN IN G BOSHKA TURLA RI BILA N SIY OSIY MA DAN IY A TN IN G ALOKA SI Reja 1.Siyosiy va iqtisodiy madaniyatning birligi 2.Siyosiy va huquqiy madaniyatning o‘zaro nisbati: qadriyatlar va qarashlar 3.Siyosiy madaniyatning boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqadorligi

1. Siy osiy v a ik t isodiy madaniy at ning birligi Siyosiy madaniyat murakkab tizim bulgani bois, uzi xamjamiyat madaniyatining uzviy bulagi xisoblanadi. Siyosiy madaniyat yagona yaxlittizimning elementi sifatida umuman madaniyatning boshka kismlari bilan chambarchas bo ђ likdir. Birinchidan, siyosiy madaniyat, umuman madaniyatning tizim xosil kiluvchi uzagi bulgani xolda, madaniyatning kolgan barcha turlariga ta’sir kursatadi. Darxakikat, jamiyat madaniyatini uzlashtirish uchun yuksak siyosiy madaniyat zarurdir. Ikkinchidan, siyosiy madaniyat normativ tizim sifatida xukukiy madaniyat bilan uzviy boglik. Garchi butun madaniyat normativ bulsada, madaniyatning yukorida zikr etilgan ikki turi uning normativ «uzagi»ni tashkil etadi, zero u shaxsning jamiyatdagi xulk- atvor normalarini, uning jamiyatga, davlatga va boshxa odamlarga munosabatini belgilab beradi. Uchinchidan, siyosiy madaniyat umumiy madaniyatning boshka turlari bilan umumiy jixatlarga xam ega. U madaniyatning kolgan turlariga uz ta’sirini utkazadi. Masalan, dunyokarash siyosiy madaniyatning elemen ti sifatida ma’naviy madaniyatning xam muxim kismi xisoblanadi. Shunday kilib, madaniyat turlari biribiriga singib ketadi, biri ikkinchisida uz «iz»ni koldiradi. Madaniyatning boshka turlari bilan siyosiy madaniyatning alokasini muayyan taxlildan utkazishda bu jixatlarni nazarda tutish lozim. Tabiiyki, madaniyatning barcha turlari bilan siyosiy madaniyatning alokasini bir kitob doirasida tulatukis kurib chikish

mushkul. Shu bois siyosiy madaniyatning iktisodiy madaniyat xamda xukukiy madani yat bilan uzaro ta’sirini taxlil kilish bilan cheklanamiz. Xush, nima uchun biz madaniyatning aynan shu turlarini tanladik? Siyosiy va xukukiy madaniyat umumiy madaniyatning uta muxim kism lari xsoblanadi. Siyosiy madaniyat normalari xukukiy madaniyat normalari bilan kup jixatdan kesishadi, zero ular odamlar xulk-atvorini, ularning jamiyatga munosabatini xar tomondan (chunonchi, siyosiy va xukukiy tomondan) tartibga soladi. Ularning uzviyligi shu bilan izoxlanadi. Siyosiy va iktisodiy madaniyatlarning yakinligini isbotlab ugarishning xojati bulmasa kerak Ularning birligi siyosat va ikrtsodning dia lektik uzaro alokasi bilan bezlik. Ma’lumki, siyosat — iktisodning mujassamlashgan ifodasidir. Iktisodiy munosabatlar soxasidagi faoliyat madaniyati siyosiy madaniyat bilan chambarchas BOGLIK . Siyosiy madaniyatsiz yuksak iktisodiy madaniyat bulishi mumkin emas, xuddi shuningdek iktisodiy madaniyatsiz siyosiy madaniyat xam mavjud bulmaydi. Mamlakatimiz XX I aerga katta iktisodiy va ilmiytexnikaviy saloxiyat bilan kadam kuydi. Iktisodiy saloxiyat bekiyos darajada ortdi, biz bozor iktisodi sari faol xarakat kdlmokdamiz, eski ma’muriy buyrukbozlik iktisodi (rejali iktisod) sarkitlari asosan bartaraf etildi. Bozorga utish sharoitida ishlab chikarish xodimiga, uning umumiy, siyosiy va iktisodiy madaniyatiga nisbatan talablar xam ortishi tabiiy. Shu ma’noda biz iktisodiy madaniyat xakidasuz yuritishimiz mumkin. Shunga karamay, «iktisodiy madaniyat» tushunchasi xali ilmiy

adabiyotda taxlil kilingani, siyosiy va iktisodiy madaniyatlarning uzviy alo љ adorligi mufassal kursatib berilganicha yuk. Yuksak siyosiy va iktiso diy madaniyatsiz ishlab chikarish madaniyatini, binobarin, uning samaradorligi va unumdorligini fakat maxalliy mikyosda emas, balki res publika mikyosida xam jiddiy oshirib bulmasligi ayon bulmokda. Darxakikat, iktisodiy bilimlarni, iktisodiy taxlil kunikmalarini, iktisodiy tafakkur va uziga xos ijtimoiy sezgilarni (masalan, mulk egaligi xissini) uzlashtirish darajasini ta’riflovchi bu bilimlar, kunikmalar, ijtimoiy sezgilarni insonning amaliy faoliyatida ruyobga chikarish darajasini ochib beruvchi boshka biron-bir madaniyat turi bormi? Iktisodiy madaniyat inson ijtimoiy faoliyatining ana shu tomonlarini aks ettiradi. Iktisodiy madaniyatni uzlashtirmasdan iktisodiy munosabatlarni ongli, izchil va ilmiy uzgartirish xamda takomillashtirish mumkin emas. Umuman olganda, iktisodiy madaniyat kuyidagilarni uz ichiga oladi: a) iktisodiy. bilimlar, ya’ni iktisodiy nazariya asoslarini, xodimning ixtisosligi bilan uzviy bopshkbulgan muayyan iktisod so)xsini, xalkaro iktisodiy munosabatlarning asoslarini bilish. Bunda r an «kitobiy», yuzaki bilimlar xakida emas, balki shaxsning e’tikodiga aylangan bilimlar xakida bormokda; b) tijorat yuritish bilimi va kunikmalarining rivojlanganligi. Yuksak iktisodiy madaniyatga ega bulgan xodim zarur xisobkitoblarni amalga oshirish, ishlab chikarishda ba’zan yuzaga keladigan nostandart vaziyatlarda makbul iktisodiy yechimni topish,

tashabbus kursatish, mexnat sharoitlarini takomillashtirish yuzasidan okilona takliflar kiritish kabilarga kddir buladi; v) tashabbuskorlik va tadbirkorlikka, mas’uliyatni oshirishga, kam xarajat kilib, katta iktisodiy iatijalarga erishish imkonini beruvchi yullarni ijodiy izlashga yunaltirilgan iktisodiy tafakkurning yangi tipi. Iktisodiy tafakkur iktisodiy bilim va kunikmalarning oddiy yitindisini emas, balki ularning yangi tizimini aks ettiradi. Rivojlangan iktisodiy tafakkur insonga vokelikning u yeki bu xodisasi yoki xolatini iktisodiy maksadga muvofiklik nuktai nazaridan baxolash imkonini beradi. Rivojlangan iktisodiy tafak kur xodisalarga nisbatan maksadga muvofiklik nuktai nazaridan yondashishni odatga, kundalik xulk- atvorga aylantirishni nazarda tutadi. Chinakam ishbilarmonlik mulkka, modkiy va moliyaviy resurslardan foydalanishga tejamkorona munosabat xozirgi zamon iktisodiy tafakkurining muxim jixatlaridir. Iktisodiy tafakkuri rivojlan gan odamda mulkka nisbatan bunday munosabat odatga, turmush tarzining ajralmas kismiga aylanadi; g) tejamkorlik omilkorlik xujasizlikka nisbatan murosasizlik kabi ijtimoiy xislatlarni shakllantirish. Bu ijtimoiy xislatlar uz ishining bilimdoni bulgan shaxs ongida uygunlashadi. Egalik Xissining rivojlanganligi fakat uz mexiati uchun emas, balki butun jamoa mexnati uchun xam katta mas’uliyatni.xis etishni, jamoa ishlarini boshkarishda shaxsan ishtirok etishni nazarda tutadi; d) iktisodiy bilimlar, kunikmalar va maxoratni kundalik amaliyotda — mexnatda, oilaviymaishiy munosabatlarda, ijtimoiy-siyosiy, boshkaruv faoliyatida kullash. Rivojlangan iktisodiy tafakkurga ega