MILLIY UYG‘ONISH DAVRI O‘ZBEK ADABIYOTINING ILK BOSQICHLARI. DAVRNING IJTIMOIY-MADANIY QIYOFASI. KOMIL, FERUZ, TABIBIYLAR IJODINING XORAZM ADABIY MUHITIDA TUTGAN O‘RNI Reja: 1. Xiva va Buxoro xonliklarida tarixiy–ijtimoiy sharoit, madaniy–adabiy muhit. Ulardagi mushtarak va o` ziga xos xususiyatlar. 2. Xiva adabiy muhiti. 3. Buxoro adabiy muhiti 4. Qo'qon adabiy muhiti 5. Samarqand va Toshkent adabiy maktabi.

XIX asrning ikkinchi yarmida Chor Rossiyasining istilosi tufayli Qo‘qon feodal davlati tugatildi. Xiva va Buxoro xonligi qisman Rossiyaga tobelik statusi bilan o‘z davlat mustaqilliklarini saqlab qoldilar. Bu ikki davlat hududida feodal saroyi va ular tasarrufidagi adabiy markazlar yashashda davom etdi. Biroq bu ikki saroydagi adabiy markazning tarkibi ham, salohiyati ham bir xil bo‘lgan emas. Buning o‘ziga xos ob’ektiv va sub’ektiv sabablari bor. Shundan Umarxon va keyinroq Feruz saroyidagi adabiy markazlar ancha faolligi bilan ajralib turadi. Biz avval «Saroy-feodal, feudal-klerikal» oqimlaridagi adabiyotlar sifatida sinfiy tabaqalab, kamsitib o‘rgangan bu adabiy muhitlarda ishtirok etgan shoir–ijodkorlar asarlarini ham endilikda umumo‘zbek adabiyotining namunalari, umumo‘zbek adabiyotini yaratishda ishtirok etgan shaxslar sifatida o‘rganishimiz, ularga nisbatan istiqlol yillarigacha davom etib kelgan har qanday kamsitishlarni olib tashlashimiz lozim. Qo‘qon xonligi 1876 yilda tugatilgan sabab, u yerda feodal xonlik saroyi ham, uning tasarrufidagi adabiyot ham yo‘q edi. Bu xonlik xududlaridagi shoirlarning har biri o‘zlari tavallud topgan shahar va qishloqlarda yashab, u yoki bu kasb bilan shug‘ullanish bilan birga badiiy ijodda ham o‘z iste’dod va imkoniyatlarini namoyon etib turdilar. Sobiq Qo‘qon xonligi territoriyalaridagi shu davr shoirlari ko‘proq Toshkent, Qo‘qon, Andijon, Samarqand, Namangan (To`raqo‘rg‘on), Xo‘jand, Kattaqo‘rg‘on kabi shaharlarda alohida–alohida adabiy guruhlar tarzida ko‘zga tashlanadi. Bunday shoirlar ijodida Sobiq Turkiston o‘lkasida yuz bergan siyosiy–ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlar feodal–xonlik saroylaridagi shoirlar ijodidagiga nisbatan kuchliroq aks ettirildi. Buxoro amirligi hududlarida adabiyot Buxoro amirligida to 1920 yilgacha mang‘it urug‘idan bo‘lgan amirlar (Amir Shohmurod, amir Haydar, amir Nasrullo, amir Muzaffar, amir Abdulahad va amir Olimxonlar) hukmronlik qildilar. Biz yuz yillar davomida bu hududda badiiy ijodga qiziqish va homiylik boshqa qo‘shni xonliklardagiga nisbatan ancha passiv kechganligini kuzatamiz; Biroq Buxoro amirlari ham ayniqsa amir Muzaffar va amir Abdulahad (1861–1885, 1885–1910) o‘z saroylarida siyosiy–diniy

maqsadlarda qator tarixchilarni, tazkiranavislarni, olimlar va shoiru adiblarni saqlaganlar Amir Abdulahadning o‘zi ham Ojiz taxallusi bilan she’rlar mashq qilgan. Bu davr Buxoro xududidagi adabiyot ko‘proq ikki tilda, tojik va o‘zbek tillarida yaratildi. Zullisonaynlik an’analari bu yerdagi adabiy hayotda katta mavqe tutdi. Buxoro amirligi territoriyalarida tanilgan shoirlar haqida Rahmatullo Vozehning 1871 yilda yozilgan «Tuhfat–ul ahbob», so‘ngroq o‘tgan shoirlar haqida esa Xashmat, Mirzo Azim Somiy, Salimiylar yaratgan tazkiralarda ma’lumotlar bor. Bu davr Buxoro amirligi xududlaridagi adabiyotni saroy doirasidagi hamda atrof xududlardagi shoiru adiblar guruhiga bo‘lib œrganish lozim. Atrof muhit shoirlari ichida ijodi shu asr œrtalarida shuhrat qozongan Shavqiy Kattaqo`rg‘oniy hamda Shahrisabzli Xiromiyning o`rni diqqatga sazovordir. Buxoro amirlari saroyiga yaqin ijodkorlar ichida esa o‘zining salohiyati, qomusiy bilimi, siyosiy qarashlari bilan ayniqsa Ahmad Donish ajralib turadi. U shu davr Buxoro xonligida kurtak yoza borgan ma’rifatparvarlik oqimining yirik vakillaridan hisoblanadi. Uning ta’sirida zamondosh do‘stlaridan Rahmatullo Vozeh, Shohin, Savdo, Hayrat, Mirza Azim Somiylar ham tarixnavislikda, ham shoirlikda, ham tazkiranavislikda iqtidor ko‘rsatishib, asosan tojik tilida katta meros qoldirganlar. Shuning uchun mashhur yozuvchi va olim Sadriddin Ayniy o‘zining «Esdaliklar» nomli memuar asarida Donish hayoti va faoliyati haqida keng to‘xtalib, uni «XIX asr Buxorosining bulutli osmonidagi yorug‘ yulduz» deb baholangan edi. Ahmad Donish (1827–1897) keng qamrovli iste’dod egasi sifatida ko‘p sohalar bilan qiziqqan va shu sohalarga doir qimmatli asarlar yozib qoldirgan. Ahmad Donish madrasa mudarrisi oilasida tavallud topib, maktab va madrasani tugatgach, munshiylik–hattotlik san’atida ovozasi tarqalib, saroyga ishga taklif qilinadi. Bir necha yil davomida saroyda tarixga, tibbiyotga, islom tarixiga oid asarlarni ko‘chiradi. 1857, 1869 va 1873 yillarda Buxoro amirlarining elchilariga mirzo, maslahatchi sifatida hukumat vakillari bilan Sankt–Peterburgga boradi va bular haqida memuar asarlar bitadi. Uning qo‘lyozma holida qoldirgan shunday

asarlari orasida «Navodir ul–vaqoye’» hamda «Tarjimai ahvoli amironi Buxorayi sharif» nomli asarlari ayniqsa muhimdir; Bu asarlarda XIX asrning II yarmi Buxoro amirligidagi ijtimoiy hayot, amir amaldorlarining axloqan nopokligi, layoqatsizligi, ayollarning barcha haq–huquqlardan mahrumliklari tasvirlanadi. Shu bilan birga, jaholat, qonunsizlikda yashash og‘irliklari tanqid qilinadi. Eng muhimi, «Navodir ul–vaqoye’»ning I–fasli Ahmad Donishning Sankt– Peterburgga, ichki Rossiyaga qilgan sayohatlari taassurotlari, u yerlarda ko‘rgan nodir voqealar ifodasidan iborat. Shular targ‘ibi orqali u ajoyib ma’rifatparvar, islohatlar tarafdori bo‘lgan arbob sifatida ko‘zga tashlanadi. Ismi Pahlavonniyoz, taxallusi Komil bo‘lgan bu iste’dodli shoir, hattot, mirzaboshi, tarjimon, noshir va davlat arbobi 1825 yilda Xivada mudarris Abdulla Oxund oilasida tavallud topdi, 74 yil umr kechirib, 1899 yilda dunyodan ko‘z yumdi. Uning fazilat va xizmatlari haqida Ahmad Tabibiy, Bayoniy, Ogahiylar o‘z asarlarida yuksak ta’riflarni keltiradilar. Jumladan Ogahiy o‘zining tarixga oid «Gulshani davlat» asarida shunday fikrlarni yozib qoldirgandir: «Navras fikr va toza tab’ shuarodin hunar ahli orasinda mumtoz Pahlavonniyozkim fozillar guruhi ichra taxallusi Komildir». «Chor Rossiya»si sining Xiva xonaligiga qarshi yurishlarida ishtirok etgan va shu haqda tarixiy – memuar asar yozgan Lobasevich ham u bilan suhbatda bo‘lib, fazilatlarini kuzatib, Komilni Xiva saroy ayonlari ichidagi eng tadbirkor, tashabbuskor, aqlli, sulhparvar, ma’rifatli shaxs bo‘lganligini takidlaydi (Xivinskiye poxodi 1873g.) Komil Feruzning qaynotasi va amakisi Saidamirul Umar orqali saroyda katta e’tibor qozonadi. Avval hattot, mirzaboshi, keyincha devonbegi xizmatlarida bo‘ladi. Hukumat vakillari tarkibida (1892 yilda) Toshekntda, so‘ng Sankt–Peterburg shaharlarida bo‘ladi. Adabiy merosi . Komil sohibi devon shoirdir. Komil devonining bir qancha qo‘lyozma hamda toshbosmada nashr etilgan nusxalari saqlanib qolingan. Devonda an’anaviy hamda zamonaviy musabba’, qasidalar, ruboyilar, kam bo‘lsa– da, baxri tavilda, muammo shaklida yozilgan she’rlar keltiriladi. Komil musammatning murabba’, musabba’ janrlarida o‘ynoqi, ajoiyb ishqiy she’rlar yaratgan. Ular suvora maqom yo‘llarida Xorazmli bastakorlar tomonidan

hozir ham kuylanilib turibdi. «So‘yla menga ey sanam kimni sevar yorisan» takror qofiyali she’r–qo‘shiq shulardan biridir. Komilning qator ijtimoiy, hajviy va ta’limiy mavzulardagi g‘azallaridan boshqasi an’anaviy sevgi mavzularidagi oshiqona, orifona g‘azallardir (Devondagi qator g‘azallar tahlili keltiriladi). U bir g‘azalida sadaf yonida «durri g‘alton» ham bo‘lmasa sadafning qimmati bo‘lmaganidek, muhabbat shavqiga ega bo‘lmagan insonning ham qimmati bo‘lmaydi,–deydi: Zamiring aylag‘il ishqu muhabbat ma’dani, Komil, Ne qadru e’tibor o‘lg‘ay sadafg‘a durri g‘altonsiz. Demak, u muhabbatni inson qalbidagi eng noyob ma’dan deb hisoblaydi. Ma’lumki, ma’shuqa labining jon baxsh etishi va xolning qoraligini xinduga o‘xshatish an’anaviy tasvirdir. Lekin Komil go‘zalning xoli, ko‘zi, sochi va kipriklarini har baytda bir xil emas, balki ikki xil o‘xshatish bilan tasvirlab o‘ziga xos mahorat ko‘rsatadi. Go‘zal yorning labini «chashmai hayvon»–ya’ni hayot chashmasiga o‘xshatsa, lab ustidagi xolni hayot chashmasidan suv ichgani kelgan qora zag‘chalarga qiyoslaydi. Yoki g‘uncha tong vaqtida tushgan shabnamni durga, marvaridga mengzash klassik adabiyotda tez–tez uchraydi. Komilda u o‘zgacha go‘zallik kasb etadi: Gul uzra jola emas, maqdaming nisori uchun, Qizil tabaqqa terar durri shahvori bahor. Bu yerda bahor go‘zal yorning qadamiga sochish uchun qizil tabaqqa durri shahvor termoqda deyilishi, ya’ni gulni qizil tabaqqa, shabnamni durri shahvorga o‘xshatish juda o‘rinli va yangidir. Tokay yuray yo‘lungda ko‘zim yoshin oqturub, Tindir yoshim, ko‘zimni jamolingga boqturub – kabi jonli va ehtirosli tasvirlar Komil she’rlarining badiiy yuksakligidan dalolat beradi: U insonlarni bir–biriga nisbatan mushfiq–mehribon bo‘lishga, g‘ayrat– shijoat bilan ish tutishga chorlaydi: Vasl istama, hajr ranjin chekmay,