logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Mustaqillik davrida O’zbekistonda huquq va davlat tushunchalariga yangicha yondashuv

Mustaqillik davrida O’zbekistonda huquq va davlat tushunchalariga yangicha yondashuv

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44.8203125 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Mustaqillik davrida O’zbekistonda huquq va davlat tushunchalariga yangicha yondashuv . Reja: 1.Mustaqil O’zbekistonda huquqiy-falsafiy qarashlarning tubdan o’zgarishi va rivoji. 2.Huquqiy islohotlarning mohiyati, uni amalga oshirishning zaruriy shartlari. 3.Demokratik tamoyillariga asoslangan huquqiy davlatning mazmuni, uning barpo etilishi zaruriyati. 4.I.A.Karimov asarlarida huquqiy davlat shakllanishining umumnazariy falsafiy asoslari. 5.Sh.M.Mirziyoyevning Yangi O’zbekistonda huquqiy davlat shakllantirishga doir umumnazariy falsafiy qarashlari. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ta’kidlashicha, «O’tmish davri sharoitida fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish jarayoni yuz berayotgan bir paytda O’zbekiston aholisi turli qatlamlarining manfaatlarini ifoda etishi lozim bo’lgan keng tarmoqli, ko’ppartiyaviy tizim kabi demokratik institutlar hamda boshqa jamoat tashkilotlarining qaror topishi ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Siyosiy nuqtai nazardan baholaganda fuqarolik jamiyatidagi siyosiy tizim va siyosiy boshqaruvning mazmun-mohiyatini huquqiy davlatchilik ifoda etadi. Boshqacha aytganda, huquqiy davlat fuqarolik jamiyatining siyosiy mohiyatini, siyosiy shaklini tashkil etadi. Bu ikki hodisaning o’zaro munosabati shakl bilan mazmunning o’zaro aloqadorligini aks ettiradi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, fuqarolik jamiyati to’la ma’noda mavjud bo’lishining shak-shubhasiz sharti huquqiy davlatning mavjudligidir. Va, aksincha, huquqiy davlat faqat fuqarolik jamiyatidek ijtimoiy makonda qaror topishi va faoliyat yuritishi mumkin. Fuqarolik jamiyati bilan huquqiy davlatning o’zaro nisbatini iqtisod bilan siyosatning nisbati tarzida izohlash o’rinli bo’ladi. Buni O’zbekiston misolida ham yaqqol ko’rish mumkin. Zero, iqtisodiy islohatlar tegishli demokratik siyosiy tuzilmalar, institutlar mavjud bo’lishini taqozo etadi. “Amalga oshirilayotgan islohotlarimizning mamlakatimizda kuchli fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy demokratik davlat qurish bo’yicha biz tanlab olgan yo’lning mantiqiy va qonuniy davomi bo’lishini nazarda tutgan holda, ularning uzviyligi, bosqichma-bosqichligi va izchilligini, boshqacha aytganda, tadrijiyligini saqlash shart”. Huquq va davlat tushunchalarini o’rganishda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari muhim metodologik asos bo’lib xizmat qiladi. Bu asarlarda o’z aksini topgan nazariy g’oyalar sun’iy ravishda inkor qilingan ta’limotlarni o’rganish va fan doirasiga kiritish imkonini beradi. Xalqimiz o’zining buyuk allomalariga nazar solmoqda, ularning ibratli ishlar i dan saboq olishga intil moqda . «Mustaqilligimizni dastlabki kunlar i danoq ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaxo ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan g’oyat muhim vazifa bo’lib qoldi». Ajdodlarimizning davlatchilik g’oyalarini o’rganish, ijtimoiy-siyosiy fikrga xos xususiyatlarini bilish zaruriyati tobora oshib bormoqda. O’tmish mutafakkirlarini adolatli jamiyat va davlat qurilishi va boshqarish ta’moyillari haqidagi ta’limotlari bizni hayajonlantirgan savollarga javob topishda, ibratli ishlardan saboq olishga ko’maklashadi. Ularning barchasi odamlar o’rtasidagi munosabatlarni yaxshilashga va takomillashtirishga qaratilgan ijtimoiy idealni izlash, adolat va tenglik prinsiplariga asoslangan jamiyatni qurish g’oyalarini targ’ib qildilar. O’zbekiston ijtimoiy-siyosiy fikriga xos xususiyatlardan biri shundan iboratki, uning namoyondalari davlat, xokimiyat, adolat masalalarini islom siyosiy madaniyatga tayangan holda hal qilishga harakat qildilar. «Vatanimiz azaldan bashariyat tafakkuri xazinasiga unitilmas h issa qo’shib kelgan. Asrlar mobaynida xalqimizning yuksak madaniyat, adolatparvarlik, ma’rifatparvarlik kabi ezgu fazilatlari Sharq falsafasi va islom dini ta’limoti bilan uzviy ravishda rivojlandi. Va o’z navbatida bu falsafiy ahloqiy ta’limotlar ham xalqimiz dahosidan ba h ra ol i b boyib bordi. Bizning kelajagi buyuk davlatimiz ana shu falsafaga uyg’un h olda Xo’ja Axmad Yassaviy, Xo’ja Bahovuddin N aqshbandiy, Imom al-Buxoriy, Abu Iso Muhammad at-Termiziy , Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo singari mutafakkir ajdodlarimizning dono fikrlariga uyg’un holda shakllanishi lozim». O’zbekiston ning ijtimoiy va siyosiy fikriga xos x ususiyatlardan yana biri shundaki, unda ahloq masalalari yetakchi o’rin egallaydi. Uning namoyondalari ezgulik, yaxshilikni bilishga intildilar, axloqiy qonun va tamoyillarga amal qilish insonning oliy ma’naviy burchi deb bildilar. O’zbekiston ijtimoiy-siyosiy va huquqiy fikr i maxsus siyosiy va huquqiy asarlardagina emas, badiiy ijodda ham o’z aksini topdi. Forobiy, Imom M o trudiy, Imom al-Samarqandiy, Burxoniddin Marg’inoniy o’z qarashlarini maxsus falsafiy va huquqiy asarlarda ifodalagan bo’lsa lar , Yassaviy, Alisher N avoiy, Mashrab, Furqat, Muqimiy va boshqalar badiiy ijodda namoyon qildilar. Badiiy asarlarning barchasini badiiy shakl berilgan falsafiy yoki siyosiy asar deb hisoblab, shoir va yozuvchilarning barchasini falsafiy va ijtimoiy siyosiy fikr tarixiga kiritish yaramaydi, albatta. Shu bilan birga ijtimoiy va siyosiy fikr tarixiga ilmiy yondashish «sof faylasuf» yoki «sof huquqshunos» bo’lmagan mutafakkirlar ijodida ifodalangan ijtimoiy-siyosiy g’oyalarning rivojining kuzatishni talab qiladi. Badiiy merosning tahlil qilish ijodkorning ijtimoiy-siyosiy va huquqiy muammolarga bo’lgan munosabatini tiklash imkonini beradi. O’zbekiston ijtimoiy- siyosiy fikr tarixiga kiritilgan buyuk shoir, yozuvchilar o’z asarlarida zamondosh jamiyatning ijtimoiy-siyosiy holatini tasvirlash bilan birga, jamiyatdagi adolatsizlik, zo’ravonlik, insoniy munosabatlarda uchraydigan soxta lik sabablarini aniqlash va ularni bartaraf qilish yo’llarini topishga urindilar. Ular haqiqat va adolatga asoslangan insoniy munosabatlarning o’rnatish uchun nima qilish zarur degan savolga javob izladilar. Huquq falsafasi huquqiy borliqning kompleks tadqiq etishning umumiy metodologiyasidir. Huquq falsafasi huquqni faqatgina ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatidagina emas, balki uni ijtimoiy, milliy va individual qadriyatlarining birligi sifatida ham o’rganadi. Huquq falsafasi O’zbekistonda shakllanayotgan va rivojlanayotgan ijtimoiy falsafa, inson va jamiyat falsafasining ajralmas qismi bo’lib, huquqni jamiyatdagi munosabatlarni tartibga soluvchi boshqa me’yoriy tizimlar bilan birgalikda olib o’rganadi. Bu o’z navbatida jamiyatimizda kishilarning keng qamrovli faoliyati uchun shart-sharoitlarni yaratishni ta’minlaydi. «Ya’ni jamiyatning – deb ta’kidlaydi I.Karimov, siyosiy va davlat tuzumini belgilar ekanmiz, unda har-bir odamning siyosiy , iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy faoliyati uchun yetarli erk beradigan shart-sharoitlar yaratilmog’i kerak». Huquq falsafasi–huquqiy davlatning nazariy poydevori. Huquqiy davlat ta’limotida, mazkur davlatni barpo etishda haqiqiy demokratik ta’moyillar qaror topishi va barcha ijtimoiy qatlamlarning maqsadlari, ularning huquqiy muhofaza qilishga alohida e’tibor etadi. Zero, ijtimoiy falsafa, inson va jamiyat falsafasi ekan, kishilar o’rtasida munosabatlarni tartibga solish, ularning haqqi-huquqini targ’ib–tashviqot qilishda huquqiy falsafaning ahamiyati beqiyosdir. «Mustaqil O’zbekiston Respublikasida haqiqiy demokratiya qaror topar ekan, unda Respublika aholisining barcha qatlamlari, barcha ijtimoiy guruhlarining milliy va madaniy haq-huquqlari muhofaza etiladi» -deb ta’kidlaydi I.Karimov. O’zbekiston jahon hamjamiyatiga sobitqadamlik bilan kirib borayotgan mustaqil, demokratik va huquqiy davlatdir. Huquq falsafasi esa davlatimizning ana shu yo’ldan rivojlanishning nazariy poydevorlaridan biri hisoblanadi. Huquqiy davlat huquq falsafasi bir-birlari bilan uzviy bog’liq tushunchalardir. O’zbekistonda huquqiy davlat barpo etish jarayonida umumjahon qadriyatlarini o’zida mujassam etgan milliy huquq falsafasini yaratish lozim bo’ladi. Huquq falsafasining asosi, uning maqsadini va mohiyatini, avvalambor, inson, insonparvarlik g’oyasi tashkil etishi lozim. I.Karimov ta’kidlaganidek, O’zbekistonda huquqiy davlat bu - insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy va diniy e’tiqodlaridan qat’iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta’minlab beradigan davlatdir». Qonun, inson irodasini ifoda etadi va uning haq-huquqlarini va erkini himoya qiladi. Bu esa kuchli ijroiya hoqimiyatning bo’lishini taqazo etadi. Chunki kuchli ijroiya hokimiyat bo’lmasa, hatto eng demokratik yo’l bilan qabul qilingan qarorlar ham bajarilmasligi mumkin. Ijtimoiy falsafaning asosiy muammolaridan biri bu - inson borlig’i, uning hayotining mazmuni va uning huquqiy masalalari ya’ni boshqacha qilib aytsak, qonun ustuvorligi, ayni paytda insonparvarlik g’oyalariga asoslanishi va bu g’oyalarning maqsadi, mohiyati esa kishilar hayoti, ularning shaxsiy dahlsizli, erkinligi va qadr-qimmatini himoyalash demakdir. Ma’lumki huquqiy davlatning muhim belgilaridan biri – bu barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi, O’zbekiston Respublikasining asosiy qonuni bo’lgan Kontitusiyaning, demakki qonunlarning ustuvorligini ta’minlashdir. Asosiy qonun hisoblangan O’zbekiston Respublikasi Kontitusiyasi bilan joriy qonunlar va me’yoriy–huquqiy hujjatlar o’rtasidagi o’zaro munosabatning mohiyati, shundan iboratki, joriy qonunlar Konstitusiyaning asosiy mazmunining real ijtimoiy voqyelikka tadbiq etish va O’zbekiston fuqarolarining huquqiy himoyalashga qaratilgan bo’ladi. Mustaqillik yillarida qabul qilingan qonunlar, Konstitusiyamizda olg’a surilgan g’oyalarning konkretlashuvi va yangi tarixiy sharoitda rivojlanishi demakdir. Konstitusiya ijtimoiy umumiylik bo’lsa joriy qonunlar va me’yoriy huquqiy hujatlar ayrimlikdir. Ijtimoiy doirada ular uzviy bog’liq bo’ladi va bir birilarini mazmunan boyitadi, to’ldiradi va rivojlantiradi. “Huquqiy davlatning asosiy belgisi - deb takidlaydi I.Karimov, – bu barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi, Konstitusiya va qonunlarning ustunligini ta’minlashidir. Konstitusiya va qonunlarning ustunligi prinsipi shuni anglatadiki, bunda barcha joriy qonunlar va me’yoriy huquqiy hujjatlar Konstitusiya asosida va unga muvofiq bo’lishi talab etiladi”. Huquq falsafasi huquqiy davlat shakllanishi va rivojlanishining substansional asosi hisoblanadi. Zero, huquq falsafasi jamiyat rivojlanishi jarayoniga jiddiy ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Huquq falsafasi o’zida ijtimoiy–siyosiy, gumanitar fanlar yutuqlarini mujassam etsa va jamiyatimiz rivojlanishini o’rganuvchi ijtimoiy falsafa tamoyillaridan kelib chiqsa, mazkur ta’sir faqat ijobiy xarakterga ega bo’ladi. Huquq falsafasi jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlarining inkor eta olmaydi, ular o’rtasida ziddiyat mavjud bo’lmaydi. O’zbekistonda shakllangan huquqiy davlatning asosiy va muhim belgilaridan biri huquq falsafasining jamiyat taraqqiyotining qonun va tamoyillari bilan uzviy bog’liqlikda rivojlanishidir. Huquq falsafasi mazkur qonunlar tizimining muhim bo’g’ini, elementi bo’lishi bilan birga, ularning muhim belgilarini o’zida in’kos etadi va ularning substrati hamdir. Huquq falsafasi, O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarning huquqiy, ma’naviy– ma’rifiy zaminlarini ham yaratishda muhim rol o’ynaydi. “Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining qonunchilik asosini yaratish–bu faqat o’tish davrining majburiy shartlarigina bo’lib qolmay, balki huquqiy davlatning barpo etishining o’ziga xos xususiyati hamdir”–deb yozadi I.Karimov. Jamiyat taraqqiyotining o’tish bosqichida huquqiy–me’yoriy normalarning, qonunlarning ahamiyati beqiyos katta bo’ladi. Shu munosabat bilan Prezidentimiz qonunlarning ijtimoiy amaliyotdagi ahamiyat haqida to’xtalib: O’zbekistonda huquqiy davlatni qurishda qonunlar qanday bo’lmog’i lozim degan savolga javob berib quyidagi javoblarni beradi. Birinchidan qonunlar hayotiy, amaliyot bilan uzviy bog’liq bo’lishi va undan kelib chiqmog’i lozim. Ikkinchidan qonun hujjatlari bevosita ta’sir ko’rsatish kuchiga ega bo’lishi, pishiq puxta bo’lishi kerak. Uchinchidan qonunning ustuvorligi huquqiy davlatning asosiy prinsipidir, ya’ni jamiyatda qonun qat’yan hukmron va qonun oldida barcha fuqarolar barobardir. Va nihoyat to’rtinchidan huquqiy madaniyatning inson yaratgan “ikkinchi tabiat” sifatida yuqori darajada bo’lishi huquqiy davlatning o’ziga xos xususiyatlaridan biridir. Yangi mafkura yangicha fikrlashni, yangi tafakkurni taqoza etadi. Uning mazmunini esa boshqa bir qator sohalar bilan birgalikda yangicha mazmunga ega bo’lgan huquq falsafasi tashkil etadi. Bu o’z navbatida “Yangicha, erkin fikrlaydigan, mutelik va jur’atsizlik tuyg’usidan mutloqo holi, mustaqil insonni tarbiyalashdir. Yangicha fikrlaydigan fozil inson, eng avvalo, fuqorolik burchini his etadigan shaxs bo’lishi darkor» . Huquqiy davlat va demokratik jamiyatning O’zbekistonda shakllanishi jarayoni o’zining hususiyatlariga ega. Ana shunday muhim hususiyatlardan biri–bu jarayonning tadrijiy, asta-sekin ijtimoiy buhronlarsiz rivojlanishidir. “Bu sohada inqilobiy o’zgarishlar yasashga urinishlar g’oyat nohush, hatto fojiyali natijalarga olib keladi”. O’zbekistonda huquqiy davlat shakllanishi jarayoni, huquq falsafasining muhim konsepsiyalaridan biri ijtimoiy adolat va haqiqat kategoriyalarini ijtimoiy amaliyotga keng qo’llashni taqozo etadi. Ijtimoiy bilish jarayonida adolat va haqiqat tushunchalari uzviy bog’liq bo’ladi. Adolat ijtimoiy–falsafiy, huquqiy– axloqiy tushunchalar tizimiga mansub bo’lib, ijtimoiy haqiqatni bilishning muhim bosqichi hisoblanadi. Huquqiy davlat ijtimoiy adolat qaror topgan davlat demakdir. Adolat kategoriyasi qotib qolgan, o’zgarmas kategoriya emas. Uning falsafiy, huquqiy mazmuni doimo rivojlanishda, o’zgarishda bo’ladi. Binobarin adolat kategoriyasi “adolat haqida bilimlarning oxirgisi nuqtasi emas”. “Adolat va haqiqat g’oyasi, - deb takidlaydi I.Karimov ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarini qamrab olmog’i darkor. Adolat va haqiqat g’oyasi qonunchilik faoliyatimizning zamini, bosh yo’nalishi bo’lmog’i shart” Huquqiy davlat demokratik o’zgarishlar va ijtimoiy hayotning barcha sohalarini isloh qilish asosida yuzaga keladi. Bu mohiyatiga ko’ra tarixiy ahamiyatga molik ijtimoiy jarayonning asosida avvalo shaxs manfaati, uning huquqlari va erkinliklari yotadi. O’zbekistonda huquqiy davlatning shakllanishining asosiy talablaridan biri qonun ustuvorligi ekanligini yuqorida biz qayd etgan edik. Bu ijtimoiy jarayonni vaqtinchalik yoxud huquqiy davlatni shakllantirish yo’lidagi o’tish davrining “o’tkinchi tadbirlari”dan biri deb tushunmaslik kerak. Huquq falsafasi mazkur masalaga dialektik tamoyillar asosida yondashib, uni tarixiy zaruriyat ekanligini qayd etadi “Yuksak huquqiy tafakkur ustuvorligi nafaqat bugungi jamiyatimiz uchun, balki bizdan keyin keladigan avlodlar uchun ham zarurdir-deb yozadi I.Karimov. Huquqning mazmunini belgilovchi asosiy omillardan biri O’zbekistonning davlat mustaqilligiga erishganligidir. Ma’lumki, O’zbekiston 1991 yili o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng umrini o’tab bo’lgan mustabid, ma’muriy- buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechib, “o’zbek modeli” deb nom olgan o’z taraqqiyot yo’lini tanlab oldi. Biz ishlab chiqqan va bugungi kunda hayotga tatbiq etayotgan ushbu modelning ma’no-mazmuni – davlat qurilishi va konstitusiyaviy tuzumni tubdan o’zgartirish va yangilash, iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta’minlash, davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarishi, ya’ni islohotlar tashabbuskori bo’lishi va ularni muvofiqlashtirib borishi, qonun ustuvorligini ta’minlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma- bosqich va izchil olib borish tamoyillariga asoslanadigan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishdan iboratdir. Biz islohotlarni inqilobiy usulda, ya’ni “shok terapiyasi” yo’li bilan amalga oshirishdan ongli ravishda voz kechib, tadrijiy taraqqiyot yo’lini tanlab olganimiz tufayli xalqimizni qanday og’ir oqibatlarga olib kelishi mumkin bo’lgan iqtisodiy va ijtimoiy to’fonlardan asrab qolishga muvaffaq bo’lganimizni bugun hayotning o’zi tasdiqlab bermoqda... Shu ma’noda, 1992 yil dekabr oyida qabul qilingan, mamlakatimizning demokratik taraqqiyotini ta’minlash va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning asosiy prinsiplarini belgilab bergan Konstitusiyamizning qoida va normalariga tayanish alohida ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi ishlarimiz 2001 yildan 2010 yilgacha bo’lgan keyingi 10 yil davomida yanada faollashib, ko’lami va miqyosi tobora kengayib bordi. Natijada bugungi kunga kelib biz o’z oldimizga qo’ygan asosiy maqsadimizga erishdik, deb aytish uchun barcha asoslarimiz bor. Buning tasdig’ini mamlakatimizni isloh etish va demokratlashtirish jarayoni hyech qachon ortga qaytmaydigan, qat’iy va izchil tus olgani, odamlarimiz o’zgarib, ularning siyosiy va fuqarolik faolligi oshayotgani, ongu tafakkuri yuksalib, yon-atrofda bo’layotgan barcha voqyea-hodisalarga daxldorlik tuyg’usi, ertangi kunga ishonchi ortib borayotgani misolida ko’rish, anglash qiyin emas. Ma’lumki, o’tgan davr mobaynida mamlakatimizda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida amalga oshirilgan islohotlar o’ta muhim bir maqsadga, ya’ni hokimiyatlar bo’linishi konstitusiyaviy prinsipini hayotga izchil tatbiq etish, hokimiyatlar o’rtasida o’zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish, markazda va joylarda qonun chiqaruvchi va vakillik hokimiyatining vakolatlari hamda nazorat vazifalarining rolini kuchaytirish, sud tizimini liberallashtirish va uning mustaqilligini ta’minlash bo’yicha g’oyat dolzarb chora-tadbirlarni ko’rishga qaratilgan edi. Bu jarayonda markaziy ijro etuvchi hokimiyatning boshqaruv tuzilmalari va ma’muriy organlarning vazifalarini o’zgartirishga, ularning boshqarish, tartibga solish va taqsimlash borasidagi vakolatlarini, xo’jalik tuzilmalari faoliyatiga bevosita aralashuvini keskin qisqartirishga katta e’tibor berildi. Boshqacha aytganda, ularning vakolatlarini bozor tamoyillariga muvofiqlashtirish va pirovard natijada davlatning iqtisodiyotni boshqarishdagi rolini jiddiy kamaytirish ko’zda tutilgan edi. Boshqaruv sohasini markazlashtirishni cheklash, bu boradagi vazifalarning bir qismini respublika darajasidan viloyat, tuman va shahar miqyosiga o’tkazish, O’zbekistonda mahalliy o’zini o’zi boshqarishning noyob shakli bo’lgan mahalla tizimini shakllantirish masalalariga katta ahamiyat qaratildi. Ikki palatali milliy parlamentimizni tashkil etish masalasi bo’yicha 2002 yil 27 yanvarda o’tkazilgan referendum yakunlari va shu asosda “Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to’g’risida”gi konstitusiyaviy qonunning qabul qilinishi qonun chiqaruvchi hokimiyatni tubdan isloh qilishning asoslarini belgilab berdi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsadlar parlament tomonidan o’z vakolatlarini amalga oshirish jarayonida o’zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanati tizimini shakllantirish, qonun ijodkorligining sifatini jiddiy ravishda oshirish, umumdavlat va hududiy manfaatlarning mutanosibligiga erishishdan iborat edi. Bu borada tarkib jihatidan asosan xalq deputatlari mahalliy Kengashlari vakillaridan tashkil topgan yuqori palata – Senatning hududlar manfaatlarini ifoda etishi, quyi – Qonunchilik palatasi esa o’z faoliyatini doimiy professional asosda amalga oshirishi hisobga olinganini aytib o’tish lozim. Ta’kidlash kerakki, milliy parlamentimizning rivojlanishida yangi parlament va uning har bir palatasining maqomi, vakolatlari va faoliyat mexanizmlari aniq belgilab berilgan “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to’g’risida”gi va “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to’g’risida”gi konstitusiyaviy qonunlarning 2003 yilda qabul qilinishi alohida ahamiyat kasb etdi. 2007 yilda O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasidan mamlakat Prezidenti bir vaqtning o’zida ijro etuvchi hokimiyat boshlig’i ekanini belgilaydigan normaning chiqarilishi ushbu davrdagi muhim siyosiy-huquqiy voqyealardan biri bo’ldi. Bugungi kunda Konstitusiyamizning 89-moddasida “O’zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta’minlaydi” degan qoida belgilab qo’yilgan. Ilgari O’zbekiston Respublikasi Prezidenti egallab turgan Vazirlar Mahkamasi raisi lavozimining tugatilishi ham liberallashtirish va demokratlashtirish yo’lida muhim qadam bo’ldi. Qabul qilingan qonunlarga muvofiq endilikda Bosh vazir nafaqat Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi, balki unga rahbarlik qiladi va uning ishi samaradorligi uchun shaxsan javob beradi, Vazirlar Mahkamasi majlislariga raislik qiladi, hukumat hujjatlarini imzolaydi, davlat va xo’jalik boshqaruvi masalalari yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Hozirgi paytda mamlakatimiz aholisining siyosiy-huquqiy madaniyati va ijtimoiy ong darajasining o’sib borishi, jamiyatni demokratlashtirish va liberallashtirish jarayonlarining jadal rivojlanishi, yurtimizda ko’ppartiyaviylik tizimining tobora mustahkamlanishi davlat hokimiyatining uchta subyekti, ya’ni davlat boshlig’i bo’lgan Prezident, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar o’rtasidagi vakolatlarning yanada mutanosib taqsimlanishini ta’minlash uchun zarur shart-sharoitlarni yuzaga keltirmoqda... Ayni vaqtda shuni unutmasligimiz kerakki, mazkur islohotlarning muvaffaqiyati, avvalambor, mamlakatimizni yanada demokratlashtirish va liberallashtirish yo’lidagi say’-harakatlarimiz sur’atiga, fuqarolarimizning ijtimoiy- siyosiy faolligiga, ularning siyosiy va huquqiy madaniyatining yuksakligiga va o’z-o’zidan ayonki, birinchi navbatda siyosiy partiyalarning yetuklik darajasiga, ularning O’zbekistonimiz taqdiri va kelajagiga daxldor bunday ulkan mas’uliyatli vakolatlarni o’z zimmasiga olishga qay darajada tayyor ekaniga bevosita bog’liqdir... Avvalo, sud hokimiyatini bosqichma-bosqich mustahkamlab borish, sudning mustaqilligini ta’minlash, uni sobiq tuzumda bo’lgani kabi qatag’on quroli va jazolash idorasi sifatidagi organ emas, balki inson va fuqaro huquq va erkinliklarini ishonchli himoya va muhofaza etishga xizmat qiladigan tom ma’nodagi mustaqil davlat institutiga aylantirishga qaratilgan keng ko’lamli tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlar amalga oshirildi. Hokimiyatlar bo’linishiga oid konstitusiyaviy prinsipni izchil amalga oshirish maqsadida “Sudlar to’g’risida”gi Qonun yangi tahrirda qabul qilindi, shuningdek, bu davrda jinoyat-prosessual, fuqarolik-prosessual qonunchiligiga tegishli o’zgartish va qo’shimchalar kiritildi. Bu esa o’z navbatida sud tizimini ijro etuvchi hokimiyat organlari nazorati va ta’siridan chiqarish imkonini berganini alohida ta’kidlash lozim... Jamiyatning demokratiya yo’lidan jadal rivojlanishi va bu borada amalga oshirilayotgan islohotlarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan odamlarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyat darajasiga bog’liqdir. Yuksak huquqiy madaniyat – demokratik jamiyat poydevori va huquqiy tizimning yetuklik ko’rsatkichidir . Shunday qilib, yuqorida keltirilgan fikrlarni O’zbekistonda huquqiy davlat shakllantirishning falsafiy-huquqiy masalalariga oid yurtboshimizning, nazariy g’oyalarining juda ham qisqa tahlili deb tushunmoq lozim. Davlatimiz rahbari huquqiy davlat huquqiy va ijtimoiy falsafiy bilimlarsiz, ularning yoshlar ongiga singdirmasdan turib shakllanishi mumkin emasligini alohida ta’kidlaydilar. Huquqiy davlat - mamlakatimizdagi barcha fuqarolarining dini, millati, e’tiqodi va ularning manfaati, haq-huquqini himoya etuvchi, qonun ustuvorligiga asoslangan davlat tizimidir. Huquq falsafasi boshqa huquqiy, falsafiy, ijtimoiy- siyosiy fanlar bilan uzviy bog’liq holda huquqiy davlatning umumnazariy poydevoridir. Huquqiy davlat albatta huquqiy tarbiya va huquqiy madaniyat bilan chambarchas bog’liqdir. HUQUQIY TARBIYa TUShUNChASI VA VAZIFALARI Fuqarolar tarbiyasi hamma tomonlarni qamrab oluvchi yagona tizim doirasida olib boriladi. Agar ularni alohida tarkibiy qismlarga ajratilsa, turli xil, nisbiy mustaqil tarbiya ko’rinishlarini aniqlash mumkin: siyosiy, huquqiy, ma’naviy, axloqiy, mehnat, estetik va shu kabilar. Bu alohida tarbiyaviy jarayonlardan har biri tarbiyaning shakllari, vositalari, uslub va prinsiplari qo’llanishining o’ziga xosligidan kelib chiqadigan bir qator xususiyatlariga ega. Barcha tarbiya ko’rinishlari uchun umumiylik –tarbiyaning markazida inson turganligi bo’lsa, ularning har biri uchun o’ziga xos xususiyat-tarbiya usullarining turlichaligidir. Tarbiya jarayonlarining turlichaligini farqlashda qo’llaniladigan boshqa muhim mezonlardan biri - ong shakllarining turlicha ekanligi. Chunki alohida olingan tarbiya jarayonlarining har qaysisi, inson ongining hamma tomonlarini emas, faqat uning ayrim ko’rinishlarini qamrab oladi. Masalan, siyosiy tarbiya siyosiy ongni; ma’naviy tarbiya ma’naviy ongni; estetik tarbiya estetik ongni va h.k. Xuquqiy tarbiya, ongning o’ziga xos ko’rinishi bo’lgan huquqiy ong bilan bog’liq. Huquqiy tarbiya – fuqarolarga huquqiy bilimni singdiruvchi muhim ijtimoiy vositadir. Ammo bu bilimlarni hosil qilish, ko’p hollarda, maxsus uyushtirilgan ongli tarbiyaviy jarayonlardan tashqari, ijtimoiy borliqning turli obyektiv omillari ta’sirida yuz beradi. Shu sababli shaxsni "huquqiy tarbiya"lash va uni "huquqiy shakllantirish" tushunchalari orasidagi farqni ko’rish kerak. Huquqiy tarbiya – shaxslar va ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongiga ko’rsatiladigan, aniq maqsadga yo’naltirilgan, tashkillashtirilgan, boshqariladigan, oldindan rejalashtirilgan va maxsus ishlab chiqilgan huquqiy tarbiya usullari vositasida amalga oshiriladigan pedagogik ta’sir jarayonidir . Huquqiy shakllantirish tushunchasi ancha keng va qamrovlidir. Unga huquqiy tarbiya jarayonining o’zi va shu bilan birga, obyektiv hayotda mavjud bo’lgan, jamiyat hayotining hamma sohalariga kirib boruvchi ko’p hollarda boshqarib bo’lmaydigan, uyushtirilmagan, mo’ljallanmagan ommaviy jarayonlarning odamlar huquqiy tarbiyasiga ta’sirlari ham kiradi. Bizningcha, huquqning tarbiyaviy rolini ajratib ko’rsatadigan, uni huquqiy tartibga solishdan ajratib qaraydigan mualliflar haqdirlar, chunki huquqiy tartibga solishning obyekti – asosan, odamlar fe’l-atvorining iroda safarbarligi vositasida qilingan xatti-harakatlari hisoblanadi. Huquqning tarbiyaviy funksiyasi obyekti – birinchi navbatda odam fe’l-atvori emas, uning ongi-fikrlari, tasavvurlari, his- tuyg’ulari hisoblanadi. Bu huquqiy tartibga solish inson ongiga hyech qanday ta’sir o’tkazmaydi, degani emas, albatta. Bunday tarbiyaviy ta’sir huquqiy tartibga solish jarayonida o’tkaziladi, ammo u inson fe’l-atvori, uning qilmishlariga nisbatan ikkinchi darajalidir. Demak, huquqiy tarbiya – fuqarolarning ongi va ruhiyatiga ta’sir qilishga qaratilgan, rejalashtirilgan, boshqariladigan, uyushtirilgan, tizimli, maqsadga yo’naltirilgan, hozirgi zamon huquqshunosligi tasarrufida mavjud bo’lgan turli xil huquqiy tarbiya shakllari, vositalari va uslublaridan foydalanib, fuqarolar ongida chuqur va barqaror huquqiy bilimlar, e’tiqodlar, ehtiyojlar, qadriyatlar, qonunga mos fe’l-atvor, odatlarni shakllantirish jarayonidir. HUQUQIY TARBIYaNING VAZIFALARI Huquqiy tarbiya, ikki asosiy vazifani bajaradi. Birinchisi – tarbiyalanuvchilarga (shaxslar, ijtimoiy guruhlar) ma’lum miqdordagi huquqiy bilimlar, ko’nikmalar va malakalarning berilishi; ikkinchisi – tarbiyalanuvchilarda huquqiy g’oyalar, hissiyotlar, e’tiqodlarni shakllantirishdir. Fuqarolar huquqiy tarbiyasida, bizningcha, mana shu funksional xarakteristikadan kelib chiqmoq, "mohiyat" va "mazmun" tushunchalarini farqlab, ish yuritmoq lozim. "Mohiyat" tushunchasi tarbiyalanuvchilarda muhim huquqiy g’oyalar va prinsiplarning barpo etilish jarayoni, "mazmun" tushunchasi esa fuqarolar (guruhlar) huquqiy ongiga jamiyat tasarrufida bo’lgan barcha huquqiy vositalar kompleksini safarbar etib maqsadga yo’naltirilgan va tizimli ta’sirni o’z ichiga oladi. Huquqiy tarbiyaning mazmuniy tomonini e’tiborga olib, huquqiy tarbiya – tarbiyalanuvchilar huquqiy ongiga sistemali. maqsadga yo’naltirilgan ta’sir jarayoni ekanligi; tarbiyachining tar-biyalanuvchilarda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni kerakli darajada hosil qilish uchun maqsadga yo’naltirilgan xatti- hatakatlari tizimi ekanligi o’rtasidagi farqni ajrata bilish lozim. Mana shu asosiy vazifalardan kelib chiqib, fikrimizcha, huquqiy tarbiyada fuqarolar huquqiy ongini shakllantirishga yo’naltirilgan quyidagilarni e’tiborga olish kerak: birinchidan , asosiy huquqiy ko’rsatmalar tizimini bilish, ularning mazmuni va mohiyatini ilg’ab olish, to’g’ri tushunish; ikkinchidan , huquqni, qonunlarni, qonuniylik va huquq tartibotni chuqur hurmat qilish; uchinchidan , huquqiy bilimlarni amalda mustaqil qo’llay olish, muayyan borliqqa nisbatan shaxsiy munosabat va kundalik fe’l-atvorni hamda o’z amaliy faoliyatini jamg’arilgan va olinayotgan huquqiy bilimlar bilan mos-lashtirish; to’rtinchidan , o’z odatlarini olingan huquqiy bilimlar bilan aniq moslashtirish; beshinchidan , huquqiy normalarni har qanday buzilishlarga nisbatan mustahkam va barqaror ma’naviy huquqiy ko’nikma hosil qilish. Bu yig’indiga kiruvchi huquqiy ongning tarkibiy qismlari shaxsga nisbatan kerakli psixologik va mafkuraviy yo’l-yo’riqlarni tashkil qiladi, uning o’z huquqiy bilimlarini turmushda faol tatbiq qila olishga imkoniyat yaratadi. Mana shu tayyorgarlik darajasi huquqiy tarbiya ishlarining samarali jarayoni vositasida fuqarolar huquqiy ongiga majburiy xususiyatga ega bo’lgan g’oyalar olib kiradi. Shundan kelib chiqib, huquqiy tarbiya jarayonining quyidagi bosh xususiyatlarini belgilash mumkin: birinchisi , hamma uchun majburiy huquqiy normalar tizimi uning boshlang’ich asosi hisoblanadi; ikkinchisi , u amalga oshirilayotganda tarbiyalanuvchilar huquqiy ongiga davlat tomonidan o’rnatilgan, ularning fe’l-atvoriga taalluqli huquqiy yo’l- yo’riqlar, ruxsatlar, man qilishlar singidiriladi; uchinchisi , huquqiy tarbiya zarur hollarda davlat tomonidan huquqbuzarlarga nisbatan kuch ishlatish kafolatiga tayanadi; to’rtinchisi , uning ta’sir doirasi nafaqat huquq normalariga rioya qiluvchi odamlarni, shuningdek, huquqbuzarlikka moyil yoki huquqbuzarlik sodir etgan shaxslarni ham kamrab oladi va bu ma’lum darajada huquqbuzarlikning oldini olish masalasini yechishga xizmat qiladi; beshinchisi , u maxsus huquqiy tarbiyaviy shakllarda, maxsus huquqiy vosita va uslublar yordamida amalga oshiriladi; oltinchisi , uni amalga oshiruvchi shaxslar, odatda, yuridik ma’lumotga ega yoki maxsus yuridik tayyorgarlikni o’tagan bo’lishadi. HUQUQIY MADANIYaT TUShUNChASI VA TARKIBIY TUZILIShI Madaniyatning umumiy ta’rifiga nazar tashlasak, bugungi kunda ijtimoiy fanlar doirasida "madaniyat" tushunchasi kabi turli-tuman, qarama-qarshi talqin va fikrlarga boy bo’lgan boshqa ijtimoiy hodisani topish qiyin. Misol tariqasida shuni keltirish mumkinki, chet ellik olimlarning hisob- kitoblariga qaraganda, 1919 yilga qadar "madaniyat" tushunchasiga yettita ta’rif berilgan, 1950 yilga kelib bu son 164 taga, 1970 yillarda esa - 250 taga yetgan. Amerikalik olimlar A. Kreber va K.Klakxonlar esa 1950 yillarning boshida "madaniyat" tushunchasining 257 ta ta’rifi mavjudligini ta’kidlaganlar. Ijtimoiy fanlar miqyosida madaniyatga oid yondashuvlarni uch guruhga bo’lish mumkin: 1) antropologik yondashuv; 2) sosiologik yondashuv; 3) falsafiy yondashuv. Antropologik yondashuvda madaniyat tabiat yaratgan narsalardan farqli ravishda, inson tomonidan yaratilgan ne’matlarning yig’indisi deb tushuniladi. Sosiologik yondashuv esa madaniyatni ma’naviy qadriyat deb talqin etadi. Bu yerda madaniyat ijtimoiy hayotning tarkibiy qismi sifatida qatnashadi. Falsafiy yondashishda madaniy hodisalar ijtimoiy rivojlanishga bog’liq bo’lmagan, sof tahliliy holda ajratilib ko’rsatiladi. Antropologik yondashishning ijobiy tomoni uning keng ko’lamliligi hisoblanadi. Chunki madaniyat ijtimoiy hayotning hilma-xil tomonlari va doiralarining namoyon bo’lishini ko’rsatadi. Uning afzalligi hozir juda keng tarqalgan tor amaliyot va ko’p hollarda «madaniy» va «huquqiy madaniyat» ni vaziyatga qarab ishlatish hollari bilan taqqoslaganda yanada ravshanroq ko’rinadi. Biroq, keng ko’lamli yondashish jiddiy kamchiliklardan ham xoli emas. U inson faoliyati natijalarining obyektiv holatini yuzaki, umumiy aniqlashga mo’ljallangan. Bundan tashqari, ushbu natijalarni qadriyatlar sifatida tavsiflaganda, antropologik yondashuv qadriyatlarga nimalar kirishini belgilaydigan mezonlarni aniqlab bermaydi. Bu fikrlar bilan huquqiy qadriyatlarni ajratish mumkin emas, chunki huquqiy qadriyatlarsiz huquqiy madaniyatni tushunib bo’lmaydi. Madaniyat haqidagi tasavvurlarning rivojlanish jarayonida ijobiy rol o’ynaydigan, ushbu ijtimoiy hodisaning tahlili ikkita boshqa usul bilan to’ldirilishi lozim. Ulardan birinchisi, madaniyatning ijobiy faoliyat jarayonini anglashda namoyon bo’lsa, ikkinchisi, inson faoliyatining o’ziga xos usulidir. Birinchi usulda, madaniyat insonning takomillashish, amal qilish va ma’naviy ishlab chiqarish jarayoni orqali tahlil qilinadi. Ikkinchi fikr vakillari madaniyatning umumiy modelini ijtimoiy hayotning universal xususiyati sifatida qarashni taklif etadilar. Madaniyatni shaxs rejasi sifatida qarash, nazarimizda, zamonaviy huquqiy madaniyatshunoslikning asosiy yo’nalishlarini belgilaydi va shaxsning huquqiy madaniyati muammolarini tadqiq etishni rag’batlantiradi. Huquqiy madaniyat nazariyasini o’rganishda umummilliy boshlang’ich talablarni tahlil qilib, huquqiy madaniyatni aksiologik tahlilsiz tasavvur etish, huquqiy madaniyatni to’g’ri anglash mumkin emas. Huquqiy madaniyat sohasiga tegishli voqyealarni ajratib, tanlab olingandan keyin, ushbu voqyealarga amal qilish va takomillashtirish qonuniyatlarini bilishda, albatta aksiologik tahlil kerak. Faqat uning yordamida huquqiy madaniyatning har bir voqyeasiga xolis baho berish, uning ijtimoiy-tarixiy ahamiyatini aniqlash mumkin. Huquqiy madaniyat nazariyasini shakllantirish tamoyillarini hisobga olish zarur. Shuni alohida ta’kidlash joizki, davlat va huquq nazariyasi doirasida mustaqil ilmiy yo’nalish bo’lgan huquqiy madaniyatshunoslik yoki, boshqacha so’z bilan aytganda, huquqiy madaniyat nazariyasi shakllandi . Huquqiy madaniyat nazariyasining hayotiyligi va kuchi shundaki, u inson huquqiy tafakkurini shakllantirishning muhim vositasi va natijasi sifatida namoyon bo’ladi. Huquqiy madaniyat jamiyat va shaxsning huquqiy holati timsolida qabul qilinishi mumkin bo’lgan alohida ijtimoiy hodisadir . Huquqiy madaniyat nazariyasiga oid barcha muammolar atroflicha o’rganilishi zarur. Shu bilan birga, har bir muayyan holatlarda madaniyatning turlicha ko’rinishlarini tushunishda qat’iy belgilanadigan u yoki bu jihati ustun bo’ladi. Chunonchi, huquqiy hayotda, ma’rifatparvarlikning shakllanishini ta’minlashda, inson omilini oshirish nuqtai nazaridan yondashilganda, avvalambor, huquqiy madaniyatning mazmuniga e’tibor qaratish zarurligi namoyon bo’ladi. Huquqiy madaniyat – kishilarning huquqiy bilim darajasi, huquqqa nisbatan ongli munosabat, huquqni hurmat qilish va unga rioya qilishni ifodalovchi tushuncha. HUQUQIY MADANIYaTNING TARKIBIY TUZILIShI Huquqiy madaniyatning tuzilishini, mohiyatini o’rganish uchun, uning adolatli fuqarolik jamiyati va demokratik huquqiy davlat qurishda tutgan o’rni va vazifasini aniqlab olish kerak. Bunda uning elementlarini sanab o’tish va umumiy tavsifi bilan cheklanib qolmasdan, ushbu elementlarning o’zaro munosabatlarini, ularning yaxlitligini, uzviy birligini ko’rsatish lozim. Ular orasidan asosiy elementlar va ikkinchi darajali elementlarni ajratib ko’rsatish talab qilinadi. Huquqiy voqyelikning turli jihatlari huquqiy madaniyatning tarkibiy qismlari hisoblanadi. birinchidan, yuridik normalar tizimi bo’lmish huquq; ikkinchidan, huquqiy munosabatlar, ya’ni qonun bilan tartibga solingan ijtimoiy munosabatlar tizimi; uchinchidan, huquqni muhofaza qilish va ta’minlash faoliyati bilan shug’ullanuvchi davlat va jamiyat institutlari tizimi bo’lmish yuridik muassasalar; to’rtinchidan, huquqiy ong, ya’ni huquqiy voqyelikni ma’naviy jihatdan aks ettiruvchi tizim; beshinchidan, huquqiy xatti-harakat (ham qonuniy, ham qonunga xilof). Ko’rib turganimizdek, huquqiy madaniyat ijtimoiy ong va ijtimoiy amaliyotning ko’p qirrali holatidir. U jamiyatni tavsiflovchi barcha huquqiy jihatlarning sintezidir. Jamiyatning huquqiy madaniyatini tashkil etuvchi elementlar bir vaqtning o’zida boshqa xil tuzilmalarga ham kiradi. Bundan tashqari, huquqiy madaniyat elementlari bir necha tizimlarning tarkibiy qismlari hisoblanadi. Huquqiy madaniyatning tuzilishini tahlil etganda, asosiy e’tiborni uning tabiatiga qaratish kerak. Agar kishilik faoliyati shakllarining huquqiy madaniyatda tutgan o’rnini aniqlashga harakat qilinsa, avvalambor, ikkita sohani nazarda tutish kerak: birinchidan, bevosita huquqiy sohadagi faoliyat; ikkinchidan, huquqiy bo’lmagan, lekin huquq amal qiladigan soha bilan bog’liq bo’lgan faoliyat. Birinchisini tushunishda g’oyatda an’anaviy bo’lmagan yo’nalishlar namoyon bo’lsa-da, alohida qiyinchiliklar uchramaydi. Ikkinchisining mazmunini ishlov berish, ya’ni badiiy shaklda bo’lgan huquqiy g’oyalarni, qarashlarni, baholarni, hissiyotlarini va hokazolarni aks ettiradigan qandaydir asarlar tashkil etadi. Bu faoliyat bevosita huquqiy madaniyatga kirmaydi, lekin o’z g’oyaviy mazmuni jihatidan unga singib ketadi. Shunday qilib, radio, televideniye, adabiyot, tasviriy san’at, kino, jurnalistika o’zicha huquqiy madaniyatga kirmaydi, lekin doimiy ravishda uni to’ldirib boradi. Huquqiy madaniyatning yuqorida ta’kidlangan elementlari uning mazmuniga to’la mos kelmaydi. Ammo ular jamiyatning huquqiy madaniyati darajasini ifodalaydi. Uning mazmuni esa faqat huquqiy ong, huquq, qonuniylik kabilarnigina emas, balki uning rivojlanish darajasini, miqdorini, ya’ni sivilizasiyaning, ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi bosqichi nimalarni bersa, hammasini qamrab oladi. ShAXSNING HUQUQIY MADANIYaTI Shaxs huquqiy madaniyatining tuzilishi juda xilma-xildir. Bu yerda huquq madaniyatining yo’nalishi uning ijtimoiylashuvi darajasi, mazmuni va boshqalar nazarda tutilmoqda. Shaxs huquqiy madaniyati uch xil holatda namoyon bo’ladi: 1) huquq madaniyatini tushunishda; 2) ijodiy faoliyatni amalga oshirishda; 3) bu tushunchaning amalga oshirish natijalarida shaxs huquqiy madaniyati individning maxsus rivojlanish darajasi sifatida avvalo uning tayyorgarligi. Huquqiy madaniyatning kasb bilan bog’liq darajasi maxsus huquqiy faoliyat bilan shug’ullanadigan shaxslarda, jumladan yuristlarda vujudga keladi. Kundalik hayotda huquqiy voqyealarga uzluksiz ravishda duch kelish ularda huquqiy madaniyatning kasbiy xususiyatlarini vujudga keltiradi. Huquqiy tushunchalar va kategoriyalar shaxs huquqiy madaniyatining muhim tomonini tashkil qiladi, erishilgan bilimlar darajasi va huquqiy holatlarini tushunishni aks ettiradi. Shu nuqtai nazardan, huquqiy madaniyat mazmunan bilimning xolis, muayyan to’plamidan iborat. Huquqiy tushuncha, shaxs huquqiy madaniyati baholovchi tomonining shakllanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Baholovchi tomoni, huquqiy madaniyatning uzviy tomoni bo’lib, progressiv huquqiy normalar qo’llanishini ta’minlaydigan, huquqiy boshqarishdagi o’rnini tushunishga yordam beribgina qolmasdan, balki eskirib qolgan regulyatorlarni almashtirishga yordam beradi, yangi g’oyaviy – nazariy darajasi va yuqori yuridik – texnik darajasi o’zaro muvofiq bo’lgan huquqiy madaniyatning shakllanishiga imkoniyat yaratadi. Shaxs huquqiy madaniyatining mazmunidan kelib chiqib, yaxlit ko’rib chiqilishi lozim bo’lgan elementlarni ajratib ko’rsatish mumkin. Huquqiy doirada uch guruh g’oyaviy-nazariy, huquqiy, tasavvur, ijobiy-huquqiy tuyg’u va shaxsning ijodiy faoliyati. Yuqoridagilardan birinchisi harakatdagi yoki istalgan huquq va bilim, huquqiy holatga, huquqiy hayotga nisbatan qarashlar to’plamini tashkil qiladi. Nazariy, tizimli aks ettirishda huquqiy tasavvur, huquqiy madaniyatning yetakchi tomonini ifodalovchi, huquqiy nazariyani tashkil qiladi. Huquqiy madaniyatning mazmuni shaxs huquqiy madaniyati modelini belgilaydi. Bunday model quyidagicha tavsiflanadi: birinchidan , shaxsning haqiqatan huquqiy yoki huquqiy ahamiyatga ega bo’lgan xulqi; ikkinchidan , uning huquqqa va boshqa huquqiy holatlarga munosabati, huquq va inson huquqini hurmat bilan tan olish; uchinchidan , huquqiy xatti-harakatga odatlanish; to’rtinchidan, fuqarolik-huquqiy faollik. Shaxsning huquqiy madaniyati jamiyat huquqiy madaniyatining uzviy tarkibiy qismidir . Bu faoliyat huquq sohasida jamiyat taraqqiyotiga va uning madaniyatiga mos keladi, natijada shaxsning va jamiyatning doimiy huquqiy boyishi sodir bo’ladi. Shubhasiz, shaxsning yuksak huquqiy madaniyati jamiyat taraqqiyotini ta’minlaydi. U insonning bilimdonligi bilan yaqindan uyg’unlashib ketadi. Shaxs huquqiy ongining shuningdek, huquqiy tarbiyaning ham umumiy va o’ziga xos jihatlari mavjud. Shaxsning huquqiy madaniyati - jamiyat huquqiy madaniyatining zaruriy shart-sharoiti va tarkibiy qismidir . Shu bilan birga, huquqiy madaniyat shaxsning huquqiy rivojlanishiga xizmat qiladi. U jamiyat huquqiy holatining muayyan darajasiga bog’liq. Shaxsning huquqiy madaniyati jamiyatning progressiv yutuqlariga mos keluvchi ijodiy faoliyatni tashkil etadi. Natijada shaxsning doimiy huquqiy boyishi ro’y beradi. Shunday qilib, shaxsning va jamiyatning huquqiy madaniyati umuminsoniy qadriyatlar tushunchalarining va insoniyat umumdemokratik yutuqlarining muhim natijasidir. Huquqiy madaniyat - huquqiy davlatning ajralmas qismidir . Huquqiy madaniyatning funksiyalari Huquqiy madaniyat bir necha maxsus funksiyalarni bajaradi. Bu funksiyalar quyidagilardan iborat: - regulyativ (tartibga soluvchi) funksiya; - normativ funksiya; - sosiologik (ijtimoiy) huquqiy funksiya; - kommunikativ (aloqalar o’rnatish) funksiya; - prognoz (bashoratlash) funksiyasi. Huquqiy madaniyatning regulyativ funksiyasi demokratik huquqiy davlatni shakllantirishni va adolatli fuqarolik jamiyatini vujudga keltirishni ta’minlovchi nazariy va tashkiliy faoliyat bilan bog’liq. Bu funksiya umumiy va shaxsiy manfaatlarni, insoniyat ijtimoiy rivojlanishining markaziga qo’yish, shaxsning har tomonlama kamol topishi uchun muhit yaratish, unga zarur mehnat va hayot sharoitini yaratish, siyosiy erkinligini ta’minlashga yordam beradi. Bu funksiya umuminsoniy ahamiyatga ega bo’lgan huquqiy va ma’naviy kafolatlarni, ya’ni rostgo’ylik, insof, diyonat, ezgulik, shafqat, vijdon, insoniy qadr-qimmat va tanlov erkinligini qamrab oladi. Huquqiy madaniyatning regulyativ funksiyasi huquqiy tizimning barcha elementlari barqaror va batartib harakatlanishini ta’minlaydi. Huquqiy madaniyat yaxlit huquqiy ong va borliqning tarkibiy qismi. U butun insoniy borliqni aks ettiradi, unga faol qayta ta’sirni shakllantiradi. Unga xos qadriyatlar, huquqiy normalar, tamoyillar va hulq-atvor namunalari fuqarolar, ijtimoiy qatlamlar va guruhlar birdamligiga, ular kuchini huquqiy davlatni vujudga keltirishga yo’naltirishga, to’plashga yordam beradi. Huquqiy madaniyat odamlarning ijtimoiy birlashuvini ta’minlashi mumkin. U fuqarolarga o’zaro huquqiy muloqotga kirishishga imkoniyat yaratib beradi, ularning o’zaro munosabatlarini boshqaradi. Huquqiy madaniyatning regulyativ funksiyasi huquqiy va boshqa sosial normalar orqali amalga oshadi. Ushbu funksiya sharofati bilan, huquqiy madaniyat odamlarni faoliyatda belgilangan qoidalarga, sosial intilish va ideallari, ehtiyojlari va manfaatlarining huquqiy munosabatlarda o’zaro huquq va majburiyatlarining amalga oshuvini ta’minlaydi, bu munosabatlarni yo’lga qo’yishga yordam beradi. Huquqiy madaniyatning normativ funksiyasi aksiologik (baholovchi) tavsiflar tizimi yordamida aks ettiriladi. U turli hodisa va faktlarda, ma’lum bir ahamiyat kasb etgan ongli shaxslar harakatida o’z aksini topadi. Shundan kelib chiqqan holda, huquqiy normalar boshqa jamiyatning huquqiy madaniyatini tashkil qiluvchi elementlarni baholovchi obyekt sifatida maydonga keladi. Huquqiy madaniyatning normativ funksiyasi huquq normalarida nazarda tutilgan harakat namunalariga mos holda atrof huquqiy voqyelikni o’zgartirishga erishilgan natijaga nisbatan munosabatda o’z aksini topadi . Huquqiy madaniyatdagi baholovchi faoliyat shaxs, huquq xizmatchilari jamiyati, qonunchilik, huquqiy tartib-intizom, huquqiy munosabatlar, huquqiy boshqaruv mexanizmi (tegishli huquqiy ahamiyatga ega bo’lgan) «o’lchovidan» tashkil topadi. Huquqiy reallik aniq yuridik holatdan huquqiy tizimgacha keng ko’lamda baholanadi. Huquqni, aniq huquqiy normalarni, fuqarolar hulq-atvori, huquqni buzishga qarshi kurash olib boruvchi huquqni himoya qiluvchi organlar faoliyatini o’z ichiga oladi. Huquqiy madaniyatning sosiologik funksiyasi shaxsning huquqiy sifatlari shakllanishi tizimi orqali o’rganib chiqilishi mumkin. So’zsiz, bunday jarayonga huquqiy voqyelik ma’lum bir ta’sir o’tkazadi. Shu bilan birga, maqsadli huquqiy tarbiyaviy ishlarni olib borish, aholining huquqiy ta’limini tashkil qilish chorasini ko’rish, ularga yuridik yordam ko’rsatish, shaxsning o’zini-o’zi tarbiyalash jarayonini faollashtirish zarur. Huquqiy madaniyat kommunikativ funksiyani ham bajaradi . U fuqarolarning huquqiy doiradagi muloqotini ta’minlar ekan, shu muloqat orqali mavjud bo’ladi va ta’sir etadi. Bu yerda fuqarolarning faqat huquqiy harakat doirasidagi bevosita muloqoti, shuningdek, bizga shaxsan notanish bo’lgan, bizdan makon va zamonda ajralib turgan tengdoshlarimiz, o’tmish avlodlarimiz bilan bevosita «muloqoti» nazarda tutilmoqda. Bunday muloqot yozma yuridik asarlar vositasi bilan ta’minlanadi. Bugungi kunda u ommaviy axborot vositalarining takomillashuvi bilan yanada rivojlanadi. Huquqiy muloqot subyektlararo o’zaro ta’sir formulasi bo’lib, huquq doirasida erkin va kamyob mohiyat sifatida maydonga chiqadi. Bu funksiyani o’zlashtirish huquqiy madaniy merosga, zamonaviy huquqiy madaniyatning boshqa ko’rinishlariga nisbatan huquqiy madaniyatni o’zlashtirishga yordam beradi. Har bir jamiyatning huquqiy madaniyati boshqa jamiyat huquqiy madaniyatning o’zaro tasvirisiz muvaffaqtiyatli rivojlana olmaydi. Mamlakatimizning sovetlar davrida madaniyatni cheklashga urinish, jumladan boy tarixiy, huquqiy merosimizdan uzishga intilish va zamonaviy davlatlar madaniy- huquqiy hayoti bilan har qanday aloqani cheklashga urinish qanday achinarli oqibatlarga olib kelgani ma’lum. Huquqiy madaniyat o’zida hozirgi va o’tmish davr huquqiy madaniyatining ilg’or yutuqlarini to’plashi lozim. Huquqiy madaniyatning kommunikativ funksiyasi faqat «bugungi» huquqiy boshqaruv doirasidagina tashkil topib qolmaydi. U huquqiy madaniyatning rivojlanishini rejalashtirish va bashorat qilish, huquqiy madaniyat qurish va uni rivojlantirish uchun zaruriy element sifatida yuzaga keladi. Huquqiy madaniyatning prognostik funksiyasi o’z ichiga huquq ijodkorligi va huquqni qo’llashni qamrab oladi, qonunlar va huquq tartibotni mustahkamlashni, fuqarolarning huquqqa mos xatti-harakati, faolligini, butun huquqiy tizim uchun xos bo’lgan an’analarni o’z ichiga oladi. Hozirgi vaqtda ilmiy prognozlash va rejalashtirishning elementlari, masalan, qonunchilik faoliyatida kuchayib bormoqda. Chunki qonun hujjatlarini ishlab chiqish va qabul qilishni rejali ravishda amalga oshirish zarur. Huquqiy madaniyat bashoratlar ehtimoli bo’lgan o’ziga xos qadriyatlardan iborat. Bunday hollarda hatto ma’lum darajadagi noaniqlik yetarli asoslangan bashorat qilish imkoniyatini cheklab qo’yadi. Huquqiy madaniyatga bevosita aloqador bo’lgan juda ko’p qarama- qarshiliklarga duch kelish mumkin. Bularning hammasi, albatta, huquqiy madaniyatga ta’sir qiladi. Shuning uchun huquqiy madaniyatni rivojlantirish bo’yicha qonunchilik va huquqiy tizimdagi mavjud ziddiyatlarni bartaraf qilmasdan, shaxsni har tomonlama huquqiy kamol toptirish mumkin emas. Huquqiy madaniyat sivilizasiyaning rivojlanishiga, tartibga solinishiga, yaxshilanishiga turtki bo’ladi. Huquqiy madaniyat – dinamik holat . Unda ma’naviy boyliklar nihoyatda muhim o’rin tutadi. Shaxsniki kabi, jamiyatning huquqiy madaniyati ham ma’naviyliksiz bo’lishi mumkin emas. Jamiyatimizda umumbashariy qadriyatlarni tiklash yuqori umuminsoniy madaniyatning ajralmas elementini, mamlakatimiz huquqiy madaniyati elementini ham tashkil qiladi. Huquqiy madaniyat mamlakatimiz ideallariga xizmat qilganligi uchun muhim ahamiyatga ega va unda umuminsoniy ideallar o’z aksini topgani uchun qadrlidir. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1993 yilda Venada o’tkazgan Inson huquqlari bo’yicha ikkinchi umumjahon anjumanining qarorlarini bajarish borasida O’zbekistonda inson huquqlari bo’yicha milliy institutlar tizimi yaratildi. Bu tizimga inson huquqlari bo’yicha Oliy Majlis vakili (ombudsman), Inson huquqlari bo’yicha milliy markaz, Amaldagi qonunchilik monitoringi instituti, "Ijtimoiy fikr" jamoatchilik markazi va boshqa o’quv-ma’rifiy, nodavlat tashkilotlar kiradi. “Fuqarolik institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlari hozirgi kunda demokratik qadriyatlar, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilishning muhim omiliga aylanmoqda, fuqarolarning o’z salohiyatlarini ro’yobga chiqarishi, ularning ijtimoiy, sosial-iqtisodiy faolligi va huquqiy madaniyatini oshirish uchun sharoit yaratmoqda, jamiyatda manfaatlar muvozanatini ta’minlashga ko’maklashmoqda”. Bu o’rinda Ichki ishlar vazirligi akademiyasining inson huquqlari nazariyasi va amaliyoti kafedrasi, Toshkent yuridik instituti qoshidagi Inson huquqlari va gumanitar huquqni o’rganish markazi, Advokatlar va sudyalar uyushmalarini ko’rsatish mumkin. Bugungi kunda yana bir muhim fakt bu 2008 yil Prezidentimiz I.Karimov farmoniga asosan huquqni himoya qilish organlarida Inson huquqlarini himoya qilish bo’yicha boshqarmalar tashkil etildi. Mazkur demokratik institutlar demokratlashtirish jarayonlariga barqarorlik tusini berish va islohotlarning bir zum ham to’xtab turishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida barpo etilgan. Jamiyatda siyosiy plyuralizm va ko’ppartiyaviylik qaror topdi. Inson huquqlarini ta’minlash borasida O’zbekistonning hyech bir davlatdan qolishmasligi uchun barcha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Sovet imperiyasi davrida davlat doimo o’z huquq va manfaatlarini inson va jamiyat manfaatlaridan ustun qo’yardi. Inson bor-yo’g’i ma’muriy-boshqaruv tizimining bir “ murvati ” edi, xolos. Eski huquqiy mafkuradan ozod bo’lish zarur. Bu gap huquqni muhofaza qilish organlarining xodimlariga ham taalluqlidir. Chunki ularning ma’lum qismi o’sha davr yuridik o’quv yurtlarida ta’lim olganlar va sovet huquqiy mafkurasi sharoitida tarbiya topganlar. Albatta, ularni bunda ayblab bo’lmaydi. Biroq ularning yangi huquqiy tafakkur va dunyoqarashining shakllanishidagi sustkashlikka yo’l qo’yib bo’lmaydi. Shu boisdan, mamlakatda inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash, ijtimoiy hayotning barcha sohalarini demokratlashtirish uchun shart-sharoitlar yaratish va huquqiy davlat asoslarini shakllantirish zaruriyatlaridan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasi “ Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi ” ni qabul qildi. U huquqiy madaniyatni yuksaltirish mexanizmining, aholining huquqiy tarbiyasi va ta’limi tizimini takomillashtirish orqali kishilar huquqiy ongini yuksaltirishning asosiy jihatlarini nazarda tutadi. Bizga ma’lumki respublikamizda islohotlar jarayoni jadal davom etmoqda. Shu tufayli Prezidentimiz I.Karimov tomonidan taqdim etilgan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” konstitusiyaviy taraqqiyot, davlatni modernizasiya qilish strategik maqsadlarini amalga oshirishda yangi bosqichni boshlab berdi. “Hozirgi paytda mamlakatimiz aholisining siyosiy-huquqiy madaniyati va ijtimoiy ong darajasining o’sib borishi, jamiyatni demokratlashtirish va liberallashtirish jarayonlarining jadal rivojlanishi, yurtimizda ko’ppartiyaviylik tizimining tobora mustahkamlanishi davlat hokimiyatining uchta subyekti, ya’ni davlat boshlig’i bo’lgan Prezident, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar o’rtasidagi vakolatlarning yanada mutanosib taqsimlanishini ta’minlash uchun zarur shart-sharoitlarni yuzaga keltirmoqda. Mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi bosqichdagi eng muhim yo’nalishlaridan biri bu – qonun ustuvorligi va qonuniylikni mustahkamlash, shaxs huquqi va manfaatlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan sud-huquq tizimini izchil demokratlashtirish va liberallashtirishdan iboratdir. Bir so’z bilan aytganda, yurtimizda huquqiy davlat asoslarini yanada takomillashtirish va aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish biz uchun hal qiluvchi vazifa bo’lib qolmoqda... Jamiyatning demokratiya yo’lidan jadal rivojlanishi va bu borada amalga oshirilayotgan islohotlarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan odamlarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyat darajasiga bog’liqdir. Yuksak huquqiy madaniyat – demokratik jamiyat poydevori va huquqiy tizimning yetuklik ko’rsatkichidir. Shu munosabat bilan, bugungi siyosiy-huquqiy voqyelikni hisobga olgan holda, mamlakatimizda huquqiy ta’lim va ma’rifatni, jamiyatda huquqiy bilimlar targ’ibotini tubdan yaxshilashga yo’naltirilgan maqsadli keng ko’lamli chora- tadbirlar dasturini ishlab chiqish zarur. Ushbu dasturning amalga oshirilishi aholining inson huquq va erkinliklariga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo’lishini, fuqarolarda qonunga itoatkorlik tuyg’usining yanada ortishini ta’minlaydi, deb o’ylayman. Shu nuqtai nazardan qaraganda, Inson huquqlari sohasida milliy harakat dasturini ishlab chiqish dolzarb ahamiyatga ega. Ushbu dastur eng avvalo huquqni muhofaza qilish va nazorat organlari tomonidan inson huquq va erkinliklarining himoya qilinishini ta’minlash, jamiyatda inson huquqlari bo’yicha madaniyatni shakllantirish va shu kabi boshqa sohalarga oid qonunlarga rioya etilishi ustidan jamoatchilik monitoringini olib borishga qaratilgan chora-tadbirlarni o’zida mujassam etishi kerak”. Mustaqil davlatchilikni qo’lga kiritish buyuk tarixiy voqyeadir. Huquq falsafasining tarixi ziddiyatlarga boy va unga bo’lgan munosabat ham xilma-xildir. Chor Rossiyasi davrida huquqshunos olimlar huquq falsafasiga oid asarlar, o’quv qo’llanmalari yaratgan va Rossiyaning nufuzli dorilfununlarida huquq falsafasi mustaqil sifatida o’qitilgan. Ayniqsa XVIII asrda mazkur fan rivojlanishida boshlang’ich bosqich bo’ldi deyishimiz mumkin . Sobiq ittifoq davrida huquq falsafasi mustaqil kurs sifatida o’qitiladi. Bu davrda mafkuralashgan falsafa huquq falsafasining ham o’rnini bosishi kerak edi. Umuman o’z vaqtida kibernetika, genetika g’ayriilmiy fan deyilganidek huquq falsafasi ham ana shunday fanlar sirasiga xufyona kiritilgan fanlar biri edi. Natijada, oliy ma’lumotli mutaxassislar huquqni falsafa kursining “tarixiy materializm” nomli ikkinchi qismida, ijtimoiy ong shakllaridan biri ekanligini yod etish bilan cheklanar edilar. Huquq falsafasi huquqni ruhiy, ma’naviy, mafkuraviy olam sifatida o’rganadi va uni real voqyelikka mos kelishi muammolarini tahlil etadi. Huquqqa bunday yondashuv, tabiiyki mavjud mafkuraga zid bo’lib, huquqning idealistik falsafasi hisoblanar edi. O’zbekistonning mustaqillikka erishishi huquq falsafasining ham mustaqil fan sifatida shakllanishiga va rivojlanishiga to’la imkoniyat yaratib berdi. Mazkur sohada olib borilayotgan ilmiy nazariy tadqiqotlarni ham jonlantirib yubordi. Ko’plab oliy o’quv yurtlarda huquq falsafasi kursini talabalarga o’qitish yo’lga qo’yilgan va bu bilan bog’liq bo’lgan uslubiy-tashkiliy tadbirlar amalga oshirilmoqda. Respublikaning yetakchi huquqshunos olimlari A.A.Azizxo’jayev, G’.Abdumajidov, H.Boboyev, Z.Islomov, H.Rahmonqulov, M.Rustamboyev, A.X.Saidov, H.Odilqoriyev, U.Tojixonov, Sh.Z.O’razayev, M.M.Fayziyev va boshqalarning ilmiy tadqiqotlarida huquqning falsafiy muammolari tahlil etilgan. Faylasuf olimlarimizdan S.A.Abduxoliqov, R.Z.Jumayev, N.Jo’rayev, A.Jalolov, K.N.Nazarov, S.Shermuxamedov, N.Shermuxamedova, S.Otamurodov, I.Sayifnazarov, I.Ergashev, B.To’ychiyev, F.Musayev, A.Ochildiyev, A.Qodirov, X.F.Haydarov va boshqalarning tadqiqotlarida huquq falsafasining u yoki bu jihatlari o’z ifodasini topmoqda. Huquq falsafasining asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lgan huquqiy aksiologiyaning mohiyatini bilishda faylasuf olim Q.N.Nazarovning qadriyatlar falsafasi, ya’ni aksiologiya falsafasiga bag’ishlangan tadqiqotlar alohida ahamiyatga ega bo’ladi. S.Abduxoliqov huquq falsafasi va din falsafasining mushtarakligi bilan bog’liq muammolarga bag’ishlangan doktorlik dissertasiyasini himoya qildi. X.F.Xaydarov esa “Jamiyat qonunlari - islohotlar jarayonlarini bilish va boshqarish omili” mavzusida doktorlik dissertasiyani muvafaqqiyatli himoya qildi. O’zbekiston Respublikasida siyosiy tizimni yanada mustahkamlash va huquqiy davlat shakllanishiga oid masalalar bilan bog’liq bo’lgan huquq falsafasining boshqa bir yo’nalishiga yetakchi siyosatshunos olim R.Z.Jumayevning doktorlik dissertasiyasi, monografiyalari va ilmiy-nazariy tadqiqotlari bag’ishlangan. F.Musayev bevosita huquq falsafasining mohiyati va mazmuni, tarkibi va uning yurtimizda huquqiy davlat va demokratik jamiyat qurishdagi ahamiyati, hamda bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov asarlarida olg’a surilgan g’oyalarining O’zbekistonda huquq falsafasining rivojlanishidagi ahamiyatiga bag’ishlangan doktorlik dissertasiyani muvafaqqiyatli himoya qildi. Mana shu qisqa tarixiy davrda mustaqillikning keyingi yillarida respublikamizda o’nga yaqin nomzodlik dissertasiyalari huquq falsafasining u yoki bu jihatlarining ilmiy tahliliga bag’ishlangandir, vaqtli matbuotda huquq falsafasiga keng ilmiy jamoatchilikning diqqatiga qaratilgan ommabop maqolalar ham e’lon qilinmoqda. Ayniqsa, 2003 yil noyabr oyida M.Ulug’bek nomli O’zbekiston Milliy Universitetida moskvalik yurist, akademik V.S.Nersesyansning Moskvada nashr etilgan “Filosofiya prava” (1998) oliy o’quv yurtlari uchun tayyorlangan darsligini o’zbek tiliga nashr etilishi va shu munosabat bilan bo’lgan taqdimotda, O’zbekistonda huquq falsafasining rivojlantirilishi bilan bog’liq bo’lgan muhim fikrlar o’rtaga tashlandi. Mazkur darslikni tarjimasi va uning chop etilishi bevosita respublikamizda huquqiy- falsafiy fanlarni rivojlantirshning jonkuyarlaridan biri prof. A.Saidov rahbarligida amalga oshirilgan bo’lib, mazkur fanning respublikamiz oliy o’quv yurtlarida o’qitishning samaradorligini oshirishda muhim voqyea bo’ldi. Modomiki biz huquqiy davlat qurayotgan ekanmiz, huquq falsafasini oliy o’quv yurtlarida o’qitish - bu obyektiv zaruriyatdir. Chunki huquqiy ong, huquqiy madaniyat va huquqiy tafakkurni shakllantirmasdan turib, huquqiy davlat qurib bo’lmaydi. Huquqiy davlatni yaratuvchilari esa, tabiiyki, avvalo chuqur huquqiy bilimga ega bo’lgan, huquqiy tafakkur sohiblari, yoshlardir. Respublikamizda yuridik fanlar o’qitilayotgan oliy o’quv yurtlarida va O’zbekiston Milliy Universitetida falsafa va huquqshunoslik fakultetlarida huquq falsafasi kursi bo’yicha ishchi o’quv dasturi tayyorlangan va shu dastur asosida o’quv mashg’ulotlari olib borilmoqda. Huquq falsafasini o’rganishda uning ko’pdarajalilik xarakterini hisobga olmoq zarur bo’ladi. Ya’niki, huquq falsafasining ilmiy-nazariy tadqiqotlari bilan uning oliy o’quv yurtlarida o’qitishning uslubiy masalalari ayni bir narsa emas. Huquq falsafasini sodda va talabalar qalbiga yetib boradigan maqomda o’qitish maqsadga muvofiq. Buning uchun esa, avvalo mavjud dasturlarni qiyosiy o’rganib, respublikamizning yetakchi yuristlari va faylasuflarning hamkorligining natijasi o’laroq, oliy o’quv yurtlarining noyuridik mutaxassisliklari uchun namunaviy dastur yaratish xozirgi davr talabidir. Tabiiyki, bu borada boy tajribaga ega bo’lgan mutaxasisslarning o’zaro hamkorligi va hamjihatligi, hamfikrligi muhim omil hisoblanadi. Prezidentimiz I.Karimov respublikamizning yetakchi yuristlari bilan uchrashuvda davlat va huquqning umumiy nazariyasi tarixiga oid davr talabiga mos keladigan darsliklar, qo’llanmalar yaratishni yuristlar, siyosatshunoslar, faylasuflar oldiga muhim vazifa qilib qo’ygan edilar. Istiqlol falsafasi, o’zbek milliy qadriyatlari jahon huquq falsafasi yutuqlarini o’zda mujassam etgan huquq falsafasini yaratish mazkur soha mutaxassislarining oldida turgan vazifalardandir. Falsafa va huquq tarixida huquq falsafasining muhim g’oyalarini shakllanishi va rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan fikrlar olg’a surilgan. Huquq falsafasini o’rganish jarayonida quyidagi xulosalarni keltirib chiqarish mumkin bo’ladi. 1. Har qanday ilmiy muammoni, shuningdek huquq falsafasini tadqiq etish tarixiylik va mantiqiylik tamoyilidan kelib chiqishini taqozo etadi. Huquq falsafasining nazariyasi, uning tarixisiz mavjud bo’lolmaydi. 2. Huquqiy muammolarni tarixiy-nazariy va falsafiy-metodologik tahlili o’tmishida mavjud falsafiy falsafiy-huquqiy ta’limotlarni hozirgi va q t huquq falsafasi bilan qiyoslashni taqozo etadi. Bu o’z navbatida huquq falsafasining Mustaqillikni mustahkamlashda yangi konsepsiyalari, tushuncha kategoriyalari siyosiy-huquqiy fanlar rivojlanishida muhim rol o’ ynaydi. Ayni q sa, huquq falsafasi Markaziy Osiyo mutafakkirlarining falsafiy-huquqiy, ijtimoiy-siyosiy qarashlari tamoyili asosida o’rganil ishi va yuqori malakali mutaxassislarni huquqning falsafiy mohiyatini bilishi, olingan bilimlar mustaqil davlatimiz ravnaqi uchun xizmat qilishini ta’minlashi lozim. 3. Milliy istiqlol mafkurasi yangicha huquqiy tafakkursiz huquqning real mazmunini, uning ichki mohiyatini, o’tmish mustabid tuzumidan kolgan asoratlardan xolos bo’lish va kelajakdagi muhim vazifalarni aniqlash va ularni hal etishdagi o’rni va ahamiyatini chuqur anglab yetmasdan mavjud bo’la olmaydi. Huquq falsafasi–bu yuridik ta’limot bo’lib, o’zida huquqiy makon va huquqiy zamonni mujassam etadi. 4. Huquqiy islohot, milliy davlatchilikning mantiqiy ifodasi bo’lib, faqatgina qonunchilik islohotidan iborat bo’libgina kolmay, balki huquqning falsafiy-nazariy asosini yaratish, uni bilish va hayotga joriy etishni taqozo etadi. Huquq falsafasi, huquqning axloqiy asoslari haqidagi fan sifatida, davlat va huquq umumiy nazariyasi va boshqa yuridik fanlar tizimida o’z o’rniga ega bo’lgan fandir. Huquqiy davlat qurish huquq falsafasining mohiyatini bilmasdan turib amalga oshmaydi. Huquq falsafasi huquqiy davlatning nazariy poydevoridir.

Mavzu: Mustaqillik davrida O’zbekistonda huquq va davlat tushunchalariga yangicha yondashuv . Reja: 1.Mustaqil O’zbekistonda huquqiy-falsafiy qarashlarning tubdan o’zgarishi va rivoji. 2.Huquqiy islohotlarning mohiyati, uni amalga oshirishning zaruriy shartlari. 3.Demokratik tamoyillariga asoslangan huquqiy davlatning mazmuni, uning barpo etilishi zaruriyati. 4.I.A.Karimov asarlarida huquqiy davlat shakllanishining umumnazariy falsafiy asoslari. 5.Sh.M.Mirziyoyevning Yangi O’zbekistonda huquqiy davlat shakllantirishga doir umumnazariy falsafiy qarashlari.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ta’kidlashicha, «O’tmish davri sharoitida fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish jarayoni yuz berayotgan bir paytda O’zbekiston aholisi turli qatlamlarining manfaatlarini ifoda etishi lozim bo’lgan keng tarmoqli, ko’ppartiyaviy tizim kabi demokratik institutlar hamda boshqa jamoat tashkilotlarining qaror topishi ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Siyosiy nuqtai nazardan baholaganda fuqarolik jamiyatidagi siyosiy tizim va siyosiy boshqaruvning mazmun-mohiyatini huquqiy davlatchilik ifoda etadi. Boshqacha aytganda, huquqiy davlat fuqarolik jamiyatining siyosiy mohiyatini, siyosiy shaklini tashkil etadi. Bu ikki hodisaning o’zaro munosabati shakl bilan mazmunning o’zaro aloqadorligini aks ettiradi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, fuqarolik jamiyati to’la ma’noda mavjud bo’lishining shak-shubhasiz sharti huquqiy davlatning mavjudligidir. Va, aksincha, huquqiy davlat faqat fuqarolik jamiyatidek ijtimoiy makonda qaror topishi va faoliyat yuritishi mumkin. Fuqarolik jamiyati bilan huquqiy davlatning o’zaro nisbatini iqtisod bilan siyosatning nisbati tarzida izohlash o’rinli bo’ladi. Buni O’zbekiston misolida ham yaqqol ko’rish mumkin. Zero, iqtisodiy islohatlar tegishli demokratik siyosiy tuzilmalar, institutlar mavjud bo’lishini taqozo etadi. “Amalga oshirilayotgan islohotlarimizning mamlakatimizda kuchli fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy demokratik davlat qurish bo’yicha biz tanlab olgan yo’lning mantiqiy va qonuniy davomi bo’lishini nazarda tutgan holda, ularning uzviyligi, bosqichma-bosqichligi va izchilligini, boshqacha aytganda, tadrijiyligini saqlash shart”. Huquq va davlat tushunchalarini o’rganishda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari muhim metodologik asos bo’lib xizmat qiladi. Bu asarlarda o’z aksini topgan nazariy g’oyalar sun’iy ravishda inkor qilingan ta’limotlarni o’rganish va fan doirasiga kiritish imkonini beradi. Xalqimiz o’zining buyuk allomalariga nazar solmoqda, ularning ibratli ishlar i dan saboq olishga intil moqda . «Mustaqilligimizni dastlabki kunlar i danoq ajdodlarimiz tomonidan

ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaxo ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan g’oyat muhim vazifa bo’lib qoldi». Ajdodlarimizning davlatchilik g’oyalarini o’rganish, ijtimoiy-siyosiy fikrga xos xususiyatlarini bilish zaruriyati tobora oshib bormoqda. O’tmish mutafakkirlarini adolatli jamiyat va davlat qurilishi va boshqarish ta’moyillari haqidagi ta’limotlari bizni hayajonlantirgan savollarga javob topishda, ibratli ishlardan saboq olishga ko’maklashadi. Ularning barchasi odamlar o’rtasidagi munosabatlarni yaxshilashga va takomillashtirishga qaratilgan ijtimoiy idealni izlash, adolat va tenglik prinsiplariga asoslangan jamiyatni qurish g’oyalarini targ’ib qildilar. O’zbekiston ijtimoiy-siyosiy fikriga xos xususiyatlardan biri shundan iboratki, uning namoyondalari davlat, xokimiyat, adolat masalalarini islom siyosiy madaniyatga tayangan holda hal qilishga harakat qildilar. «Vatanimiz azaldan bashariyat tafakkuri xazinasiga unitilmas h issa qo’shib kelgan. Asrlar mobaynida xalqimizning yuksak madaniyat, adolatparvarlik, ma’rifatparvarlik kabi ezgu fazilatlari Sharq falsafasi va islom dini ta’limoti bilan uzviy ravishda rivojlandi. Va o’z navbatida bu falsafiy ahloqiy ta’limotlar ham xalqimiz dahosidan ba h ra ol i b boyib bordi. Bizning kelajagi buyuk davlatimiz ana shu falsafaga uyg’un h olda Xo’ja Axmad Yassaviy, Xo’ja Bahovuddin N aqshbandiy, Imom al-Buxoriy, Abu Iso Muhammad at-Termiziy , Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo singari mutafakkir ajdodlarimizning dono fikrlariga uyg’un holda shakllanishi lozim». O’zbekiston ning ijtimoiy va siyosiy fikriga xos x ususiyatlardan yana biri shundaki, unda ahloq masalalari yetakchi o’rin egallaydi. Uning namoyondalari ezgulik, yaxshilikni bilishga intildilar, axloqiy qonun va tamoyillarga amal qilish insonning oliy ma’naviy burchi deb bildilar. O’zbekiston ijtimoiy-siyosiy va huquqiy fikr i maxsus siyosiy va huquqiy asarlardagina emas, badiiy ijodda ham o’z aksini topdi. Forobiy, Imom M o trudiy, Imom al-Samarqandiy, Burxoniddin Marg’inoniy

o’z qarashlarini maxsus falsafiy va huquqiy asarlarda ifodalagan bo’lsa lar , Yassaviy, Alisher N avoiy, Mashrab, Furqat, Muqimiy va boshqalar badiiy ijodda namoyon qildilar. Badiiy asarlarning barchasini badiiy shakl berilgan falsafiy yoki siyosiy asar deb hisoblab, shoir va yozuvchilarning barchasini falsafiy va ijtimoiy siyosiy fikr tarixiga kiritish yaramaydi, albatta. Shu bilan birga ijtimoiy va siyosiy fikr tarixiga ilmiy yondashish «sof faylasuf» yoki «sof huquqshunos» bo’lmagan mutafakkirlar ijodida ifodalangan ijtimoiy-siyosiy g’oyalarning rivojining kuzatishni talab qiladi. Badiiy merosning tahlil qilish ijodkorning ijtimoiy-siyosiy va huquqiy muammolarga bo’lgan munosabatini tiklash imkonini beradi. O’zbekiston ijtimoiy- siyosiy fikr tarixiga kiritilgan buyuk shoir, yozuvchilar o’z asarlarida zamondosh jamiyatning ijtimoiy-siyosiy holatini tasvirlash bilan birga, jamiyatdagi adolatsizlik, zo’ravonlik, insoniy munosabatlarda uchraydigan soxta lik sabablarini aniqlash va ularni bartaraf qilish yo’llarini topishga urindilar. Ular haqiqat va adolatga asoslangan insoniy munosabatlarning o’rnatish uchun nima qilish zarur degan savolga javob izladilar. Huquq falsafasi huquqiy borliqning kompleks tadqiq etishning umumiy metodologiyasidir. Huquq falsafasi huquqni faqatgina ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatidagina emas, balki uni ijtimoiy, milliy va individual qadriyatlarining birligi sifatida ham o’rganadi. Huquq falsafasi O’zbekistonda shakllanayotgan va rivojlanayotgan ijtimoiy falsafa, inson va jamiyat falsafasining ajralmas qismi bo’lib, huquqni jamiyatdagi munosabatlarni tartibga soluvchi boshqa me’yoriy tizimlar bilan birgalikda olib o’rganadi. Bu o’z navbatida jamiyatimizda kishilarning keng qamrovli faoliyati uchun shart-sharoitlarni yaratishni ta’minlaydi. «Ya’ni jamiyatning – deb ta’kidlaydi I.Karimov, siyosiy va davlat tuzumini belgilar ekanmiz, unda har-bir odamning siyosiy , iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy faoliyati uchun yetarli erk beradigan shart-sharoitlar yaratilmog’i kerak». Huquq falsafasi–huquqiy davlatning nazariy poydevori. Huquqiy davlat ta’limotida, mazkur davlatni barpo etishda haqiqiy demokratik ta’moyillar qaror

topishi va barcha ijtimoiy qatlamlarning maqsadlari, ularning huquqiy muhofaza qilishga alohida e’tibor etadi. Zero, ijtimoiy falsafa, inson va jamiyat falsafasi ekan, kishilar o’rtasida munosabatlarni tartibga solish, ularning haqqi-huquqini targ’ib–tashviqot qilishda huquqiy falsafaning ahamiyati beqiyosdir. «Mustaqil O’zbekiston Respublikasida haqiqiy demokratiya qaror topar ekan, unda Respublika aholisining barcha qatlamlari, barcha ijtimoiy guruhlarining milliy va madaniy haq-huquqlari muhofaza etiladi» -deb ta’kidlaydi I.Karimov. O’zbekiston jahon hamjamiyatiga sobitqadamlik bilan kirib borayotgan mustaqil, demokratik va huquqiy davlatdir. Huquq falsafasi esa davlatimizning ana shu yo’ldan rivojlanishning nazariy poydevorlaridan biri hisoblanadi. Huquqiy davlat huquq falsafasi bir-birlari bilan uzviy bog’liq tushunchalardir. O’zbekistonda huquqiy davlat barpo etish jarayonida umumjahon qadriyatlarini o’zida mujassam etgan milliy huquq falsafasini yaratish lozim bo’ladi. Huquq falsafasining asosi, uning maqsadini va mohiyatini, avvalambor, inson, insonparvarlik g’oyasi tashkil etishi lozim. I.Karimov ta’kidlaganidek, O’zbekistonda huquqiy davlat bu - insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy va diniy e’tiqodlaridan qat’iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta’minlab beradigan davlatdir». Qonun, inson irodasini ifoda etadi va uning haq-huquqlarini va erkini himoya qiladi. Bu esa kuchli ijroiya hoqimiyatning bo’lishini taqazo etadi. Chunki kuchli ijroiya hokimiyat bo’lmasa, hatto eng demokratik yo’l bilan qabul qilingan qarorlar ham bajarilmasligi mumkin. Ijtimoiy falsafaning asosiy muammolaridan biri bu - inson borlig’i, uning hayotining mazmuni va uning huquqiy masalalari ya’ni boshqacha qilib aytsak, qonun ustuvorligi, ayni paytda insonparvarlik g’oyalariga asoslanishi va bu g’oyalarning maqsadi, mohiyati esa kishilar hayoti, ularning shaxsiy dahlsizli, erkinligi va qadr-qimmatini himoyalash demakdir. Ma’lumki huquqiy davlatning muhim belgilaridan biri – bu barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi, O’zbekiston Respublikasining asosiy qonuni bo’lgan Kontitusiyaning, demakki qonunlarning ustuvorligini ta’minlashdir. Asosiy qonun hisoblangan O’zbekiston

O'xshashlar

MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEKISTONDA MANAVIY MADANIY VA TARAQQIYOT
Sovet davrida O’zbekistonda arxiv ishi
Mustaqillik davrida fan rivojining yangi bosqichi.
O’zbekistonda mustaqilligi davrida xalq ta’limi tizimidagi islohotlar
Mustaqillik davrida muzey ishi va uning me’yoriy-huquqiy asoslari