logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Muhammad_Rahim_I_tomonidan_o’tkazilgan_pul_islohoti_va_Xorazmda

Muhammad_Rahim_I_tomonidan_o’tkazilgan_pul_islohoti_va_Xorazmda

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

438.896484375 KB
Ko'chirib olish
M avzu: Muhammad Rahim I tomonidan o’tkazilgan pul isloho ti va Xorazmda muntazam tangalar zarb qilinishining yo’lga qo’yilishi. Reja: K irish. 1. Muhammad Rahim I 2. Muhammad Rahim I madaniy hayot . 3. Ichki va tashqi savdoning rivojlanishi 4. Xorazmshohlar davrida va Xiva xonligi pullari X ulosa. Foydalanilgan adabiyotlar Buxoro xonligida XVIII asr o'rtalarida yuz bergan siyosiy voqealarda mang'it urug'i vakillar ini Buxoro xonligi taxtiga olib chiqdi. Davlat hukmdorlari «amir» unvoni bilan yuritiladigan bo'ldi va davlat ham Buxoro amirligi degan nom oldi. Buxoro amirligi tarixiga oid yozma manbalar ichida «Qushbegi arxivi» hujjatlari, «Tarixi salotini mang'itiya», «Tuhfai shohiy», «Dostoni amironi mang'it», «Tarixi amiri Haydar», «Gulshan al -muluk», «Risolai muxtasari az tarixi salotini xonadoni mang'itiya» kabi mahalliy tillarda yozilgan asarlar bilan bir qatorda rus tarixchilaridan E.K.Meyndorf tomonidan 1820 yil da yozilgan «Orenburgdan Buxoroga sayohat», 1833 yilda tatar mullosi Mirzo Ja'far nomi bilan 4 oy Buxoroda yashagan P.I.Demezonning «Buxoro xonligi haqida qaydlar», 1841 yilda Butenov elchiligi tarkibida Buxoroga tashrif buyurgan I.Xanikovning «Buxoro xonl igi ta'rifi» kabi asarlarini keltirib o'tish mumkin. Shuningdek , ingliz josuslik hizmati vakillari Mir Izatullo va A.Berns tomonidan hamda A. Vamberi tomonid an yozilgan asarlar ham Buxoro amirligining XIX asr birinchi yarmi tarixiga oid muhim manbalar qatoridan o'rin olgan. 2 -masala: Ashtarxoniylar inqirozi va Abulfayzxonning o'limi bilan barxam topa boshlagan Buxoro xonligi taxti bir necha yillar davomida (17 47 - 1756) ashtarxoniy shahzodalar tomonidan boshqarilgan bo'lsada, hokimiyat amalda mang'itlar urug'idan bo'lgan Muhammad Rahim qo'liga o'tib qolgan edi. Muhammad Rahim o'z hukmronligining dastlabki yillarida markaziy davlat hokimiyatini mustahkamlashga kir ishdi. Mamlakatdagi siyosiy vaziyatning barqarorlashuvidan manfaatdor bo'lgan yirik er egalari, savdogarlar, ulamolar va fuzalolar uning bu siyosatini qo'llab -quvvatladilar. Ishni avvalo saroy amaldorlarini o'zgartirishdan markaziy boshqaruvni tartibga sol ishdan boshlagan Muhamad Rahim asta -sekin viloyatlar hokimligiga ham o'ziga sodiq odamlarni qo'yishga kirishdi. Buning uchun u separatistik kayfiyat juda kuchli bo'lgan Shahrisabzga 1750 -1752 yillarda 4 marta yurish qilib, bu erdagi muhim mudofaa qo'rgonla ri (Kitob, Sangfurush, G'ovmish, Qushchi) ni egalladi va vohada o'z hokimiyatini to'laligicha o'rnatishga muvaffaq bo'ldi. G'uzor ham Buxoro hokimiyatini tan oldi. Muhammad Rahim Miyonqol, Nurota, Urgut, Kabodiyon, Boysun kabi viloyatlarga ham yurishlar uy ushtirib, markaziy hokimiyatni tan olishga majbur qildi. 1753 -1756 yillarda Zarafshon vohasining yuqori oqimi, Jizzax, Zomin ham Buxoro amirligi tarkibiga qo'shib olindi. Buxoroning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash maqsadida 1752 -1753 yillarda shaharning eski devori yonida yangi mudofaa devori (2 m) qurildi. O'z hokimiyatini mustahkamlab olgan g'ayratli Muhammad Rahimni Buxoroning qonuniy hukmdori sifatida tan olib Qo'qon, Toshkent, Marv, Balx va Qunduz vakillari va hukmdorlari rasmiy elchiliklar yubord ilar. Muhammad Rahim vafotidan so'ng taxtga uning tog'asi, Miyonqol xokimi Doniyolbiy o'tirdi. Uning hukmronligi davrida (1759 -1784) markaziy hokimiyat zaiflashdi va urug'lar o'rtasidagi nizolar markaziy hokimiyatga qarshi chiqishlar ko'paydi. Bunday hol butun mamlakat bo'ylab yoyildi. Yuz, kenagas, burgut, baxrin, saroy kabi yirik o'zbek urug'lari birlashib, Buxoroga qarshi yurish qildilar. Biroq isyonchilar halqning qo'llab quvvatlashlari tufayli bostirildi. Bu voqea Doniyolbiy hukmronligining dastlabki yillaridayoq yuz bergan edi. 1771 yilda Shahrisabz va G'uzor beklilarida davlatga qarshi kuchli qo'zg'olon ko'tarildi. Bu qo'zgolon juda katta qiyinchilik bilan bostirildi. Qo'zgolon rahbarlari qatl qilindi. Mamlakatda g'alayonlarning to'xtovsiz davom etib turganligi markaziy hokimiyatning obro'si va qudratini zaiflashtirdi. Bu hol iqtisodiy ahvolning ham yomonlashuviga olib keldi. 1784 yilda ko'tarilgan navbatdagi qo'zgolon natijasida mamlakatda hukmdor o'zgardi va taxtga Doniyolbiyning o'g'li Shohmurod o' tkazildi. Shohmurod Buxoro amirligi tarixida o'ziga xos o'ringa ega bo'lgan hukmdorlar sirasiga kiradi. U mang'itlar sulolasi hukmdorlari orasida eng birinchi bo'lib «amir» unvoni bilan davlatni boshqardi. Shunga ko'ra bu davlat ham Buxoro amirligi degan n om oldi. Tarixda «amir mas'um» (Begunoh amir) nomi bilan mashhur bo'lgan Shohmurod hukmronligi yillari (1785 -1800) Buxoro amirligida markaziy hokimiyat boshqaruvining nisbatan mustahkamlanishi davri hisoblanadi. Shohmurod ham boshqa hukmdorlar kabi markazi y hokimiyatga bo'ysunishdan bosh tortayotgan ayrim bekliklarga qarshi harbiy yurishlar uyushtirdi va davlatning hududiy yaxlitiligini saqlab qolishga harakat qildi. Shohmurod faqatgina siyosiy hokimiyatni mustahkamlab qolmasdan, bir qator ma'muriy iqtisodi y-madaniy tadbirlarni ham amalga oshirdi. O'z hayotini kamtarona darveshlarga xos tarzda o'tkazgan bu hukmdor Zarafshon va Qashqadaryo vohalaridagi, Amudaryo bo'ylaridagi sug'orish tizimlarini qayta tiklab, yangi inshoatlar , ko'priklar, yo'llar va boshqalarni barpo ettirdi. Amir Shohmurod tomonidan o'tkazilgan moliya, sud, ma'muriy va harbiy sohalardagi islohotlar natijasida mamlakatdagi siyosiy -iqtisodiy h ayot birmuncha jonlandi. Amir Shohmurod o'g'li Amir Haydarni mang'itlarning ota meros mulki hisoblangan va amirlikda katta nufuzga va mavqega ega bo'lgan Qarshi shahriga hokim etib tayinlandi. Shundan boshlab mang'itlar sulolasi taxt vorislarining Qarshida hokimlik qilishlari odat tusiga kirdi. Shohmuroddan so'ng taxtga Amir Haydar otasining siyosatini davom ettira olmadi va uning hukmronligi yillarida (1800 -1826) mamlakatda siyosiy keskin vaziyat hukm surdi.Buxoroga bo'ysunishdan bosh tortgan Shahrisabz, U rgut, Miyonqol bekliklariga qo'shin tortishga majbur bo'ldi. Harbiy yo'l bilan qo'lga kirita olmagan viloyatlar boshqaruvini kelishuvchilik yo'li bilan o'z beklari qo'lda qoldirishga majbur bo'ldi. Hususan, bo'ysunmagan Shahrisabz mahalliy hokim Doniyor va llomaga mulk sifatida taqdim etildi va Shahrisabz buning natijasida 1858 yilgacha mustaqil ravishda hukm surdi. O'ratepa bekligi bo'ysundirilib, amirlik hududlari birmuncha kengaytirildi. Bu davrda qo'shni xonliklar bilan munosabatlar ham keskinlashdi. Xiv a xonligi tomonidan uyushtirilgan bir qancha bosqinchilik yurishlari asosan xalq ko'magida qaytarildi. Qo'qon xonligi bilan munosabatlar esa ancha jiddiy va keskin tus oldi. Azaldan Buxoroga tobe hisoblangan Toshkent, Turkiston, O'ratepa, Xo'jan va boshqa chegara bo'ylab joylashgan shaharlarga qo'qonliklarning tajovuzlari ancha keskin tarzda kuchayib bordi. Amir Haydar 1807 -1810 yillarda Qo'qon xoni Olimxon bilan Toshkent, O'ratepa, Jizzax, Zomin shaharlari uchun qo'ldan -qo'lga o'tib turdi. Amir Haydar vafo tidan so'ng taxtni uning uchinchi o'g'li Nasrullo egalladi. O'z akalari Xusayn va Umarni o'ldirib taxtni egallagan Nasrullo mang'itlar sulolasining va Buxoroning eng qonxo'r va zolim vakili sifatida tarixda qolgan. Shunga qarmay Amir Nasrullo markaziy davl at hokimiyatni mustahkamlagan, harbiy sohada ancha samarali islohotlar o'tkazib, o'z qo'shinining jangovor holatini oshirgan, mamlakatning hududiy yaxlitligini birmuncha tiklagan hukmdor ham edi. mir Nasrullo hukmronligi (1826 -1860) davri ichki va tashqi dushmanlar bilan to'xtovsiz kurashlar ostida o'tdi. O'z dushmanlarida qo'rquvni kuchaytirish maqsadida ko'plab kishilarni qatl ettirgani uchun Nasrullo halq orasida «Qassob amir» nomi bilan atalgan edi. Markaziy hokimiyatni kuchaytirish maqsadida olib boril gan to'xtovsiz kurashlar Nasrulloga nisbatan norozilikni kuchaytirib yuborgan edi. Nasrullo bo'ysunmagan beklarga qarshi kurashar ekan, shavqatsiz bo'lishga intildi. Shahrisabz bekligiga qarshi olib borilgan kurash uzoq vaqt davom etdi va 1832 yildan 1858 yilgacha davom etdi. Amirlikning shimolidagi chegara shaharlari (Xo'jand, O'ratepa, Toshkent, Jizzax, Zomin) uchun Qo'qonliklar bilan bo'lgan janglar uzoq davom etdi va janglar Buxoro foydasiga hal bo'la boshladi. Amir Nasrullo 1842 yilda Qo'qon xonligi po ytaxtini ham egalladi va Qo'qon xoni Muhammad Alixonni oila a'zolari bilan birga qatl ettirdi. Qo'qonning egallanishiga ba'zi Qo'qonlik amaldorlari ham yordam bergan edilar. Xiva xonligi bilan ham nizoli vaziyatlar saqlanib qoldi. Amir Haydar hamda Nasrull o hukmronligi davrida Rossiya va Angliyaning manfaatlari O'rta Osiyoda to'qnashdi. Bu davrda Hindistonni egallagan va Afgonistonda katta ta'sirga ega bo'lgan Angliya, Buxoro amirligiga o'z vakillarini yubora boshlaydi. U IX asrning 30 -40 yillarida amirlikd a bir qancha ingliz razvedkasi xodimlari Murkroft (1824), A.Berns (1831), Mayor Volf (1843), hamda amir Nasrulla tomonidan qatl etilgan (1838) polkovnik Stoddart va mayor Konnolilar bo'lishib, bu erda Rossiyaga qarshi Buxoro -Xiva ittifoqini tashkil qilishg a urinib ko'rdilar, biroq bu urinish natijasiz yakunlandi. Amir Nasrullo davrida chor Rossiyasining O'rta Osiyo xonliklari chegaralariga yaqinlashishi davom etdi. Rossiya hukumati ham Buxoroga o'z ta'sirini o'tkazishga urinib ko'rdi. XIX asrning 60 yillari ga qadar Rossiya imperiyasining maxsus elchilari ham o'z manfaatlarini ko'zlab 4 marotaba Buxoroga yuborildilar. Buxoroga yuborilgan bu rus maxfiy hizmati vakillariga maxsus topshiriqlar berilgan bo'lib, ular mamlakatning siyosiy -iqtisodiy ahvoli, shaharla r va mudofaa qo'rg'onlari, qo'shin tuzilishi, quro -yarog'lar va boshqa shu strategik ahamiyatga ega holatlarni o'rganishlari lozim edi. Bu ma'lumotlar keyinchalik Rossiya imperiyasining xonliklarini istilo qilishlarida muhim ahamiyatga ega bo'lgan edi. 3 -m asala: Dehqonchilik va chorvachilik, hunarmandchilik va savdo -sotiq mamlakat iqtisodining asosiy tarmoqlari edi. Avvalgidek davlatga amir va uning yaqinlariga qarashli davlat erlari, hususiy mulkdorlarga tegishli er -mulklar (mulki holis), diniy mahkamalar, madrasa va masjidlar, qabristonlar harajatlari uchun berilgan vaqf erlari mavjud edi. Dehqonchilikda barcha sohalar an'anaviy ravishda o'z taraqqiyotida davom etdi. Bu davrda ayniqsa uzumchilik, sholikorlik, paxta va tamaki etishtirish ancha taraqqiy etdi . Chorvachilik amirlik hududidagi bepayon dasht va cho'llar tog' va tog' oldi hududlarida mavjud edi. Cho'l xududlarida xususan, Buxoro va Qarshi atroflaridagi dashtlarda qorako'l teri etishtirish kengayib bordi. Tashqi bozordagi qorako'l teriga talabnin g kuchliligi qorako'l qo'ylar etishtirishni kengaytirishga olib kelgan edi. Shuningdek, chorvachilikda yilqichilik, bunda ham asosan Buxoro qorabayir otlarini etishtirish taraqqiy etgan edi. Bundan tashqari yirik qoramollar etishtirish va chorvachilik mahs ulotlari tayyorlash ham ancha taraqqiy etdi. Hunarmandchilik asosiy yirik shaharlar bilan bir qator yirik qo'rg'onlar va qishloqlarda ham keng tarqalib bordi. Hunarmandchilikning barcha sohalarida o'z kasb uyushmalari mavjud bo'lib, ular oqsoqollar tomonid an boshqarilgan va barcha ishlab chiqarish jarayoni nazorat qilingan. Chetdan shogird yollash kam uchraydigan holda bo'lib, hunarmandchilik sirlari asosan otadan o'g'ilgan meros sifatida qoldirilgan. Hunarmandchilikdagi etkachi tarmoq to'qimachilik bo'lgan . Bunga sabab bir tomondan ichki va tashqi bozorda bu turdagi mahsulotlarga talab kuchli bo'lsa, ikkinchi tomondan to'qimachilik uchun zarur bo'lgan xom ashyolarning mahalliy ekanligi va etarli bo'lganligi edi. Hunarmandchilikning rivojlangan sohalaridan yana biri kulolchilik edi. Uning aosiy markazlari G'ijduvon, Qarshi, Shaxrisabz, Kattaqo'rgon bekliklarida edi. Rossiya istilosi va mustamlakasi davrida chinni mahsulotlarining ko'payishi kulolchilarning orqaga ketishiga sabab bo'lgan bo'lsada, amirlikda bu soha o'z taraqqiyoti yo'lida davom etdi va yuqoridagi holat asosan Turkiston general -gubernatorligiga qarshi joylarda yuz bergan edi. Shuningdek, amirlikda metallarga ishlov berish va undan turli xo'jalik mahsulotlari tayyorlash ancha keng tarqalgan. Meta llarga ishlov berish ishlarini aosan 4 turga bo'lib ko'rsatish mumkin: Temirchilik. Temirchiliklar asosan qishloq xo'jalik qurollari va kundalik hayotda ishlatiladigan buyumlar yasash bilan birga harbiy qurol -yarog'lar ham yasaganlar. Misgarlik. Misgarlik asosan yirik shaharlarda rivojlangan. Misgarlar turli idishlar, chilim, kundalik extiyoj buyumlari yasashgan. Mis asosan Rossiyadan keltirilgan. Misga ishlov berish san'at darajasiga ko'tarilgan bo'lib, mahsulotlar ichki va tashqi bozorda alohida talab dar ajasida bo'lgan. Cho'yan quyish (degrezlik). Bu ham katta ahamiyatga ega hunar turlaridan sanalgan. Ular asosan cho'yan qozon, mankaldon (cho'g'don) va boshqa shu kabi buyumlar yasashgan. Rixtagarlik. Bronzadan buyumlar yasash ham amirlikning ko'pgina shah arlarida rivojlangan edi. Bu ustalar turli zeb -ziynat buyumlari, tuli metall mahsulotlarning qismlari yasashgan. Yuqorida keltirilgan va sanab o'tilgan hunarmandchilik turlari bilan bir qatorda amirlikda zargarlik, kunchilik, duradgorlik, novvoylik va bosh qa bir qator sohalar ham mavjud ediki, bular ham amirlikning iqtisodiy hayotida muhim ahamiyat kasb etardi. XIX asr o'rtalariga kelib Buxoro amirligi siyosiy vaziyatlar tufayli ikkinchi darajali davlatlar qatoriga tushib qolgan bo'lsada, yirik savdo mamlak ati sifatida katta ahamiyatga ega davlat hisoblanardi. Ichki savdo bilan bir qatorda tashqi savdo aloqalari ham taraqqiy etib bordi va bunda Rossiya asosiy tashqi savdodagi sherik bo'lib qoldi. Savdo jarayonida uch turdagi pul vositasidan – tillo, tangan (kumush) va pul (mis) dan foydalanilgan. XIX asr oxirida Buxoro amirligi aholisi 2 million kishi atrofida bo`lgan. Uning tarkibiga Zarafshon vodiysi, Qashqadaryo, Surxondaryo vohasi va hozirgi Tojikiston hududining ayrim viloyatlari, hozirgi Turkmanistonni ng Murg`obgacha bo`lgan bir qismi kirar edi. Shahar va qishloqdagi aholining ko`pchilik qismida o`zbeklar, tog` va tog`oldi joylarida tojiklar yashar, Marvning janubiy hududlarida turkmanlar, shimoliy va sharqiy yerlarda qozoq va qirg`izlar yashar edi. Ros siya bilan 1868 -yilgi shartnoma Buxoro amirligi taqdirini tubdan o`zgartirib yubordi. Sobiq "islom gumbazi" suverenitet va mustaqillikdan mahrum bo`lib, Rossiyaga qaram va mute bir davlatga aylanib qoldi. Garchi siyosiy mustaqilligidan mahrum bo`lsa -da, Bu xoro amiri o`z fuqarolari ustidan cheklanmagan hokimiyatini qo`lida saqlab qolgan edi. 1885 -yil Buxoroda ish boshlagan "Rossiya imperatorining siyosiy agentligi" amir va uning amaldorlari faoliyatini nazorat qila boshladi. Agentlik, shuningdek, Rossiya imp eriyasi hukumatining Rossiyadan boshqa davlatlardan mol olib kirishni taqiqlovchi huquqqa ega bo`lgan. Avvalgidek , davlat idoralarida ko`pchilikni tashkil etgan man g`itlar sulolasi vakillari amirning tayanchi hisoblanar edi. Amir ixtiyoridagi saroy xizmatida turli lavozimlarni egallagan kishilar soni 3 mingdan oshar edi. Kattato`ra unvoniga ega bo`lgan Karmana viloyati hokimi Buxoro taxtining vorisi bo`lib, qolgan be kliklarga ham amirning yaqin qarindoshlari hokimlik qilishardi. XIX asr oxirida Buxoro amirligi hududi 200 ming kv.km ni tashkil etar edi. Aholining asosiy mashg`uloti hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachilik edi. Ancha katta shaharlari: Buxoro (poyta xt), Chorjo`y, Kitob, Shahrisabz, Denov edi. Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo va boshqa vodiylar Buxoro amirligi tarkibiga kirardi. Davlat ishlarini boshqaruvchi oliy amaldor qushhegi bo`lib, u soliqlar yig`imini boshqarar, ma'muriy amaldorlar tarkibiga rahbarlik qilar, mahalliy beklar bilan yozishmalar olib borar edi. Qushbegi har kuni shaxsan hukmdorga amirlikdagi ahvol to`g`risida ma'lumot berib turar edi. Barcha amaldorlar qushbegi tomonidan, faqat oliy amaldorlargina amirning o`zi tomonidan tayinlan ar edi. Xazina va zakot yig`imini boshqargan devonbegi lavozimi ahamiyati va mavqei jihatidan qushbegidan keyin turardi. Uning ixtiyorida 300 dan ziyod amaldor bo`lgan. Sudlov, notariat ishlarini, ruhoniylar va ta'lim muassasalarini boshqargan boshqozi din iy -sudlov ishlariga rahbarlik qilardi. Sud hokimiyatiga amirning o`zi rahbarlik qilardi. Sud tizimida amirdan keyin ko`rib chiqilayotgan ish yuzasidan fatvo (xulosa) tuzuvchi muftiylar devoniga rahbarlik qiluvchi bosh qozi turardi. Joylarda sud hokimiyatin i qozilar idora etardi. Politsiya hokimiyati esa mirshablar (tungi qorovullar boshliqlari) qo`lida jamlangan edi. Oliy amaldorlar qatoriga qonunlar ijro etilishi, din musaffoligi va axloq muhofazasi, shuningdek, bozordagi tarozilar va o`lchovlar ustidan na zorat qiluvchi rais ham kirardi. Rais bosh qoziga bo`ysunardi. Bosh rais amir va bosh qoziga ma'lumot bilan shaxsan kelishi mumkin edi. Uchala oliy amaldor — qushbegi, devonbegi va bosh qozi har doim Buxoroda bo`lishi lozim edi. Beklar va ularning mol -mulkini harbiy ta'lim ko`rgan askarlar — navkarlar qo`riqlashardi. Mahalliy ma'muriyat — aminlar, oqsoqollar hamda bekliklar vakillari va amir farmonlarini ijro ctishi shart bo`lgan ruhoniylar dan iborat edi. Barcha sohalardagi amaldorlar beklar va amirlikning oliy amaldorlari safi ularning o`g`illaridan, ko`pincha aslzoda beklar va xonlarning xonzoda deb nomlanuvchi tabaqasidan to`ldirilar edi. Buxoro amirligi 27 ta beklikka bo`lingan edi. Beklar shaxsan amir tomonidan tayinlanar va lavozimidan bo`shatilar edi. Beklar huzurida ularning qarindoshlari yoki yaqin kishilaridan tayinlangan ulkan amaldorlar guruhi bo`lgan. Davlatni himoya qilish uchun amirning xalq ko`ngillilari va qo`shinlardan saralab olingan xos lashkari bo`lgan. Lashkarga to`pchiboshi (to`pchilashkar) rahbarlik qilgan. Biroq XIX asr oxiriga kelib, amir lashkari shoshilinch yig`iluvchi, yomon ta'lim ko`rgan va qoloq harbiy qurollar b ilan ta'minlangan dehqonlardan iborat bo`lgan. Bunday lashkarning bosh maqsadi — zarur bo`lganda Ark qarshisida namoyishga yig`ilish edi. Lashkar amalda XIX asr boshlaridan beri rivojlanmagan, harbiy ish va qurollari o`ta qoloq holatda edi. Lashkarning son i 11 ming sarboz va 200 zobit (ofitser)dan iborat bo`lib, ularning qurol -aslahasi 1000 ta berdanka miltig`i va bir nechta to`plardan tashkil topgandi. Shunday qilib, bir -biriga qarindosh -urug` bo`lgan amaldorlarning yuki dehqon va hunarmandlar yelkasiga tu shdi. Mamlakat daromadlarining katta qismi davlat ravnaqi va taraqqiyoti uchun kamdan -kam qayg`uruvchi xizmatchilariga sarflanar edi. AHOLINING AHVOLI Buxorolik dehqonlarning aksariyat ko`pchiligi kambag`allikda kun kechirardi, chunki yer va ish hayvonlar i amir va uning amaldorlari qo`lida edi. Mang`it amirlari Buxoroda butun hokimiyatga ega bo`lib, ularning zo`ravonlik bilan hokimiyatga putur yetkazishi mumkin bo`lgan biron -bir norozilik chiqishlariga yo`l qo`yishmasdi. Davlatda hurfikrlik, norozilikka ni sbatan o`ta murosasizlik kuzatiladi. Amir vauning a'yonlari mamlakatdagi siyosiy ahvol ustidan sergaklik bilan kuzatib turishardi. Davlat amaldorlari keng tarmoqlangan armiyasini moddiy ta'minlash uchun moliyaviy mablag`larni kemirardi. Amirning Peterburgg a oqpodsho saroyiga katta sovg`a -salom bilan har yili borishi, shuningdek, Qrim va Kavkazga borganida ehsonlar qilishi va saroylarni sotib olishi bilan bog`liq bo`lgan ulkan sarf -xarajatlari ham aholi yelkasiga og`ir yuk bo`lib tushar edi. Buxoro amirligid agi soliqlardan aholining 90 foizini tashkil etuvchi dehqonlar hammadan ko`p aziyat chekardi. Dehqonlardan ko`pi kasodga uchradi va shaharlarga yollanib ishlash uchun ketib qolishdi. Soliqlarni to`lash uchun ular olibsotarlar, sudxo`rlar, yirik zamindorlar yerlarida mehnat qilishga majbur bo`lishar edi. Dehqonlar zulm bilan murosa qila olmay, zolimlarga qarshi oshkora qarshi chiqdilar. 1916 -yildan keyin dehqonlar qo`zg`alonlari yalpi ommaviy harakatga aylanib, amalda amhiikning barcha bekliklarini qamrab ol di. Norozilik chiqishlari aksariyati stixiyali, uyushmagan bo`lsa -da, ular amirlik hokimiyatini nuratib borardi. Amir Muzaffar hukmronligi davrida (1860 — 1885) ijtimoiy zulm haddan oshdi. Bu davrda soliqqa tortishda pul ko`rinishidagi yig`imlar yetakchi o`r inni egallagan edi. Ishlab berish majburiyatlariko`rinishidagi ishbay renta ham keng qoilanardi. Xiroj, zakot va juz'ya asosiy soliqlar edi. Yerdan olinuvchi xiroj solig`i miqdori ayrim viloyatlarda hosilning 40 -50 foiziga yetardi va amir daromadlarining y armidan ko`pini tashkil etardi. Xiroj bilan bir rnahalda kafsan soliq yig`imi ishlari uchun, dorug`a — xirmonlarni xatga olgani uchun amaldoiga dorug`ayi muzd ham undirilardi. Chorvadorlar mollari qiymatidan 2,5 foiz zakot to`lashardi. Bog`lar va polizlarda n alohida yig`im — tanobona to`langan. Dehqonlar ma'muriyat vakillari yerlarni egallab olishidan, mahalliy hokimiyat va sud hokimiyati namoyandalarining poraxo`rligi va tovlamachiligidan azob tortishar edi. Agar dehqonning soliqni to`lashga puli bo`lmasa, uning mol -mulki tortib olinar edi. Kasodga uchrash, qashshoqlikning tuban darajasi, amaldorlarning hokimiyatdagi sui -iste'molla'riga qarshi norozilik dehqonlarni lo`zg`alon ko`tarishga majbur qilar edi. Eng yirik qo`zg`alonlardan biri rahnamosi nomi bilan atalgan Baljuvon bekJigidagi (hozirgi Tojikiston) 1885 -yilgi Vose' qo`zg`aloni bo`lgan. Qatorasiga ocharchilik yillaridan so`ng Baljuvon dehqonlari lik bora mo`lko`l hosil yig`ibolishgandi. Amlokdorlar esa nafaqat o`sha yil uchun , balki o`tib ketgan kamhosil yillar uchun ham xiroj to`lashni talab qildilar. Bunday soliqni adolatsizlik va talonchilik deb bilgan dehqonlar uni to`lashdan bosh tortdilar hamda kambag`al bir dehqon rahnamoligida qo`zg`alon ko`tardilar. Amaldorlar zo`ravo nligi va ijtimoiy zulmdan ezilgan minglab dehqonlar Vose' tevaragiga uyushdilar. 1885 -yil iyul oyining so`nggi kunlarida dehqonlar armiyasi va amir Muzaffar lashkari qaqshatqich qattiq jangda to`qnashdilar. Yomon tayyorgarlik ko`rgan dehqonlar qo`shinlari mag`lubiyatga uchradi. Rahnamolarining barchasi, jumladan, Vose' ham qatl etildi. Boshqa bir yirik dehqonlar qo`zg`aloni 1888 -yili Ko`lob bekligida bo`lib o`tdi. 1889 -yil may oyida Kalif dehqonlari isyon ko`tardilar. Biroq bu qo`zg`alonlarning barchasi sti xiyali va uyushmagan edi. Ular nafrat isyoni bo`lib, dehqonlar amlokdorlami o`ldirishar, beklarning uylariga hujum qilib, yoqib yuborishar, mol -mulkini talashar edi. Bu isyonlar davlat asoslariga katta ta'sir o`tkaza olmasdi. HUNARMANDCHILIKNING RIVOJLANI SHI Zamin bag`rida yashirinib yotgan katta boyliklarga hali qo`l tekkizilmagan edi. Qayta ishlovchi sanoat korxonalari asosan shaharlarda joylashgan edi. Hunarmandlar ko`plab soliqlarni to`lashga majbur, o`z ustaxona va korxonalarini rivojlantirish uchun m ablagiarga ega emasdi. Faqat amirlikning yirik shaharlarida kosiblar sexlariga o`xshash korxona tuzgan ustazodalar bo`lib, ular ham chog`roqqina ustaxonalarni zo`rg`a ta'minlar edi. Sanoat ishlab chiqarishining asosiy tarmog`i gilam va namat tayyorlash bo` lgan. Gilamlarga chet ellarda ham talab katta bo`lib, Buxoro amirligi ularni katta miqdorda xorijga, jumladan, Rossiyaga sotar edi. O`rta Sharq, O`rta Osiyo shaharlari va Rossiya bozorlari Buxoro gilamlariga to`la edi. Ichki va tashqi bozorlarda Buxoro ip -gazlama matolari, ko`nchilik, zardo`zlik, kumush va oltin kandakorlik buyumlari, bo`yoq va sovun mahsulotlari bilan ham tanilgan edi. Buxoro ustazodalarining oltin va kumushdan yasagan buyumlari, ayniqsa, dong taratgandi. Buxoro amirligining deyarli barcha shaharlarida iste'dodli zargarlar mehnat qilgan ustaxonalar bo`lgan. Ular yasagan mahsulotning barchasi o`ziga xos nozik naqshlar bilan bezatilgan edi. Buxoro kulolchilik buyumlariga ham bozorda talab katta bo`lgan. Kulolchilik sanoati butun amirlikda ken g tarqalgan edi. ICHKI VA TASHQI SAVDONING RIVOJLANISHI XIX asrning oxirida Buxoro amirligi Afg`oniston, Hindiston, Eron, Kavkaz va Rossiya bilan savdo aloqalariga ega bo`lgan. Buxoro, Chorjo`y, Kerki, Termiz va Kogon (Yangi Buxoro)da Rossiya firmalari o` z idora va omborxonalariga ega bo`lishgan. Rossiya va Buxoro amirligi o`rtasida tovar aylanishi o`sib bordi. Agar 1865 -yilda tovar aylanishi atigi 5 million rublni tashkil etgan bo`lsa, 1913 -yilga kelib, bu ko`rsatkich 66 million rublgacha ko`paydi. Buxoro amirligi hududi ulkan foyda keltiruvchi transit savdo uchun katta ahamiyatga ega edi. Rossiya va Afg`oniston o`rtasidagi barcha savdo yo`llari Buxoro amirligi orqali o`tardi. Rossiya Afg`onistonga katta miqdorda movut, chinni buyumlar, baxmal, chit, gugur t va kerosin chiqarar edi. 1887 -yilda amirlik hududi orqali temiryo`l o`tkazildi. Buxorodan 15 km masofada Yangi Buxoro va Kogon stansiyasi qurilishi boshlab yuborildi. Bu yerda amir saroyi va Rossiya siyosiy agentining qarorgohi ham barpo etildi. Endilikd a Buxoro amirligi temiryo`l orqali Toshkent, Orenburg va Moskva bilan bog`langandi. 1888 -yilga kelib temiryo`l Samarqandga qadar qurib kelinganida Buxoro amirligi hududida temiryo`l stansiyalari yaqinida rus qishloqlari paydo bo`la boshladi. Yangi Buxoroda Rossiya davlat banki bo`limi ochildi, ikkita paxta tozalash zavodi , Yevropa namunasida ikkita mehmonxona barpo etildi. Eski Buxoroda ham Moskva xalqaro b anki bo`limi ochildi. Eski Buxorodagi qushbegi uyi va Rossiya siyosiy agentligi qarorgohi ilk paydo bo`lgan telefon aloqasi bilan bog`langan edi. Biroq 1895 -yil Buxoro amirligi bilan Rossiya bojxonasi yagona tizimiga birlashdi. Rossiya tovarlari uchun Buxo ro hududi ichki bozorga aylantirildi va amirning Rossiyaga qaramligini oshirdi. Xorazmshohlar davrida va Xiva xonligi pullari davrida o’ zinin g haqiqiy qiymatiga ega bo’lgan oltin, kumush va mis pullar muomalada ishlatilgan. Bu pullarning qaysi davrlarda; qaysi podsho, xonlar davrida zarb qilingani, qaysi davlatlar bilan savdo -iqtisodiy munosabatlar qilinganligini bilish juda qiziqarli bo’l ib o’tmish haqida juda aniq fikrlashga yordam beradi. Xorazmda zarb qilingan va muomalada ishlatib kelingan, o’zining haqiqiy qiymatiga ega bo’lgan pullar eramizdan oldingi II asrlardanoq ma’lum bo’lib Xiva xonligining Rossiya tomonidan bosib olingungacha to’liq ishlatib kelindi. Xiva xonligida muomalada ishlatiladigan pul 3 xil atalar edi: 1-«tilla», — oltin pul bo’lib, ikki xil shaklda va og’irlik miqdorida bo’lar edi. Birinchisi — «kichik tilla», — deb atalar va o’sha davr pul miqdorida 1 so’m 80 tiyinga teng deb belgilanar edi, ikkinchisi — «katta tilla», — deb atalib o’sha davr pul miqdorida 3 so’m 60 tiyinga teng deb belgilangan edi; 2-«tanga», — kumushdan ishlanar va «bir tanga» o’sha davr pul birligida 30 pul birligi yoki 20 tiyinga teng deb belgilanar edi. Yig irma tiyinlikni hozirgi davrda ham «bir tanga», — deb atalishi shundan qolgan; 3-«pul», — misdan ishlanar edi. U pulga va tiyinga bo’linardi. Kumushdan ishlangan «tanga», «oq tanga» deb, misdan ishlangan pul «qora tanga» deb ham yuritilar edi. «Qora tanga» o’zining qiymati jihatidan «oq tangani» 66 foiziga teng edi. Shuningdek, xonlikd a «shoyi», «abbas shoyi», «yarim shoyi» deb nomlanadigan pul birliklari ham ishlatilgan. Ularning qiymati 10 tiyindan 40 tiyingacha o’zgarib turgan. (Xiva shahar Lermontov ko’cha № 114, 117 -uylarda yashovchi Quryoz Sarrof va Bolta Sarroflarning estaliklari ). Xiva xonligida zarb qilingan pullarda, tangalarda va tillalarda odam rasmi tasvirlanmas, balki arab imlosida, qaysi xonlik tomonidan va nechanchi yilda zarb qilingani yozilar edi. Xiva oltinlari va pullari mahalliy va chet eldan keltirilgan oltinlarga b o’linar edi. Xiva oltinlari o’zining yaltiroqligi, mustahkamligi, umuman sifati jihatidan ajralib turardi. Muomalada ko’p ishlatiladigan kumush pullar metallari Quyi Novgoroddan olib kelingan. Xiva xonligida zarb qilingan oltin, kumush, mis pullar va ularn ing qoliplari dunyoning ko’pgina mamlakatlari muzeylarida, shuningdek, Moskva va Sankt -Peterburg muzeylarida saqlanmoqda. Ayniqsa Xiva xonligi 1873 yilda Rossiya tomonidan bosib olingach, uni qimmatbaho buyumlarini, birinchi navbatda oltin, kumush pullarin i talash Rossiya jug’rafiya jamiyati vakili sharqshunos olim P.I. Lerx va A.L. Kun singari kishilar rahbarligida «ilmiy» jihatdan tashkil qilindi. Veselovskiy yordamida Peterburgdagi ermitajda tashkil qilingan numizmatika va boshqa fondlar Urta Osiyodan, j umladan Xiva xonligidan borgan oltin, kumush, mis, atlas va boshqa pullar hisobiga boyidi. Jumladan, faqat 1883 yili Ermitajga jo’natilgan buyumlar ichida 1168 qadimiy oltin -kumush tangalar bo’lib, bular Urta Osiyoning, jumladan Xivadagi 30 dan ortiq yirik hukmdor sulolalarning pullari edi. Xiva xoni Muhammadrahimxon II taxtni tashlab qochib ketgach, «rus mutaxassislari» xonlikdagi barcha qimmatbaho buyumlarni tashib keta boshladilar. «O’ljalar ichida tanga zarb qilinadigan qoliplar, oltin va kumushdan ishl angan, 25 xon muhri, 200 dan ortiq qadimiy tangalar» bor edi. («Fan va turmush» jurnali, 1991 yil, 9 -son). Bularning hammasi Xiva xonligi davrida zarb qilingan pullarning namunalaridir. Rossiya hukumati Xiva xonligini bosib olishi bilanoq pul sistemasini R ossiya pul sestemasiga o’tkazishni taklif qildi. Lekin bu taklif amalga oshmadi. Xiva xonligida muomalada ko’pincha kumushdan bo’lgan «tanga» pullar ko’p ishlatilgan. Qumush pullarning oltin va misga nisbatan qulayligi buni taqozo qilgan. Hatto XIX asr oxi rlarigacha har yili bir million so’mlik kumush tanga pullar xivalik mahalliy ustalar tomonidan zarb qilingan. XIX asr ohirlarida dunyo davlatlarida kumush qazib chiqarishning ko’payib ketganligi uning qiymatini tushurib qo’ydi. Bu davrda Xiva xonligida ham kumush pul birligi qiymati ikki baravar tushgan edi. Yoki bir «tanga» pul miqdori 20 tiyindan 12 tiyin qiymatga tushib qoldi. Rossiya Xiva xonligini bosib olgandan keyin ham Rossiyada Ekaterina II podsholigi davridan buyon pul sifatida muomalaga kirgizilg an qog’oz pullar, kumush tangalar Xiva xonligi hududida uzoq vaqtgacha qo’llanilmasdan kelindi. Rossiyaning pullari Xiva xonligida juda kam miqdorda qo’llanilishi bilan birga o’z kursidan juda kam baholanar edi. Uz «tilla» va «tangalariga» o’rgangan xivali klar rus qog’oz pullarini ishlatishni yoqtirmas edilar. Rossiya qog’oz va metall pullarining Xiva xonligidagi mahalliy xalq va amaldorlar tomonidan qo’llanilmasligi, pisand qilinmasligi chor amaldorlarini g’azabini keltirar edi. Rus hokimlari mahalliy xalq qa o’z qog’oz pullarini majburlab kirita boshladilar. Ular dastlab oltin, kumush va mis pullarni rus qog’oz pullariga va rus qog’oz pullarini oltin, kumush va mis pullariga almashtirib beradigan va katta foyda orttiradigan sudxo’r kishilarni vujudga keltir dilar. Buni Xiva xonligida «sarroflar» deb ataydilar. «Bizning ota -bobolarimiz va o’zimiz ham yoshligimizdan shu kasb bilan shug’ullanganimiz sababli hozirgacha «sarrof» deb atashadi, — deydi Quryoz sarrof va Bolta sarroflar. «Sarroflar» katta pulga egalik q ilib, pul muomalasidagi qiyinchiliklardan foydalanib, Xiva va Rossiya savdogarlariga katta ta’sir ko’rsatar edilar. Xiva sarroflarining hatti -harakati savdogarlarga yoqmas edi va ular rus podshosiga Xiva tangalarini, tillarini butunlay yig’ib olib uning o’ rniga rus qog’oz pullarini tarqatishni taklif qilgan edilar. Hatto 1893 yilda Rossiya moliya vazirligining tashabbusi bilan rus savdogarlarining iltimosi Peterburgda muhokama qilindi va Xiva xoniga tanga pullarni faqat rus podshosining ruxsati bilan zarb q ilish majburiyati yuklatildi. Rossiyaning qog’oz pullarini Xivaning tilla, tanga va mis pullari o’rniga birdaniga tiqishtirishga rus podshosi jazm qila olmadi. Xalqning noroziligini to’g’dirishi mumkin deb qo’rqdi. Rossiya pullarining asta -sekinlik bilan b o’lsa ham Xiva xonligiga kirib kelishini moliya vaziri yaxshi bilar edi. XX asrning birinchi o’n yilligida hatto rus qog’oz pullari Xiva xonligida muomalada ishlatilayotgan tanga pullarga nisbatan ikki baravar ko’payib ketdi. Xiva xoni Muhammadrahimxon II o’z umrining oxirlarida Xiva xonligida muomala uchun yshlatilayotgan pul miqdorini etishmayotganligi, shuningdek, musulmon va sharq davlatlari podsholari nomidan pul bosib chiqarib turilmasa xalq unga itoat qilmasligini tushuntirib, iltimos qilib zo’rg’a t anga pul bosib chiqarish imkoniyatiga ega bo’lib qolgan edi. (T.G. To’xtametov, Rossiya i Xiva va kontse XIX -nachale XX veka, Moskva, 1969, 52 -53 -betlar). Muhammadrahimxon II vafotidan keyin Xivada tanga pul bosib chiqarish deyarli to’xtatildi va rus podsh osi pullari muomalada ishlatiladigan bo’ldi. 1914 yildan boshlab Rossiya, shu jumladan rus savdogarlari Xivada zarb qilingan tangalarni olmasdan va ishlatmasdan qo’ydi. (Sadiqov A. S. Ekonomicheskie svyazi Xivo’ s Rossiey, Toshkent, 1965, 132 -bet). Mavjud bo’lgan tilla va kumush pullar xalq qo’lida muomalada ishlatib kelindi. Asfandiyorxon xonlikka o’tirgach, rus podshosi va amaldorlari Xiva xonligida bir qancha islohotlar o’tkazish, jumladan Xivada muomalada bo’lgan va yuritilayotgan barcha tanga va pullar ni yig’ib olib butunlay rus pul sistemasiga o’tkazishni ham taklif qilgan edilar. Chor amaldorlarining bu taklifi ham boshqa islohotlari singari bajarilmadi. 1918 -1920 yillarda Xiva xonligida ikki xonlik davri bo’ldi. Bu davrda Xiva honi bo’lgan Saidabdull axon «qo’g’irchoq xon» edi, aslida hokimiyatni Junaidxon boshqarar edi. Butun harbiy, siyosiy kuch uning qo’lida bo’lib, o’z hokimligini xalqqa ma’lum qilish uchun Junaidxon pul ham bostirib chiqardi. Uning puli atlasga ishlangan bo’lib, «turma qog’oz» nom i bilan yuritilgan. Qeyinchalik Junaidxon nomi bilan qog’oz pullar ham bosib chiqarila boshlandi. 1920 yil 2 fevralda Xiva xalq inqilobi g’alaba qozongach Xiva vaqtli inqilobiy komitetining 1920 yil 11 aprelda bo’lgan majlis qaroriga asosan Xivaning pul bi rligi kursi belgilandi. Ushbu qarorga asosan Xivaning qog’oz pul birligi kursi Rus podsholari davridan ishlatib kelinayotgan 1 so’m «krenka» puli 4 so’mlik Xorazmning umumsovet puliga va 1 sum «turkiston boni» puli Xorazmning 5 so’mlik umumsovet puliga ten g deb belgilandi. (Uzbekiston Markaziy Davlat arxivi, R -71 -fond, 1 -ro’yxat, 1 -delo, 5 -varaq). Xorazmda Sovet hokimiyati o’rnatilgan dastlabki yillarda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori og’ir ahvolga tushdi. Fo’karolar urushi, bosmachilik xarakati, Ro ssiya va Turkiston bilan aloqalar qilishning yomonlashuvi esa bu jarayonni keskinlashtirdi. Xivadagi mavjud pul bosib chiqarish mashinalari va ustalari ishlari to’xtatilib qo’yilgan edi. Xorazmda Xalq Sovet respublikasining va unda moliya nozirligining tas hkil qilinishi muomala uchun zarurp bo’lgan pul birliklarini izga tushirishga imkon berdi. Jumladan, Rossiya markaziy ijroiya komiteti bilan shartnomalar qilindi va ana shu asosda Xorazm respublikasini muomala uchun zarur bo’lgan pul bilan ta’minlash maqsa dida pul bosib chiqarish asbob uskanalarini va mutaxassislarini yordamga chaqirish va pul bosib chiqarishni yo’lga qo’yish ishlari amalga oshirildi. 1920 yil aprel oyidan boshlab Xivada yangi pul birligi bosib chiqarila boshlandi. Uning old tomonida qishlo q xo’jalik ishchi va dehqonlarining ittifoqini bildiruvchi o’rok, jo’xori poyasi, bel tasviri, gerb tarzida tasvirlangan edi. (Xiva muzey zapovednigi eksponatlari). Xorazmda bosib chiqarilayotgan pullar qog’ozning kamligi, uskunalar va mutaxassislariing et ishmasligi sababli etarli mikdorda pul bosib, chikarishga imkon bo’lmadi. Ana shu sababdi Xorazmda boshqa pullar xam ko’plab ishlatildi. Jumlalan. 1921 yil 1 yanvardan boshlab RSFSRning 1919 yilda bosib chikarilgan pul birligi ishlatila boshlandi. Bu o’z k iymatiga ko’ra shu davrda yurib turgan Rossiya «kronka» guli (eng kimmatli)ga teng va turkbon nominaliga nisbatan 10 baravar kimmatli eli. (M.K. Mamadjanov. Sotsialno - ekonomicheskie preobrazovaniya i razvitie ekonomiki Xorezmskoy Narodnoy Sovetskoy respubl iki, Toshkent, 1974, 63 -bet). Xorazm XSRda 1920 -1921 yillarda muomala uchun zarur bo’lgan pullar moliya ishlari yomon ahvolda ekanligini Xorazm Xalq Sovet respublikasi nozirlar Sovetining raisi Menglixo’ja Ibniyaminov 1921 yil 21 mayda Xalq vakillarining II Butunxorazm qurultoyida so’z lagan ma’ruzasida Xorazmda pul chiqarish qiyin bo’layotgani pul chiqarish miqdorini oshirib yuborish pulni qadrsizlanishiga olib kelishini, shuning uchun davlatga to’lanadigan soliqlarni pul bilan emas, balki natural asosda tovarlar bilan to’lash lozimligi ni, bu pulni qadrsizlanishini oldini olishini to’g’ri ko’rsatgan edi. (Istoriya Xorezmskoy Narodnoy Sovetskoy respubliki (Sbornik dokumentov), Tashkent, 1976, 95 -bet). Xorazmda 1920 yil may oyidan 1921 yil may oyigacha 489 million 549 ming so’m Xorazm puli bosib chiqarilgan va Rossiyadan 225 million so’m qog’oz pul olingan, Junaidxon davrida bosib chiqarilgan 3 million so’m pul ham muomalada bo’lib, jami Xorazmda 717 milliondan ortiqroq pul mavjud edi. Bu Xorazmda mavjud 1million aholining har biriga o’rtac ha 717 so’mdan to’g’ri kelishini ko’rsatadi. Respublikada 1921 yilda yig’iladigan barcha daromadlar xarajatlarni 1G’40 qismini qoplaydigan bo’lib qolgan edi. Xarajatlarni xammasi bosib chiqariladigan pul bilan qoplanaveradigan bo’lsa pul o’ta qadrsizlanar edi. 1921 yilla muomala uchun zarur bo’lgan 9,5 milliard so’m o’rniga 50 millard so’m pul bosib chiqarishga to’g’ri kelar edi. 1922 yil va 1923 yilning boshlarida ham pul muomalasi jarayonlari tartibli yo’lga qo’yildi deb bo’lmaydi. Davlat korxonalari smet asiz keragicha pul olar edilar. Soliqlar, bozor tushumlari ham yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi sababli pul muomalasini tartibga solib bo’lmadi. Xorazm pul birligining kiymati tusha bordi. Xorazm Xalk Sovet respublikasi moliya noziri M. Divanovning 1923 yil m art oyida hukumatga bergan hisobiga va arxiv hujjatlariga nazar solsak ko’ramizki Xorazmda 1921 yil iyunidan 1922 yil iyunigacha ya’ni bir yil mobaynida qog’ozdan, misdan, atlasdan 158 milliard 854 million so’mlik pul bosib chiqarilgan, kirim 23 milliard s o’mni, chiqim esa 168 milliard 869 million so’mni tashkil qilgan shuningdek, davlat fondiga qimmatbaho toshlar, oltinlar, kumushlar, qimmatbaxo buyumlar va boshqa 44 milliard so’mlik narsalar yig’ib olingan. (Istoriya Xorezmskoy Narodnoy Sovetskoy respubli ki, (Sbornik dokumentov), Toshkent 1976, 199 -bet). Xorazm Xalq Sovet respublikasi tuzilgandan keyin uch yarim yil davomida 100 milliard so’mlik Xorazm puli bosib chiqarildi. Bu pullar Xorazm respublikasidan tashqariga chiqarilmadi va o’z qimmati tushib ket ganligi tezda sezilib qoldi. Bu davrda 1 milliard 100 million RSFSR pullari ham Xorazmda ishlatila boshlandi. Bu pulning qadrsizlanishini yanada oshirdi. (M.K. Mamadjanov. Sotsialno -ekanomicheskie preobrazovaniya i razvitie ekonomiki Xorezmskoy Narodnoy So vetskoy respubliki, Tashkent, 1974, 63 -bet). Xorazm Xalq Sovet respublikasida muomala uchun zarur bo’lgan pulning tartibga solinmaganligi, pul birliklarining respublika tomonidan mustaqil boshqarish imkoniyati bo’lmagani uchun chetdan qadrsiz qog’oz va bos hqa pullar oqimining beto’xtov kirib turishi Xorazmda chiqarilgan pullarning chetda qadrsizlanishi va ishlatilmasligi respublika iqtisodiy qiyinchiligining bosh sabablaridan biri bo’ldi, xalq turmushini og’ir ahvolga olib keldi va respublikaning pul mustaq illigidan mahrum bo’lishiga sabab bo’ldi. 1923 yil 31 mayda va 9 iyulda Xorazm Xalq Sovet respublikasi Markaziy Ijroya komiteti prezidiumida respublika pul birligi kursi ko’rib chiqildi va bu majlisda uzoq munozara va muhokamalardan keyin Xorazm pul birlig ini RSFSR pul birligi kursiga aylantirishga qaror qilindi. Unda 10 so’mlik Xorazm pulining 1 so’mlik Rossiya puli birligi bilan qiymati teng deb qabul qilindi. Pul birliklarini almashtirish muddati 1923 yil 10 iyuldan 10 avgustgacha bir oy qilib belgilandi . Ushbu qarorda bozorlarda mahalliy pul o’rniga Rossiya pul birliklarini almashtirishda suistemolchilikka yo’l qo’yilmaslik uchun Xorazm pulini saqlab qolish lozimligi haqida tushuntirish ishlari olib borgan kishilarni qattiq jazolash ko’rsatilgan edi. Pul larni almashtirish Xiva, Urganch, Xonqa, Hozorasp, Shovot, Gurlan, Toshxovuz, Ilonli, Xo’jayli, Mang’it, Qo’ngrad simgari shaharlardagi va rayon markazlaridagi 18 kassada amalga oshirildi. Belgilangan bir oy muddatda almashtirilmasdan qolgan Xorazm pul bir liklari muomalada o’z qiymatini yo’qotgan deb xisoblanadi. (O’zbekiston Markaziy Davlat arxivi, R -71 -fond, 1 -ro’yxat, 113 -delo, 83 -varaq). 1924 yil 14 fevralda muomala uchun zarur bo’lgan pullar bosib bo’lingach SSSR pul birliklarini bosib chiqarish to’xta tildi. Ularning o’rnini qoplash uchun 1924 yilda kaznacheyskiy biletlar, kumush va mis pullar bosib chiqarildi. 1924 yil iyun oyiga kelganda SSSRning barcha hududlarida, shuningdek Xorazm SSRda ham pul birliklarini almashtirish amalga oshirilib bo’lindi. Q adrsizlangan pullarning deyarli hammasi yig’ib olindi. Muomalada bo’lgan Xorazmning qog’oz pullari 91 milliard 600 million so’m miqdorida edi. (M.K. Mamadjanov. Sotsialno ekonomicheskie preobrazovaniya i razvitie ekonomiki Xorezmskoy Narodnoy Sovetskoy res publiki, Toshkent, 1974. 119 -121 -betlar). 1922 -1924 yillar davomida amalga oshirilgan pul islohoti Xorazmda Sovet hokimiyati yillarida amalga oshirilgan birinchi pul islohoti edi. Oltin, kumush, mis pullar bundan keyin ham aholining qo’lida ishlatilib keli ndi. Bu pullarni aholining ko’llaridan yig’ib olishda 20 -yillarning oxiri va 30 - yillarning boshlarida savdobop va aholi uchun kamyop tovorlarning faqat oltin va kumish pullariga sotish siyosatining yuritilishi bo’ldi. Natijada aholi qo’lidagi oltin va kumu sh pullarning asosiy qismi markaz tomonidan o’zlashtirildi. Ikkinchi pul islohoti 1947 yilda va uchinchisi esa 1961 yilda amalga oshirildi. Bu islohot ham muomaladagi 10 so’mlik pullar 1 so’m qiymatiga ega deb qabul qilindi va yangi pul belgilariga o’tildi . Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abu Ali ibn Sino. Fonetika haqida risola. –Т., “O’zbekiston”, 1979. Nashrga tayyorlovchilar: A.Mahmudov, Q.Mahmudov. 2. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. –Т., Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. 3. Abu Rayxon Berun iy. Izbrannie proizvedeniya. Тom 1, -Т., 1974. 4. Abul Qosim az -Zamahshariy. Nozik iboralar. –Т., “Fan”, 1992. 5. Abulg`oziy Bahodirxon. Shajarayi tarokima. –Т., “Fan”,1992. 6. Abul g`oziy Bahodirxon. Shajaryi turk. – Т., Cho’lpon, 1992. 7. Aliyev A., Sodiqov Q. O’zbek tili tarixi. Тoshkent, O’zbekiston, 1994. 8. Baskakov N.A. Тyurkskix yazыki. M., 1960.

M avzu: Muhammad Rahim I tomonidan o’tkazilgan pul isloho ti va Xorazmda muntazam tangalar zarb qilinishining yo’lga qo’yilishi. Reja: K irish. 1. Muhammad Rahim I 2. Muhammad Rahim I madaniy hayot . 3. Ichki va tashqi savdoning rivojlanishi 4. Xorazmshohlar davrida va Xiva xonligi pullari X ulosa. Foydalanilgan adabiyotlar

Buxoro xonligida XVIII asr o'rtalarida yuz bergan siyosiy voqealarda mang'it urug'i vakillar ini Buxoro xonligi taxtiga olib chiqdi. Davlat hukmdorlari «amir» unvoni bilan yuritiladigan bo'ldi va davlat ham Buxoro amirligi degan nom oldi. Buxoro amirligi tarixiga oid yozma manbalar ichida «Qushbegi arxivi» hujjatlari, «Tarixi salotini mang'itiya», «Tuhfai shohiy», «Dostoni amironi mang'it», «Tarixi amiri Haydar», «Gulshan al -muluk», «Risolai muxtasari az tarixi salotini xonadoni mang'itiya» kabi mahalliy tillarda yozilgan asarlar bilan bir qatorda rus tarixchilaridan E.K.Meyndorf tomonidan 1820 yil da yozilgan «Orenburgdan Buxoroga sayohat», 1833 yilda tatar mullosi Mirzo Ja'far nomi bilan 4 oy Buxoroda yashagan P.I.Demezonning «Buxoro xonligi haqida qaydlar», 1841 yilda Butenov elchiligi tarkibida Buxoroga tashrif buyurgan I.Xanikovning «Buxoro xonl igi ta'rifi» kabi asarlarini keltirib o'tish mumkin. Shuningdek , ingliz josuslik hizmati vakillari Mir Izatullo va A.Berns tomonidan hamda A. Vamberi tomonid an yozilgan asarlar ham Buxoro amirligining XIX asr birinchi yarmi tarixiga oid muhim manbalar qatoridan o'rin olgan. 2 -masala: Ashtarxoniylar inqirozi va Abulfayzxonning o'limi bilan barxam topa boshlagan Buxoro xonligi taxti bir necha yillar davomida (17 47 - 1756) ashtarxoniy shahzodalar tomonidan boshqarilgan bo'lsada, hokimiyat amalda mang'itlar urug'idan bo'lgan Muhammad Rahim qo'liga o'tib qolgan edi. Muhammad Rahim o'z hukmronligining dastlabki yillarida markaziy davlat hokimiyatini mustahkamlashga kir ishdi. Mamlakatdagi siyosiy vaziyatning

barqarorlashuvidan manfaatdor bo'lgan yirik er egalari, savdogarlar, ulamolar va fuzalolar uning bu siyosatini qo'llab -quvvatladilar. Ishni avvalo saroy amaldorlarini o'zgartirishdan markaziy boshqaruvni tartibga sol ishdan boshlagan Muhamad Rahim asta -sekin viloyatlar hokimligiga ham o'ziga sodiq odamlarni qo'yishga kirishdi. Buning uchun u separatistik kayfiyat juda kuchli bo'lgan Shahrisabzga 1750 -1752 yillarda 4 marta yurish qilib, bu erdagi muhim mudofaa qo'rgonla ri (Kitob, Sangfurush, G'ovmish, Qushchi) ni egalladi va vohada o'z hokimiyatini to'laligicha o'rnatishga muvaffaq bo'ldi. G'uzor ham Buxoro hokimiyatini tan oldi. Muhammad Rahim Miyonqol, Nurota, Urgut, Kabodiyon, Boysun kabi viloyatlarga ham yurishlar uy ushtirib, markaziy hokimiyatni tan olishga majbur qildi. 1753 -1756 yillarda Zarafshon vohasining yuqori oqimi, Jizzax, Zomin ham Buxoro amirligi tarkibiga qo'shib olindi. Buxoroning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash maqsadida 1752 -1753 yillarda shaharning eski devori yonida yangi mudofaa devori (2 m) qurildi. O'z hokimiyatini mustahkamlab olgan g'ayratli Muhammad Rahimni Buxoroning qonuniy hukmdori sifatida tan olib Qo'qon, Toshkent, Marv, Balx va Qunduz vakillari va hukmdorlari rasmiy elchiliklar yubord ilar. Muhammad Rahim vafotidan so'ng taxtga uning tog'asi, Miyonqol xokimi Doniyolbiy o'tirdi. Uning hukmronligi davrida (1759 -1784) markaziy hokimiyat zaiflashdi va urug'lar o'rtasidagi nizolar markaziy hokimiyatga qarshi chiqishlar ko'paydi. Bunday hol butun mamlakat bo'ylab yoyildi. Yuz, kenagas, burgut, baxrin, saroy kabi yirik o'zbek urug'lari birlashib, Buxoroga qarshi yurish qildilar. Biroq isyonchilar halqning qo'llab quvvatlashlari tufayli bostirildi. Bu voqea Doniyolbiy hukmronligining dastlabki yillaridayoq yuz bergan edi. 1771 yilda Shahrisabz va G'uzor beklilarida davlatga qarshi kuchli qo'zg'olon ko'tarildi. Bu qo'zgolon juda katta qiyinchilik bilan bostirildi. Qo'zgolon rahbarlari qatl qilindi. Mamlakatda g'alayonlarning to'xtovsiz davom etib turganligi markaziy hokimiyatning obro'si va qudratini zaiflashtirdi. Bu hol iqtisodiy ahvolning ham yomonlashuviga olib keldi. 1784 yilda ko'tarilgan navbatdagi qo'zgolon natijasida mamlakatda hukmdor o'zgardi va taxtga Doniyolbiyning o'g'li Shohmurod o' tkazildi.

Shohmurod Buxoro amirligi tarixida o'ziga xos o'ringa ega bo'lgan hukmdorlar sirasiga kiradi. U mang'itlar sulolasi hukmdorlari orasida eng birinchi bo'lib «amir» unvoni bilan davlatni boshqardi. Shunga ko'ra bu davlat ham Buxoro amirligi degan n om oldi. Tarixda «amir mas'um» (Begunoh amir) nomi bilan mashhur bo'lgan Shohmurod hukmronligi yillari (1785 -1800) Buxoro amirligida markaziy hokimiyat boshqaruvining nisbatan mustahkamlanishi davri hisoblanadi. Shohmurod ham boshqa hukmdorlar kabi markazi y hokimiyatga bo'ysunishdan bosh tortayotgan ayrim bekliklarga qarshi harbiy yurishlar uyushtirdi va davlatning hududiy yaxlitiligini saqlab qolishga harakat qildi. Shohmurod faqatgina siyosiy hokimiyatni mustahkamlab qolmasdan, bir qator ma'muriy iqtisodi y-madaniy tadbirlarni ham amalga oshirdi. O'z hayotini kamtarona darveshlarga xos tarzda o'tkazgan bu hukmdor Zarafshon va Qashqadaryo vohalaridagi, Amudaryo bo'ylaridagi sug'orish tizimlarini qayta tiklab, yangi inshoatlar , ko'priklar, yo'llar va boshqalarni barpo ettirdi. Amir Shohmurod tomonidan o'tkazilgan moliya, sud, ma'muriy va harbiy sohalardagi islohotlar natijasida mamlakatdagi siyosiy -iqtisodiy h ayot birmuncha jonlandi. Amir Shohmurod o'g'li Amir Haydarni mang'itlarning ota meros mulki hisoblangan va amirlikda katta nufuzga va mavqega ega bo'lgan Qarshi shahriga hokim etib tayinlandi. Shundan boshlab mang'itlar sulolasi taxt vorislarining Qarshida hokimlik qilishlari odat tusiga kirdi. Shohmuroddan so'ng taxtga Amir Haydar otasining siyosatini davom ettira olmadi va uning hukmronligi yillarida (1800 -1826) mamlakatda siyosiy keskin vaziyat hukm surdi.Buxoroga bo'ysunishdan bosh tortgan Shahrisabz, U rgut, Miyonqol bekliklariga qo'shin tortishga majbur bo'ldi. Harbiy yo'l bilan qo'lga kirita olmagan viloyatlar boshqaruvini kelishuvchilik yo'li bilan o'z beklari qo'lda qoldirishga majbur bo'ldi. Hususan, bo'ysunmagan Shahrisabz mahalliy hokim Doniyor va llomaga mulk sifatida taqdim etildi va Shahrisabz buning natijasida 1858 yilgacha mustaqil ravishda hukm surdi. O'ratepa bekligi bo'ysundirilib, amirlik hududlari birmuncha kengaytirildi. Bu davrda qo'shni xonliklar bilan munosabatlar ham keskinlashdi. Xiv a xonligi tomonidan uyushtirilgan bir

qancha bosqinchilik yurishlari asosan xalq ko'magida qaytarildi. Qo'qon xonligi bilan munosabatlar esa ancha jiddiy va keskin tus oldi. Azaldan Buxoroga tobe hisoblangan Toshkent, Turkiston, O'ratepa, Xo'jan va boshqa chegara bo'ylab joylashgan shaharlarga qo'qonliklarning tajovuzlari ancha keskin tarzda kuchayib bordi. Amir Haydar 1807 -1810 yillarda Qo'qon xoni Olimxon bilan Toshkent, O'ratepa, Jizzax, Zomin shaharlari uchun qo'ldan -qo'lga o'tib turdi. Amir Haydar vafo tidan so'ng taxtni uning uchinchi o'g'li Nasrullo egalladi. O'z akalari Xusayn va Umarni o'ldirib taxtni egallagan Nasrullo mang'itlar sulolasining va Buxoroning eng qonxo'r va zolim vakili sifatida tarixda qolgan. Shunga qarmay Amir Nasrullo markaziy davl at hokimiyatni mustahkamlagan, harbiy sohada ancha samarali islohotlar o'tkazib, o'z qo'shinining jangovor holatini oshirgan, mamlakatning hududiy yaxlitligini birmuncha tiklagan hukmdor ham edi. mir Nasrullo hukmronligi (1826 -1860) davri ichki va tashqi dushmanlar bilan to'xtovsiz kurashlar ostida o'tdi. O'z dushmanlarida qo'rquvni kuchaytirish maqsadida ko'plab kishilarni qatl ettirgani uchun Nasrullo halq orasida «Qassob amir» nomi bilan atalgan edi. Markaziy hokimiyatni kuchaytirish maqsadida olib boril gan to'xtovsiz kurashlar Nasrulloga nisbatan norozilikni kuchaytirib yuborgan edi. Nasrullo bo'ysunmagan beklarga qarshi kurashar ekan, shavqatsiz bo'lishga intildi. Shahrisabz bekligiga qarshi olib borilgan kurash uzoq vaqt davom etdi va 1832 yildan 1858 yilgacha davom etdi. Amirlikning shimolidagi chegara shaharlari (Xo'jand, O'ratepa, Toshkent, Jizzax, Zomin) uchun Qo'qonliklar bilan bo'lgan janglar uzoq davom etdi va janglar Buxoro foydasiga hal bo'la boshladi. Amir Nasrullo 1842 yilda Qo'qon xonligi po ytaxtini ham egalladi va Qo'qon xoni Muhammad Alixonni oila a'zolari bilan birga qatl ettirdi. Qo'qonning egallanishiga ba'zi Qo'qonlik amaldorlari ham yordam bergan edilar. Xiva xonligi bilan ham nizoli vaziyatlar saqlanib qoldi. Amir Haydar hamda Nasrull o hukmronligi davrida Rossiya va Angliyaning manfaatlari O'rta Osiyoda to'qnashdi. Bu davrda Hindistonni egallagan va Afgonistonda katta ta'sirga ega bo'lgan Angliya, Buxoro amirligiga o'z vakillarini yubora boshlaydi. U IX asrning 30 -40 yillarida amirlikd a bir

O'xshashlar

Bolalarni tabiiy oziqlantirish. Ona sutining miqdoriy va sifat tarkibi. Ayol sutining immunobiologik xususiyatlari
Ta’lim jarayonlarida axborot texnologiyalarning tutgan o’rni
YILQILAR GIGIYENASI
Dasturiy injenering” fanidan “Dorixona ma’lumotlar bazasini loyihasini loyihalashtirish va ishlab chiqish” mavzusida kurs ishi 29v
SO'NGI PODSHOLIK DAVRIDA MISR