MEHNAT BOZORIDA HUDUDIY AXBOROT TIZIMI ShAKLLANISh YO‘NALIShLARI VA MEXANIZMLARI REJA 1. Mehnat bozorida hududiy axborot tizimining shakllanishi 2. H ududiy axborot tizimi yaratilishining shart-sharoiti va usullari 3. Mehnat bozorida hududiy axborot tizimlarini joriy etish – iqtisodiyotning axborot sektorini intensiv rivojlantirish omili sifatida

1. Mehnat bozorida hududiy axborot tizimining shakllanishi Zamonaviy makroiqtisodiy tuzilmalar uchun axborotga ega bo‘lish juda ham muhim, chunki atrof muhitdagi noaniqlik yuz marta o‘sdi, bu ko‘pincha, firmalar, korxonalar, korporatsiyalar, banklar faoliyatining buzilishiga olib keldi, rahbarlikning har qanday darajasida asoslanmay qabul qilingan qarorlar xo‘jalik ob’ektlari uchun tuzatib bo‘maydigan salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi 1 . Shunday ekan, mehnat bozori infratuzilmasi shakllanishi va rivojlanishining muhim shart-sharoiti, vositasi bo‘lib, uning sub’ektlari o‘rtasidagi aloqalarni ta’minlovchi mehnat bozori axborot tizimini shakllantirishdan iboratdir. Mehnat bozorida axborot tizimini vujudga keltirish va takomillashtirish hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari o‘rtasida yagona ish bilan bandlik siyosatini yuritish ular o‘rtasida kommunikatsiya aloqalarni ta’minlash hamda transaksion xarajatlarni qisqartirish imkoniyatlarini kengaytiradi. Axborotlashtirish jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ish bilan bandlikni davlat tomonidan tartibga solish va mehnat bozorida davlat siyosatini yuritish bo‘yicha yangi-yangi talablarni yuzaga keltirmoqda. O‘zbekiston mehnat bozoridagi hududiy farqlar ahamiyatli ravishda hududiy bozorlar integratsiyasini ta’minlaydigan hamda hududiy xususiyatlarni hisobga oladigan hududiy ish bilan bandlik siyosatini ishlab chiqishni zarurat etmoqda. Hozirgi vaqtda mehnat bozorida axborotlar roli jiddiy ravishda o‘smoqda. Boshqaruv maqsadlari uchun axborotlarga yuqori ehtiyoj va axborot jarayonlarining shiddatli rivojlanishi uning infratuzilmasi tarkibiy qismlari yaratishni birinchi o‘ringa olib chiqadi. Axborotli infratuzilma hisoblash texnikasi, kommunikatsiya vositalari, uslubiy va dasturiy ta’minlash, faoliyatning yordamchi turlarini qamrab oladi. Hisoblash texnikasi bilan jihozlashni yetarli darajada ta’minlash maqsadida hisoblash vositalari bozorining narxi arzonlashmoqda. Kishilik faoliyatining tegishli sohalarida samarali ishlash uchun zarur bo‘lgan ilmiy-texnik, siyosiy, iqtisodiy va har qanday axborotlar hajmining o‘sishi 1 Ғуломов С.С. Ахборот тизимлари ва технологиялари. -Т.: “Шарқ”. 2000. - 92 б .

boshqaruvda axborot texnologiyalaridan keng foydalanish zaruratini keltirib chiqarmoqda 2 . Axborot va kommunikatsion texnologiyalar iqtisodiyotning deyarli barcha tarmoqlariga ulkan va global miqyosda hamda har qanday tarmoq yoki xizmatlarga tegishli firmalarning har bir funksiyasiga ta’sir ko‘rsatmoqda 3 . Hozirgi vaqtda sanoati rivojlangan mamlakatlarda 50% ish bilan band bo‘lganlar kompyuter texnikasidan foydalanmoqdalar 4 . Mehnat bozorining yagona axborot tizimi, masalan, 2000 yilda Koreya Respublikasida yaratildi 5 . Mehnat bozorida axborotlarning yo‘qligi yoki yetishmasligi ish bilan bandlikka ko‘maklashish doirasida nomutanosib holatlarni keltirib chiqaradi, agarda bo‘sh ish o‘rinlariga ishchi kuchi yetishmaydigan joyda ishsizlar mavjud bo‘lsa, qanday qilib bo‘sh ish joylari tuzilmasini to‘ldirish orqali ishsizlik darajasini kamaytirish mumkin. Shu sababli mehnat bozorida hududiy ish bilan bandlik siyosatini samarali amal qilishi uchun hududdagi bo‘sh ish joylarining sifatli tasnifi va ishsizlar soni haqida barcha operativ ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi, ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish bo‘yicha hududiy axborot tizimini yaratish zarur. Aholini ishga joylashtirish bo‘yicha hududiy bandlik xizmati axborot tizmlarini yaratilishida barcha imkoniyatlari bilan yetakchi rol o‘ynaydi. Har bir hududda axborot tizimlarining yaratilishi va qo‘llanishi respublika miqyosida yagona davlat siyosatini yuritish maqsadida mehnat bozorining markaziy axborot tizimiga birikishini nazarda tutadi. Hududiy axborot tizimlarining yaratilishi ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishda tarmoqli – axborotlarni taqsimlash xususiyatlari bilan aloqadorlikda ijobiy tashqi samaralarni yuzaga keltiradi 6 . 2 Ғуломов С.С. Ахборот тизимлари ва технологиялари. - Т.: Шарқ. 2000. - 93 б . 3 Тарасова Н. Трудовўе отношения в условиях глобализации и технологической революции (опўт стран запада) //Общество и экономика. –М.: 2000. №1. -С . 67. 4 International Labor Review . 1995. V . 134. №4-6. 5 Костюнина Г.М. Социальная политика в области труда (опўт Республики Корея) // Труд за рубежом. 2000. №4. -С . 29-30. 6 Вериан Х.Р. Микроэкономика. Промежуточнўй уровень. Современнўй подход. - М.: ЮНИТИ. 1997. - С . 647.

Haqikatdan ham, bunday axborot tizimlari xizmatlariga talab hududiy mehnat bozorini qamrab olish doiras igacha kengayib boradi. Ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishda hududiy axborot tizimi ishchilarning bo‘sh ish joylarini izlashda ularning raqobatbardoshligini oshirishga amaliy natija beradigan yordam ko‘rsatishi mumkin. U ishsizlikdan sug‘urtalash tizimi bilan birgalikda davlat ish bilan bandlik xizmatiga mehnat bozoridagi holatlarning hududiy darajada ancha egiluvchan va moslashuvchan ta’sir etishi va faoliyatining samaradorligini oshirish uchun imkoniyat yaratadi. Shuningdek, mehnat bozorining hududiy axborot tizimlari davlat va nodavlat ish bilan bandlik xizmatlari faoliyatlarida ish joylarini tanlash davrini qisqartirish, ishsizlik bo‘yicha to‘g‘ri va zamonaviy nafaqa to‘lovlarini ta’minlash, ishsizlikning davomiyligini qisqartirish, mavjud ish joylari to‘g‘risida ma’lumotlar banki bilan muvofiqlikda ishchilarni kasbga qayta tayyorlashni ishlab chiqish samaradorligini oshirishda vosita bo‘lib xizmat qiladi. 2. H ududiy axborot tizimi yaratilishining shart-sharoiti va usullari Hududiy axborot tizimi yaratilishining shart-sharoiti bo‘lib, hududiy ish bilan bandlik xizmatini axborotlashtirish asosida axborot uzatish texnikalari bilan jihozlangan yaxlit hududiy axborot tizimlarini yaratish hisoblanadi. Rossiyada Sankt-Peterburg shahrida «Katarsis» kompaniyasi bozorda axborot tizimi sifatida 11 yildan ko‘proq faoliyat yuritmoqda va Rossiya Federal ish bilan bandlik xizmati uchun yagona axborot tizimini yaratmoqda. Hududiy va milliy darajada axborot tizimi rivojlanishining muhim pallasi bo‘lib, qo‘yilgan masalani yechishda kompleks yondashuv hisoblanadi. Bunda u nafaqat axborot jihozlarini o‘rnatish, balki loyihalashtirish bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazish, dasturlashtirish, axborot o‘zatishning markazlashgan tizimlarini ishlab chiqish, tarmoqli monitoringning samarali usullarini qo‘llash kabi ishlarni olib boradi. Hozirgi vaqtda «Katarsis» dasturiy – apparatlashgan kompleksi axborot almashish maqsadida «Mehnat resurslari», «Nafaqalarni hisoblash va to‘lash»,

«Bandlik jamg‘armasi», «Tahlil», «Maslahatchi 1», «Maslahatchi 2» kabi avtomatlashgan tizimlarni birlashtiradi. Bu axborot tizimi mijozlarga alohida tartibda mavjud bo‘sh ish o‘rinlari, kasbiy tayyorgarlikdan o‘tish imkoniyatlari, nafaqa miqdori va boshqalar haqida yetarli darajada ma’lumotlar berib turadi. Barcha ishlanmalar mahalliy va xorijiy firmalar bilan birgalikda yaratilgan maxsus dasturiy ta’minotga bazalashtiriladi 7 . O‘zbekistonda Rossiyaning Sankt-Peterburg shahridagi «Katarsis» kompaniyasiga o‘xshash axborot tizimining hududiy ish bilan bandlik xizmati mablag‘lari yoki davlat byudjeti hisobiga yaratilishi mehnat bozorida davlat siyosatini yuritish samaradorligini oshishida muhim vosita bo‘lib, ish bilan bandlikka ko‘maklashish sohasidagi institutsional tuzilmalar o‘rtasida samarali axborot almashishni ta’minlaydi. Ko‘pincha rivojlangan mamlakatlarda axborot to‘plash va uzatishga ixtisoslashgan vositachi firmalar faoliyati tijorat asosiga qurilgan. Biroq o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, viloyat mehnat bozorida axborot xizmatlarini tijoratlashtirish imkoniyatlari yetarli darajada emas, chunki yuqori ish haqiga ega bo‘lgan ish o‘rinlari va lavozimlar yetarli miqdorda emas. Shuning uchun hozirgi vaqtda mehnat bozori axborot tizimi jamoat sektori doirasida shakllanishi zarur, lekin kelajakda uning faoliyatini tijorat asosiga o‘tkazish mumkin. 7 Санкт-Петербургдаги «Катарсис» компанияси маълумотлари .