O‘QITUVCHI PЕDАGОGIK FАОLIYATIDА KАSBIY RЕFLЕKSIYANING O‘RNI
![O‘QITUVCHI PЕDАGОGIK FАОLIYATIDА KАSBIY
RЕFLЕKSIYANING O‘RNI
Reja:
1. Kаsbiy rеflеksiya vа pеdаgоgik fаоliyat.
2. O‘qituvchining kаsbiy mаhоrаtini rivоjlаntirishdа pеdаgоgik
rеflеksiyaning аhаmiyati.
3. Pеdаgоgik tаshхislаsh аsоsidа o‘qituvchining kаsbiy rivоjlаnishini
tа`minlаsh usullаri.
4. O‘qituvchi fаоliyatini pеdаgоgik tаshхislаsh.](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_1.png)
![Kasbiy refleksiya va pedagogik faoliyat
Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq, butun mamlakat miqyosida ta’lim va
tarbiya, ilm - fan, kasb - hunar o‘rgatish tizimlarini tubdan isloh qilishga kirishildi.
Belgilangan maqsadlar muvaffaqiyatli amalga oshiri-lib, hozirgi kunda ta’lim
sohasida yuksak samaradorliklarga erishilmoq-da. Bunda o‘qituvchilar bilan birga
keng jamoatchilik, butun xalqimiz-ning fidokorona mehnatini e’tirof etib,
Prezidentimiz I.A.Karimov o‘zi-ning “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch”
asarida quyidagi fikrlarni bayon etadi: “Maktab, ta’lim-tarbiya masalasi davlat va
jamiyat nazora-tida bo‘lishi asosiy qonunimizda belgilab qo‘yilgan. Shu bilan
birga, bu keng jamoatchilik, butun halqimizning ishtiroki va qo‘llab-quvvatlashini
talab qiladigan umummilliy masaladir.
Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargoh-larida
yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo‘lishi
farzandlarimizning bugun qanday ta’lim-tarbiya olishiga bog‘-liq. Buning uchun
har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni
ko‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni
mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil
insonlar etib voyaga yetkazish – ta’lim-tarbiya sohasida fidokorona mehnat
qilayotgan o‘qituvchilarning asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi kerak”. Bu ulkan
javobgarlik hissi o‘qituvchilarda pedagogik mahorat qirra-larining turli
jarayonlarini hozirgi zamon talablari darajasida takomil-lashtirishni talab etadi.
So‘nggi yillarda pedagog va psixolog olimlar o‘qituvchilarning pedagogik
faoliyatida fikrlash hamda analitik qobili-yatlarni rivojlantirish muhim ahamiyat
kasb etishini ta’kidlamoqdalar. Bu qobiliyatlar asosini esa, o‘qituvchining kasbiy
refleksiyasi tashkil etadi.
Refleksiya (lot. «reflexsio» - orqaga qaytish) – «har tomonlama bar-kamol
rivojlangan insonning o‘z xatti – harakatlari va ularning qonu-niyatlarni anglashga
qaratilgan nazariy faoliyat shaklidir; inson ma’naviy dunyosining o‘ziga xos
yashirin hislatlarini ochib beradigan o‘z–o‘zini bilishga va anglashga qaratilgan
faoliyatdir».](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_2.png)
![Ilk bor refleksiya tushunchasi qadimgi Yunon falsafasida yuzaga kelgan va
insonning o‘z ongida kechayotgan mulohazalari haqida, o‘zi fikr yuritishi jarayoni,
o‘z fikrlari mazmunini tahlil qilishga e’tiborini jalb qilishni anglatgan (Dekart).
Sokrat, Platon, Lokk va boshqa yunon faylasuflari refleksiyani insonning o‘z–
o‘zini bilishga, nimalarga qodir ekanligini e’tirof etishga qaratilgan faoliyati
ekanligini ta’kidlashadi. Kant, Gegel, Fixte, Shelling kabi yevropa faylasuflari esa
refleksiyaga insonning bilish qobiliyatlarini rivojlantirish asosi sifatida
qarashganlar. Leybnits kons epsiyasiga muvofiq refleksiya insonning
appersepsiyaga (idrokning inson o‘tmishidagi tajribasiga va individual
xususiyatlariga bog‘liqligi) qodirlik xususiyati sifatida tilga olinadi.
Bugungi zamonaviy falsafada esa refleksiya nazariy va amaliy jihat-dan
farqlanadi. Birinchisi, inson tomonidan tushunchalarning rivojlanish jarayoni,
yagona tushuncha doirasida bir ta’rifdan boshqasiga o‘tish im-koniyatini beradigan
metod sifatida; ikkinchisi esa, individual harakat yoki fikrni tushuncha bilan
nisbatlash jarayoni, bunda nisbatlash o‘lchovi ustidan nazorat ta’minlanishi15
kerak.
Hozirgi kunda falsafiy kategoriya sifatida o‘rganilayotgan refleksiya
psixologiya, sotsiologiya, sinergetika, mantiq, andrologika, evkistika, kibernetika
va boshqa ko‘plab murakkab fanlarning tadqiqot obyekti sifatida e’tirof etilib
tadqiq qilinmoqda. Biz «refleksiya» kategoriyasiga pedagogika va psixologiya
nuqtai nazaridan ta’rif beramiz va uning mo-hiyatini o‘rganishda o‘qituvchilar
kasbiy faoliyatidagi o‘rnini tahlil qilishga batafsil to‘xtalamiz. Psixologiyada
refleksiya «subyekt tomonidan o‘zining ichki psixik jarayoni va holatlarini bilish,
nazorat qilish» mazmunida talqin qilinadi. O‘qituvchining pedagogik faoliyatida,
refleksiyaning shaxsga nisbatan ahamiyatini o‘rganishda bu tushunchaning
ijtimoiy psixologik nuqtai nazar-dan ta’rifi mukammal ekanligi e’tirof etiladi, unda
refleksiya insonning borliqda boshqa insonlar tomonidan qanday qabul qilinishi va
baholanishi sifatida qaraladi: refleksiya – «shunchaki subyektning o‘z–o‘zini
bilishi yoki tushunishi emas, balki boshqalar tomonidan «refleksiyalanuvchini»17
qanday bilishi» va uning shaxsiy xususiyatlarini, emotsional18 reaksi-yalarini va](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_3.png)
![kognitiv tasavvurlarini ham tushunishini o‘z ichiga oladi. Shaxsning psixik
rivojlanishini boshqarish imkoniyatlarini ilmiy jihatdan o‘rganib, S.L.Rubinshteyn
insonning mavjudligini va uning ijti-moiy borliqqa nisbatan munosabatlarini
refleksiya bilan bog‘laydi:
«Refleksiya – bu insonning uzluksiz hayot jarayonini go‘yo bir daqi-qaga
to‘xtatib, uzib qo‘yadi va insonni xayolan uning sarhadlaridan olib chiqib ketadi,
shu vaziyatda insonning har bir harakati hayot haqidagi falsafiy fikr-mulohazalari
muayyan bir xarakter kasb etadi».
Insonning ijodiy muammolarni hal etishda ro‘y beradigan fikrlashi-dagi
refleksiyani o‘rganib, olimlar uni fikrlovchi subyektning o‘z – o‘zini boshqarish
usuli (Yu.N.Kulyutkin, S.Yu.Stepanov va boshqalar), tanqidiy fikrlash omili
(I.N.Semyonov), nazariy jihatdan fikrlashning yuqori ko‘rsatkichi (A.Z.Zak,
V.V.Davidov va boshqalar) sifatida ta’rif berib baholaydilar.
I.S.Ladenko refleksiyani intellektual tizimlarning o‘z–o‘zini tashkil
qilishidagi ahamiyatini intellektual faoliyatning malaka va ko‘nikmalarini
takomillashtirish ehtiyoji hamda nutq, xotira, tasavvurlarning ichki va tashqi
shakllari haqida psixologik qarashlarni ishlab chiqish zaruriyati bilan bog‘laydi. U
«Refleksiya – ichki tasavvurdan tashqi tasavvurga va aksincha biridan boshqasiga
o‘tish, fikrlash jarayonida ushbu jarayonlarning interiorizatsiya (tashqi
omillarning ichki omillarga o‘tishi)si haqidagi fikrlarni shakllantirish asosi…
Refleksiya asosida nafaqat psixologik bilimlar, balki xotira, malaka va
ko‘nikmalar shakllantiriladi va amalda qo‘llash usullari takomillashtiriladi» deb
hisoblaydi.
O‘qituvchining kasbiy pedagogik faoliyatida refleksiya jarayonini o‘r-ganib,
ko‘plab olimlar uning kommunikativ hamda kooperativ turlarini us-tun qo‘yadilar,
aynan ushbu usullar o‘qituvchining pedagogik faoliyatida va o‘quvchilar bilan
muloqotida ko‘proq namoyon bo‘ladi, deb hisoblaydilar (V.A.Krivosheev,
G.P.Shchedrovitskiy va boshqalar). Biroq, bizningcha, pedagogik faoliyatning
o‘ziga xos xususiyatlari xilma xil bo‘lganligi sabab-li refleksiyaning har bir turini](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_4.png)
![alohida o‘rganib tahlil qilish mumkin emas, zero ular ma’no jihatidan bir – birlari
bilan o‘zaro bog‘liq.
N.V.Kuzminaning fikricha, refleksiyaning «mazmuni, sherigining ichki
dunyosini o‘zaro hamkorlik asosida subyektiv qayta yaratishdan iborat bo‘lgan
individlar bir – birlarini ko‘zgudagi kabi aks ettirishi, o‘zaro aks ettirishning
o‘ziga xos ikki tomonlamalik jarayoni, qolaversa, bu ichki dunyoda, o‘z navbatida,
birinchi tadqiqotchining ichki dunyosi aks etishidir».
U refleksiyani pedagogik qobiliyatlar nuqtai nazaridan o‘rganib, ilk bor
o‘qituvchining refleksiv – perseptiv qobiliyatlarini alohida kompo-nent sifatida
ajratadi. N.V.Kuzmina pedagogik intuitsiyaning shakllanishi refleksiv pedagogik
qobiliyatlarning shakllanganlik darajasiga bog‘liq ekanligini ta’kidlaydi. «Yaxshi
intuitsiya o‘qituvchining izlangan natija-larga erishishida tayanishi mumkin
bo‘lgan o‘quvchining eng olijanob, ijobiy sifatlari haqidagi axborotlarni
ekstrapolyatsiyalaganda (bir hodi-sani kuzatish asosida olingan xulosalarni boshqa
vaziyatlarga tatbiq etish) namoyon bo‘ladi».
Olimning ushbu xulosalariga tayanib, faraz qilish mumkinki, ekstra-
polyatsiya jarayoni o‘z kasbiy zahiralaridan, o‘z–o‘zini kasbiy jihatdan
takomillashtirish maqsadida foydalanish imkoniyatini beradi.
Refleksiv qobiliyatlarni o‘qituvchi pedagogik faoliyatining zarur tarkibiy
qismi sifatida hisoblagan qator mualliflar (A.A.Bizyayeva, V.V.Vetrova,
E.N.Pexota, I.A.Stetsenko, I.G.Tatur, A.V.Xristeva va boshqalar) ularni bo‘lajak
o‘qituvchilarning pedagogika oliy ta’lim muassasalarida o‘qishi davridayoq
shakllantirish zarurligi haqidagi g‘oyalarni ilgari suradilar.
A.V.Xristeva refleksiv vaziyatlar mohiyatiga kasbiy faoliyatda ijodiy tizimlar
hosil qiluvchi komponent sifatida qaraydi. U bo‘lajak o‘qituv-chining refleksiv
tizimini shakllantirish va rivojlantirish pedagogik fao-liyatda o‘z imkoniyatlarining
zarur ijodiy qismi deb biladi va refleksiv tizimsiz o‘qituvchining yuksak mahoratli
pedagog sifatida takomillashuvi mumkin emas deb ta’kidlaydi olima.
Pedagogika oliy ta’lim muassasalari talabalarini o‘qitish jarayoni-dayoq
refleksiya mexanizmlarini o‘zlashtirishi o‘qituvchining kasbiy tay-yorgarligi uchun](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_5.png)
![yangi imkoniyatlar ochishi ta’kidlanadi. O‘qituvchining refleksiv individualligi
modelini yaratishni hozirgi kunda ko‘plab olimlar taklif qilmoqdalar. Ma’lum
pedagogik – psixologik sharoitlarda bo‘lajak o‘qituvchining shaxsiy kasbiy o‘z –
o‘zini o‘rganishini talqin qilishi boshlang‘ich nazariy asos va jadval vazifasini
o‘taydi. Bo‘lajak o‘qituv-chining professional refleksiyasini oliy pedagogik ta’lim
muassasalari ta’lim–tarbiya jarayonini individualizatsiyalashtirish asosida
rivojlanti-rish mumkin.
Kommunikativ va shaxsiy refleksiyani o‘rgangan V.A.Krivosheev-ning
ta’kidlashicha, o‘qituvchi o‘z faoliyatida pedagogik mahoratni o‘z-lashtirgani sari
hamkasblari va o‘quvchilar u haqida nima o‘ylashlarini ancha yaxshi tushuna
boshlaydi, chuqur o‘zlashtirilgan bilim va peda-gogik mahorat tufayli o‘qituvchi
o‘z–o‘zini baholashga kirishadi. Kommunikativ refleksiya shaxsiy refleksiyaning
mazmunini, tizimini va aynan bir xilligini belgilaydi, – degan xulosaga keladi
muallif.
Ba’zan pedagogik kommunikatsiyada ro‘y beradigan uzilishlar, ya’ni
o‘quvchilar jamoasidagi faoliyatni «tushunmaslik holatlari» tufayli davom ettira
olmaslik, pedagogik faoliyatdan refleksiv chiqishga olib keladi, zero ikkinchi
o‘qituvchi, birinchisining faoliyati mazmunini ang-lay olmaydi va natijada
ularning ikkalasi ham nizo sabablarini tahlil qi-lishlariga to‘g‘ri keladi. Individual
refleksiya, individlararo refleksiya-ning alohida maxsus shakli, deb hisoblaydi
ba’zi olimlar.
A.A.Bizyayeva o‘qituvchining kasbiy refleksiyasidagi o‘ziga xos jihatlarni
o‘rganar ekan, diqqatini o‘qituvchi refleksiyasining boshqa inson faoliyatini tahlil
qilish va anglash, shuningdek o‘zini tahlil qilish va o‘z – o‘zini baholash zaruriyati
bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy omillariga qaratadi. Olimaning tadqiqotlarida
aniqlanishicha, o‘qituvchilarning in-tellektual refleksiya darajasi ularning kasbiy
refleksiyasiga bevosita emas, balki uning mahorat komponentlari orqali bilvosita
bog‘liq. Bu oli-maga intellektual refleksiyani o‘qituvchilarning kasbiy refleksiyasi
rivoj-lanishi uchun asos sifatida baholash imkoniyatlarini beradi. Bizningcha, bular
o‘qituvchining uzluksiz kasbiy o‘sishini ta’minlash uchun tayanch sifatlar sanaladi.](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_6.png)
![Refleksiv qobiliyat o‘qituvchiga pedagogik bilimlarni o‘zlashtirish va
amaliyotda undan foydalanish jarayonida muhim ahamiyatga ega. «Bu holda, - deb
yozadi Yu.N.Kulyutkin, - o‘qituvchi o‘zining pedagogik ma-horatidan foydalanib
amaliy qarorlarni ishlab chiqishi va qabul qilishi jarayonlarini refleksiya
predmetiga aylantirishi lozim. Buning uchun esa o‘qituvchida bu jarayonlarni
tahlil qilishning tegishli tafakkur usullari shakllangan bo‘lishi kerak».
Rivojlangan pedagogik refleksiyasiz, o‘qituvchi doimiy tahlil va o‘z – o‘zini
tahlil qilmasdan amaliy va nazariy pedagogik faoliyatda yuzaga keladigan
muammolarni va ziddiyatlarni chuqur anglashi, ularni doimiy tahlil qilishning
yo‘llarini to‘g‘ri tanlashi, olingan natijalarni tanqidiy baholashi va ularni
korreksiyalashi mumkin emas.
G.M.Kodjaspirova pedagogik refleksiyani insonning o‘z-o‘zini anglashi deb,
bunda «nafaqat o‘qituvchi o‘z xatti–harakatlariga to‘g‘ri baho berishi, balki,
o‘qituvchi bilan pedagogik muloqot chog‘ida o‘zaro hamkorlik qiladigan
o‘quvchilar jamoasi, pedagogik jamoa, ta’lim-tarbi-yaga mas’ul shaxslar va ota-
onalar uni qanday qabul qilishini tushuna olish qobiliyati hamdir» deb ta’riflaydi.
Demak, refleksiya – o‘qituv-chining o‘z-o‘zini anglashi o‘zining kamchiligi va zaif
tomonlarini bilib o‘z–o‘zini takomillashtirishga intilishi, o‘z
tarbiyalanuvchilarining ham-da o‘z–o‘zini takomillashtirishga zarur shart-
sharoitlar yaratishi uchun mavjud ichki imkoniyatlarini kashf etishidir.
O‘qituvchining kasbiy mahoratini rivojlantirishda pedagogik
refleksiyaning ahamiyati
Yu.N.Kulyutkina, Ya.S.Turbovskiy, P.V.Xudominskiy kabi tadqi-qotchi
olimlarning fikricha, o‘qituvchining doimiy pedagogik faoliyati, mazmunan
refleksiv xususiyatga ega bo‘lib, u barcha refleksiv jarayon-larni qamrab oladi.
Qayd etish joizki, hozirgi kungacha pedagogik ref-leksiya tushunchasining
mukammal tasnifi mavjud emas. Ehtimol maz-kur hodisani o‘rganish psixologiya,
pedagogika, pedagogik psixologiya, falsafa kabi fanlarning o‘zaro aloqadorligida
amalga oshirilishi bilan bog‘liq holda hal qilinar. B.Z. Vulfov, V.N.Xarkin kabi
olimlar ref-leksiyani – insonning o‘z–o‘zini anglashi…, kasbiy refleksiyani esa –](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_7.png)
![o‘z–o‘zini kasbiy faoliyati davomida anglashi, o‘qituvchi mahoratida pedagogik
refleksiyani – pedagogik kasbiy omilkorlikda o‘zini anglashi deb ta’riflaydilar.
G.M.Kodjaspirova o‘qituvchining pedagogik faoliyati barcha qirrala-ri bilan
refleksiv hodisa bo‘lsa, demak bu pedagogik refleksiya, degan nuqtai nazarni ilgari
suradi.
Shu munosabat bilan ta’kidlash joizki, o‘qituvchining kasbiy faoli-yatida
refleksiya muhim rol o‘ynaydi. B.Z.Vulfovning fikriga ko‘ra, kas-biy refleksiya
jarayonida o‘qituvchi o‘zi tanlagan pedagogik kasbi talab qiladigan darajada o‘z
imkoniyatlarini, u haqdagi mavjud tasavvurlarini pedagogik tajribasining muhim
jihatlari bilan nisbatlaydi, va «ixtiyoriy ravishda shaxsiy pedagogik mahorat
zanjiri»ni hosil qiladi. Uning fikr mulohazasi L.S.Rubinshteynning pedagogik
faoliyatdagi tashqi sabab-larning ichki shart – sharoitlar asosida bilvosita harakati
haqidagi mashhur qoidasini tasdiqlaydi.
O‘qituvchi pedagogik mahoratning asosiy xususiyatlaridan biri uning
rivojlanishida uzluksizlikning mavjudligidir. Demak, refleksiv jarayonda
o‘qituvchining kasbiy mahorati, kasbiy sifatlari mavjudmi yoki yo‘qmi deb qayd
etish kerak emas, balki ularning rivojlanishini, boyib borishini, kuchayishini
rag‘batlantirish inobatga olinishi lozim . Ta’lim jarayoni aynan shunga xizmat
qilishi kerak, qachonki bilimlar, ko‘nikma va malakalar ongli ravishda o‘z–o‘zini
takomillashtirishga ichki undov bilan qabul qilinsagina u ishlanadi.
O‘qituvchining «o‘z–o‘zini kasbiy jihatdan har tomonlama mukam-mal
takomillashtirishi», hamisha amalga oshadigan faoliyat emas. Shun-ga qaramay,
o‘qituvchining o‘zi haqidagi deyarli har qanday fikr-mulo-hazasi, kasbiy
refleksiyaning deyarli har bir jarayoni, kasbiy faoliyatni qiziqarli qilish uchun
muhim ahamiyatga ega: chin ko‘ngildan va mehr bilan bajariladigan og‘ir mehnat
ham kasbiy faoliyatni osonlashtiradi, bu esa refleksiyaning asosiy mazmun va
mohiyati asoslaridan biridir.
Pedagog olimlar G.A.Golitsin va G.P.Shedrovitskiyning ishlarida
refleksiyaga o‘qituvchi pedagogik faoliyati rivojlanishining asosiy omili va tabiiy
mexanizmi sifatida katta ahamiyat berilgan. G.P.Shedrovitskiy refleksiyani](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_8.png)
![insonning «ijobiy faoliyatlari majmuasi» nuqtai nazaridan o‘rganishni taklif qiladi.
U qandaydir pedagogik faoliyatni amalga oshi-rish mumkin bo‘lmasa, bu g‘oya
asosida ushbu faoliyat doirasidan tash-qariga «refleksiv chiqish» tizimi quriladi,
deb hisoblaydi. Bunda inson amalga oshirilmagan faoliyatdan, yangi faoliyat
pozitsiyasiga o‘tadi va «fikran ma’nolar qurish» vositalariga ega bo‘ladi, ulardan
kelib chiqib, birlamchi faoliyatni tushunadi va tavsiflaydi, bunda ikkinchi yangi
fao-liyatda birinchisidan muhim «material» sifatida foydalanadi.
Olimlarning bu kabi xulosalari kasbiy refleksiya o‘qituvchining o‘z–o‘zini
rivojlantirishda (bu uning o‘z ijodiy mehnati natijasidan qoniqmasligi aslo mumkin
emasligi bilan belgilanadi) shijoati, kasbiy faoliyatiga oid yangiliklarni muntazam
izlanishida, ijodkorligida namoyon bo‘lishi bilan asoslanadi, demak refleksiya
o‘qituvchining o‘z–o‘zini kasbiy takomillashtirishiga ham asos bo‘ladi, deb aytish
mumkin.
Kasbiy pedagogik faoliyatda refleksiv jarayonlarni o‘rganib ta’kid-lash
mumkinki, refleksiya nafaqat pedagogik faoliyatni rejalashtirish bilan bog‘liq
hodisa, balki refleksiya mohiyatini kasbiy faoliyatni opti-mallashtirish maqsadida
ham qo‘llanadi. Ba’zi olimlarning fikricha, ref-leksiya – asrlar davomida
o‘qituvchining kasbiy faoliyatida to‘planib kelingan tajribalarida, uning xulq–
atvori, muloqot madaniyati, tafak-kurida yig‘ilgan eski andozalarni, kamchiliklarni
bartaraf etish imko-niyatini beradi (G.F.Pojmelkina, E.Yu.Koloshina,
E.V.Frolova).
O‘qituvchining kasbiy refleksiyasiga pedagogik fikrlashning zarur tarkibiy
qismi sifatida qarash mumkin, u o‘qituvchiga o‘z kasbiy faoli-yatiga tahliliy
yondashishni, o‘zining pedagogik faoliyatdagi o‘rnini aniqlash va
rejalashtirilayotgan ishlarda ijobiy natijalarga erishish uchun pedagogik
faoliyatni maqsadli o‘zgartirishning optimal yo‘llari va konstruktiv vositalarini
topish imkoniyatini beradi.
Refleksiyaning kasbiy qiyinchiliklarni engishdagi rolini o‘rgangan
V.A.Metayevaning ishlari hozirgi kunning eng dolzarb tadqiqotlaridan biri
sanaladi. Olima refleksiyaning rivojlanganlik darajasi «o‘qituvchi-ning kasbiy](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_9.png)
![faoliyatidagi qiyinchiliklarni samarali hal qilishning asosi bo‘lmish» pedagogik
mahorat natijasida muvaffaqiyatlarga erishishiga bog‘liq, degan xulosaga keladi.
Biroq, bizning fikrimizcha, o‘qituvchi pedagogik faoliyatida muvaffaqiyatlarga
erishishi unda refleksiyaning mukammal rivojlanganlik darajasini belgilamaydi,
aksincha ta’lim-tarbiyada o‘qituvchining muvaffaqiyatga erishishi, o‘z faoliyati
natija-laridan qoniqishi, o‘qituvchining shakllangan kasbiy pedagogik reflek-
siyasiga bog‘liq.
Pedagogik refleksiya o‘qituvchiga o‘z–o‘zini kasbiy jihatdan tako-
millashtirish manbalarini o‘z bilimi va imkoniyatlaridan izlab topishda
ko‘maklashadi hamda uning rivojlanishini ta’minlaydi.
Inson psixikasi ichki tizimlari tashqi ijtimoiy faoliyat strukturasini qizg‘in
o‘zlashtirish jarayonida shakllanishini, tashqi faoliyatning ichki faoliyatga o‘tishini
ta’minlaydigan interiorizatsiya (tashqi omillarning ichki omillarga o‘tishi)
nazariyasiga (P.Jane, J.Piaje, A.Vallon, A.A.Leontev va boshqalar)20 asoslanib,
aytish mumkinki, kasbiy reflek-siyaning rivojlanish muammosi o‘qituvchining
pedagogik mahoratini oshirish asosi sifatida o‘rganiladi.
O‘qituvchi o‘z faoliyatini muntazam tahlil qilmasligi aslo mumkin emasligi
isbotlangan, bu o‘qituvchidan kasbiy faoliyati davomida atro-fidagi insonlar
(o‘quvchi, ota-ona, hamkasblari) bilan muntazam kommu-nikativ munosabatni
tashkil etish pozitsiyasida tura olishini talab qiladi, o‘qituvchida bu faoliyat
subyekti sifatida o‘ziga refleksiv munosabatni shakllantiradi, bu esa ijtimoiy
munosabatlar interiorizatsiyasi (tashqi omillarning ichki omillarga o‘tishi)
natijalarini o‘zida aks ettiradi. Demak, refleksiya, garchi ong funksiyasi sanalsada,
kishilarning o‘zaro munosabatlari yig‘indisi ta’sirida shakllanadi va inson
psixikasiga sezdirmasdan o‘tadi, u o‘z navbatida, inson faoliyatini ongli ravishda
o‘zgartirish mazmunini belgilaydi.
Ma’lumki, har qanday kasbiy faoliyat obyektni o‘zgartirish jarayoni bo‘lib,
ayni paytda, subyektning o‘zini ham o‘zgartirish jarayonidir, fao-liyatning sifat va
samaradorligini oshirish esa shaxsning faoliyat subyekti sifatida takomillashuviga
olib keladi yoki aksincha bo‘lishi ham mumkin. Bu qoida A.A.Leontevning](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_10.png)
![«shaxsni tadqiq qilishning to‘g‘ri yo‘li ijtimoiy munosabatlarda subyekt faoliyati
natijasida o‘zi – o‘zini hara-katlantirish evaziga hosil bo‘ladigan
transformatsiyalarni (shakl yoki qiyofaning o‘zgarishi) o‘rganishdan iborat»
ekanligi haqidagi xulosasi refleksiv jarayonlarni o‘rganish uchun ham asos
sanaladi.
O‘qituvchi pedagogik faoliyatini o‘rganishga bag‘ishlangan ko‘p yillik
tajribalar asosida qilingan nazariy xulosalar pedagogik mahoratning rivojlanish
jarayonini beshta elementdan iborat tizim asosida o‘rganish imkoniyatini beradi.
Bu o‘qituvchining kasbiy refleksiyasi rivojlangani sari kechadigan va uning
asosida uzluksiz pedagogik kasbiy mahoratini va o‘z – o‘zini takomillashtirish
imkoniyatini ta’minlaydigan jarayonlarni chuqurroq tushunishni ta’minlaydi .
O‘z–o‘zini bilish jarayoni o‘qituvchining pedagogik mahorati doira-sida
ma’lumotlarni qayd qilish darajasida kechadi, bunda refleksiyaning passiv shakli
ustuvorlik qiladi. O‘qituvchi pedagogik faoliyatida yuzaga kelayotgan turli
qiyinchiliklar va muammolarning sabablarini, erishila-yotgan yutuqlar va
natijalarni shunchaki qayd qilib boradi.
O‘z – o‘zini anglash jarayoni o‘qituvchining o‘z faoliyati va unda o‘ziga
nisbatan «metapozitsiya» (noaniq pozitsiyada)da turib, o‘ziga tashqaridan qarash,
o‘zini kuzatish malakasini ko‘zda tutadi. Bunda, interiorizatsiya (tashqi
omillarning ichki omillarga o‘tishi) hodisasi amalga oshadi, kasbiy
qiyinchiliklarning kelib chiqish sabablari rasmiy- lashtiriladi; faoliyatdan
ko‘zlanadigan asosiy maqsad aniqlanadi, refleksiv – «MEN» shakllanadi. Bu
o‘qituvchining dolzarb rivojlanish zonasi bilan bog‘liq.
O‘z – o‘zini belgilash jarayonida boshlang‘ich daraja kasbiy ehti-yojlarni
hisobga olib belgilanadi va jadal imkoniyatlar asosida faoliyat rejalashtiriladi.
Strategik, taktik va tezkor vazifalar shakllantiriladi. Haqi-qiy «MEN» va ideal
«MEN» nisbatlanadi21. Bu o‘qituvchining eng yaqin rivojlanish darajasi22 bilan
bog‘liq.
O‘z – o‘zini rivojlantirish jarayonida o‘qituvchining kasbiy faoliyati
davomida takomillashtirilgan pedagogik mahorati, refleksiyalangan (ya’-ni avval](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_11.png)
![foydalanilgan va ularning samaradorligini baholash natijasida tobora optimal
bo‘lib chiqqan metodlar) harakat usullari va metodlarining o‘sishi sodir bo‘ladi.
O‘z – o‘zini nazorat qilish o‘qituvchi pedagogik faoliyati jarayonida nazariy
va amaliy tajribalar asosida, o‘z – o‘zini kasbiy jihatdan nazorat qilib, pedagogik
mahoratini yanada takomillashtirib borishning ikkinchi shakli boshlanishini
nazarda tutadi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, refleksiya muammosi nafaqat pedago-gika,
psixologiya, falsafa, mantiq kabi fanlarda, balki boshqa fanlarda ham o‘rganiladi.
Bu tushuncha talqiniga biz ta’lim rivojlanishining fal-safiy kons epsiyasi
(V.V.Krayevskiy, B.T. Lixachyov, Ya.S.Turbovskiy va boshqalar.) g‘oyalari
nuqtai nazaridan yondashamiz. Bu holatda kishining dunyo, jamiyat, o‘zining bu
dunyodagi o‘rni haqidagi tobora umumiy, keng tushunchalarining pedagogik
voqelik bilan aloqasi refleksiya predmeti sanaladi . Ta’kidlash joizki, dastlab ongda
bilim-larning falsafiy refleksiya oqimidagi tahlili kechadi, keyin u pedagogik
nazariya tarkibiga kiradi va uning bir qismiga aylanadi, so‘ngra faoliyatni nazariy
jihatdan anglashning boshlang‘ich nuqtasi bo‘lib qoladi. Shu tariqa inson o‘z
ongini, faoliyatini rivojlantirish mexanizmlarini egallash va ularni maqsadli
boshchqarish imkoniyatini qo‘lga kiritadi.
B.G.Ananev, inson xarakterining shakllanish jarayonini tahlil qilib, refleksiv
xossalar shaxsning boshqa sifatlariga qaraganda ancha kech shakllanishini aytadi.
Uning fikricha: «inson hayoti davomida o‘zaro munosabatlarning ko‘plab
obyektlari orqali o‘tadi, natijada uning ongi o‘z-o‘zini anglash obyektiga
aylanadi. O‘zining xulq–atvor subyekti sifatida ko‘p marotaba anglash tajribasini
to‘plash va unga muno-sabatlar, biz refleksiya deb ataydigan xarakterga aylanishi
uchun, xulq–atvorda uni muntazam qo‘llash talab qilinadi».
Ushbu fikr kasbiy refleksiyaning rivojlanishi, buning natijasi o‘laroq,
shaxsning faoliyat xususiyatlari bilan balgilangan refleksiv qirralari shakllanishini
ta’minlaydigan ma’lum sharoitlar, vaziyatlarni yaratish zaruriyati haqida xulosa
qilish imkoniyatini beradi.](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_12.png)
![Shunday qilib, olimlarning tadqiqotlariga tayanib, ta’kidlash mum-kinki,
o‘qituvchining kasbiy pedagogik mahoratini rivojlantirish muam-mosini faqat
uning kasbiy refleksiyasini takomillashtirish asosida hal qilish mumkin. Kasbiy
pedagogik refleksiya nafaqat kasbiy faoliyat, bal-ki, bilim, ko‘nikma va
malakalarning o‘sishini ta’minlaydi hamda ushbu faoliyatni takomillashtirish
asosi ham sanaladi.
Har qanday o‘qituvchi o‘z–o‘zini tarbiyalash va o‘z–o‘zini rivojlan-tirishga
hatto juda kuchli intilishi bo‘lsa ham, o‘zining shaxsiy rivojlanish dasturini maxsus
malakalarsiz belgilay olmaydi, bu pedagogik faoliyatdagi muvaffaqiyatga erishish,
o‘qituvchining o‘z ustida ishlashga tayyorgarligi, uning o‘z–o‘zini tahlil qila olishi,
o‘z–o‘zini tashhislash qobiliyatining qanchalik shakllanganligi bilan bog‘liq.
Pedagogik tashxislash asosida o‘qituvchining kasbiy rivojlanishini
ta’minlash usullari
O‘qituvchi pedagogik mahoratini oshirish sohasida olib borilayotgan
tadqiqotlarda ko‘plab olimlar pedagogik mahoratni rivojlantirish haqida fikr
bildirishib, bu jarayonning asosiy zahirasi o‘qituvchining o‘z faoliyati tahliliga
doimiy intilishida (V.I.Zagvyazinskiy, Yu.K.Konar-jevskiy, Yu.P.Lvova, I.P.
Rachenko, L.I.Ruvinskiy, V.P.Simonov, V.A.Suxomlinskiy, Ya.S.Turbovskiy,
T.I.Shamova va boshqalar); uning refleksiv qobiliyatlarini takomillashtirish
(A.A.Bizyayeva, V.V.Vetrova, N.V.Kuzmina, E.N.Pexota, I.A.Stetsenko va
boshqalar); refleksiv pozit-siyasini (A.V.Xristeva) rivojlantirishning o‘ziga xos
pedagogik reflek-siyasiga bog‘liq bo‘lganligi uchun uni pedagogik fikrlashni
shakllantirish bilan bog‘lab, shu tariqa (Yu.N.Kulyutkin, G.S.Suxobskaya)
o‘qituvchi pedagogik refleksiyasini rivojlantirish mumkin (B.Z.Vulfov,
G.M.Kodjaspirova, N.V.Kuzmina, Yu.N.Kulyutkin, I.N.mesyonov,
S.Yu.Stepanov, G.S.Suxobskaya, N.V.Xarkin, A.V.Xristeva va bosh-qalar.) deb
ta’kidlaydilar. Ko‘pchilik olimlar refleksiyani o‘qituvchi tomonidan o‘zining
faoliyati va uning natijalarini tahlil qilish va o‘zini baholash jarayonida
rivojlanishini aytadi va «refleksiyani boshqarish imkoniyati va zaruriyati shundan
iboratki, o‘qituvchi uzluksiz ta’limning qaysi sohasida faoliyat ko‘rsatmasin,](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_13.png)
![o‘zining ongli ravishda ichki ta’sirini (o‘z–o‘zini o‘ylashga va fikrlashga majbur
qilish) va tashqi ta’sirini, shaxsiy o‘quv jarayonida boshqarib qo‘llay oladi» deb
ta’kidlaydilar.
Ilmiy adabiyotlar tahlili va kasbiy refleksiyani o‘qituvchi pedagogik
faoliyatining tarkibiy qismi va uning pedagogik mahoratini rivojlantirish asoslari
sifatida qarash (15.2. - bo‘lim), shuningdek qayd qiluvchi eks-periment natijalari
kasbiy refleksiyani rivojlantirish usullarini izlash zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Shu sababli kasbiy pedagogik faoliyatning turli sohalari bilan shug‘ullangan
olimlar tashhis (diagnostika) va tashhislash (diagnozlash) mazmuniga yanada
batafsil to‘xtalganlar.
Tashhislashga, ya’ni diagnostikaga bilishning alohida usuli sifa-tida qarash
qabul qilingan (grekchadan tarjima qilganda, diagnosis – tanib olish demakdir23).
Biz pedagogik tashxislash so‘zining o‘rniga pedagogik diagnostika so‘zini
ishlatishni lozim topdik.
Pedagogik diagnostika mazmun va mohiyatiga qarab ko‘plab funksiyalarni
bajaradi.
Uning tahliliy vazifasi o‘quv–tarbiyaviy jarayondagi yutuq va
kamchiliklarning kelib chiqish sabablari va oqibatlarini, ularning o‘zaro
bog‘lanishlarini aniqlash va chora tadbirlar ishlab chiqishga qaratilgan.
Aslida diagnostik funksiya o‘quvchining ta’lim olganligi, tarbiyalan-ganligi
va rivojlanganligini aniqlash uchun qo‘llaniladi, biroq, o‘qituv-chining ham kasbiy
komponentlik darajasini o‘rganishda muhim ahami-yat kasb etadi.
Pedagogik diagnostikaning baholash vazifasi ma’muriyat tomonidan olib
borilib, alohida o‘qituvchi yoki alohida o‘quvchi faoliyatida erishgan yutuqlar va
kamchiliklar yuzasidan sifat ko‘rsatkichlarni miqdor jihatdan baholaydi.
Diagnostikaning korreksion vazifasi o‘quv – tarbiyaviy jarayonni
o‘qituvchining pedagogik faoliyati yuzasidan korreksiyalashni (to‘g‘ri yo‘naltirish)
ta’minlaydi va o‘qituvchining kasbiy jihatdan o‘z – o‘zini rivojlantirish va
pedagogik mahoratini oshirish uchun sidqidildan kiri-shishga faolligini
ta’minlaydi.](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_14.png)
![Diagnostikaning yo‘nalishni oriyentatsion (aniqlash) vazifasi ning maqsadi
pedagogik jamoa va alohida o‘qituvchilar faoliyatida mavjud bo‘lgan
muammolarni uzluksiz hal etishni muvofiqlashtirib borishdir. Pedagogik
diagnostikaning oriyentatsion vazifasi natijalari haqida doimiy xabarlarni
informatsion (axborot) vazifa ta’minlaydi.
Shu o‘rinda diagnostika (tashhis) va diagnostikalash (tashhislash) tu-
shunchalarining farqi va qanday ma’no berishini bilish lozim. Diag-nostikani
soddalashtirilgan ko‘rinishda «tashhisni aniqlash»24 deb qarasak, unda
diagnostikalash (tashhislash) bu jarayonning tashhisni qo‘yish metodlari
yig‘indisidir. Shu bois pedagogik faoliyatning o‘ziga xos jihatlarini e’tiborga olib,
uni o‘rganishda diagnostikalash (tash-hislash) terminini qo‘llash o‘rinliroq
ko‘rinadi. Umuman diagnostikalash terminini tashxislash deb atalsa ham maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
Pedagogik tashhislash deganda pedagogik tizimni (shuningdek uning alohida
tarkibiy qismlarini) tadqiq qilish metodlarining jamlanmasini tushunamiz, ulardan
foydalanish samaradorligi ma’lum tashkiliy – pedagogik shart – sharoitlar bilan
bog‘liq holda shakllanadi.
Pedagogik tashhislashning yaxlitligi25 uning nafaqat o‘qituvchi peda-gogik
faoliyatini o‘rganishning diagnostik jihatlarini, balki aniqlangan sabab va
oqibatlarning bir–biri bilan o‘zaro bog‘lanishi asosida har bir o‘qituvchining
pedagogik qiyinchiliklarni bartaraf etishning optimal yo‘llari va vositalarini topish
imkoniyatini beradigan konstruktiv – prog-nostik nuqtai nazardan ta’minlaydi,
o‘qituvchi pedagogik mahoratining rivojlanish istiqbollarini belgilab, uning
faoliyat yuritish dinamikasini kuzatish orqali tanlangan mehnat shakllari
samaradorligini baholash imkoniyatini beradi.
O‘qituvchi pedagogik faoliyatini tashhislashning turli aspektlarini o‘rganishga
bag‘ishlangan ilmiy tadqiqot ishlarining soni ko‘p.
Ayni paytda o‘qituvchilar uchun eng zarur hislatlarni aniqlab olish
imkoniyatini beradigan, o‘qituvchilik kasbining professiogrammasi ( ma’-lum
tizimga keltirilgan, mehnatni psixologik tomondan o‘rganib, kelgusi amaliy](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_15.png)
![faoliyatda foydalanishga qaratilgan, kasbni har tomonlama batafsil yoritib
beruvchi yo‘nalish ) psixolog olimlar (R.Z.Gaynutdinov, M.G.Davletshin,
S.Jalilova, A.Jabborov) tomonidan ishlab chiqilib amalda qo‘llanilmoqda. Olimlar
o‘qituvchi professiogrammasi, muayyan fan tomonidan o‘qituvchiga qo‘yiladigan
maxsus talablarni o‘z ichiga qamrab olishini, o‘qituvchi o‘zi tanlagan fan
yuzasidan qanday talablar qo‘yilishini mukammal bilishini aytib, shu asosda
o‘quv-tarbiya jara-yonini tashkil qilishni, pedagogika oliy ta’lim muassasalarida
muayyan mutaxassislik bo‘yicha “O‘qituvchi professiogrammasi” ishlab chiqilishi
zarurligini ta’kidlaydilar. Hozirgi kunda umumta’lim maktablari o‘qituv-
chilarining pedagogik faoliyatini takomillashtirish uchun ishlab chiqilgan
professiogrammaga asoslanib, o‘qituvchilarni tashhislashning ushbu me-todidan
foydalanib kelinadi. Biroq ushbu professiogramma o‘qituvchi-ning kun sayin
o‘zgarib turuvchi jamiyat talablariga muvofiq shaxsiy dunyoqarashini, ongini,
mafkurasini boyitish dinamikasini to‘liq aks ettira olmaydi.
Pedagogik faoliyatni tadqiq etish mantiqi, pedagogik tashhislashning turli
metodikalarini birlashtirish zaruriyati N.V.Kuzminaning ishlarida keng yoritilgan.
Tadqiqotning so‘rov, kuzatish, baholash (reyting), o‘z – o‘zini baholash, juft
qiyoslash, sotsiometriya va eksperiment kabi metod-larini o‘rganar ekan, u aynan
«o‘z–o‘zini baholash, o‘z–o‘zini anglash usullaridan biri sifatida shaxsning barcha
imkoniyatlarini namoyon qilishga, uning xulqiga, xarakteriga, faoliyat sur’atiga
ta’sir etishini» ta’kidlaydi. O‘qituvchining pedagogik bilim va malakalari tizimini
tav-siflab, N.V.Kuzmina o‘qituvchining bilish va o‘rganish malakalari ichi-dan
uning pedagogik faoliyati uchun zarur bo‘lgan afzalliklarni va nuqsonlarni ongli
ravishda bilib tuzatish yoki takomillashtirish maqsa-dida tahlil qila olish
qobiliyatini ajratib ko‘rsatadi.
I.P.Rachenkoning fikricha, o‘qituvchining o‘zi, o‘z shaxsi haqidagi tasavvuri,
ijobiy MEN – konsepsiyasini shakllantira olishi uning ijodiy faolligini
rivojlantirishning kafolati sanaladi.
Yuqorida bayon qilingan fikrlar o‘qituvchining kasbiy refleksiyasi, o‘z –
o‘zini yuqori darajada baholashni ta’minlab, o‘qituvchiga o‘z peda-gogik](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_16.png)
![mahoratini takomillashtirish yo‘lidan maqsadli faoliyat olib borish imkoniyatini
beradi.
O‘qituvchining pedagogik mahoratini oshirishning asosiy yo‘li – bevosita
ta’lim muassasasida ilmiy asosda tashkil qilingan tadqiqotchilik ishi, deb
hisoblagan V.P.Simonov mohir o‘qituvchi shaxsi va faoliyati samaradorligini
tashhislash uchun asosiy kasbiy ahamiyatli ko‘rsat-kichlarning tizimini va
taxminiy mazmunini ishlab chiqdi. U taklif qilgan metodikalar, muallifning
fikricha, nafaqat o‘qituvchining ta’lim faoliyati, balki u bilan o‘zaro faoliyat olib
boradigan o‘quvchilarning o‘quv fao-liyati samaradorligini ham aniqlash
imkoniyatini beradi. O‘qituvchining ahamiyatga molik bo‘lgan kasbiy sifatlarini
tashhislash natijalarini olim uch xil yo‘nalishda baholaydi: optimal, yo‘l
qo‘yiladigan va tanqidiy daraja bo‘yicha. V.P.Simonov hamma vaqt ham ijobiy
natija beraver-maydigan tekshiruvchilarning yuzaki yondashuvi o‘qituvchilarning
kasbiy faoliyatini ma’lum darajada buzadi yoki noto‘g‘ri kategoriyalaydi, ularning
pedagogik tashabbuskorligini va mustaqilligini so‘ndiradi, olim har bir
o‘qituvchida o‘z pedagogik faoliyatini «ishonchli va isbotli» natijalar bilan
baholash va uning natijalari hamda samaradorligi haqida gapirish malakasini
rivojlantirish zarurligini aytadi.
Kasbiy pedagogik faoliyatni tahlil qilish va o‘z–o‘zini tahlil qilishni
o‘qituvchi faoliyati va refleksiv pozitsiyasi nuqtai nazaridan tuzatish va
takomillashtirish maqsadida pedagogik vazifalarni hal qilishga qaratilgan
pedagogik malakalar yig‘indisi sifatida qarab, A.V.Xristeva analitik malakalar
tizimini analitik faoliyat tizimi bilan nisbatlaydi. U kasbiy pedagogik faoliyatni
tahlil va o‘z – o‘zini tahlil qilishning quyidagi bosqichlarini ajratib ko‘rsatadi:
1. Mazmunli – diagnostik (tayyorlov - moslashuv) bosqich;
2. Maqsadli loyihalashtirish (tahlil va o‘z–o‘zini tahlil qilishdan maqsadni
aniqlashtirish) bosqichi;
3. Texnologik (kasbiy pedagogik faoliyat jarayonini va o‘z–o‘zini tahlil
qilish) bosqich;](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_17.png)
![4. Tahlil va o‘z–o‘zini tahlil qilishning nazariy (pedagogik faoli-yatning
mohiyati, natijalari bilan pedagogik faoliyat jarayoni o‘rtasidagi aloqalarning
sabab va oqibatlarini nazariy anglash) bosqichi;
5. Faoliyatni refleksiv baholash (faoliyatni baholash va refleksiv tahlil)
bosqichi;
6. Korreksiyalash (ijodiy bosqich bo‘lib, o‘z pedagogik faoliyatini nazariy
jihatdan anglash va baholash asosida takomillashtirish va ham-kasblarining
samarali pedagogik tajribalaridan ijodiy foydalanish yo‘llari va usullari
belgilanadi) bosqichi.
Muallif taklif qilgan analitik faoliyat algoritmi interiorizatsiya (tash-qi
omillarning ichki omillarga o‘tishi) jarayonida tashqi faoliyatning ichki faoliyatga
o‘tish mexanizmi qanday rivojlanishi, ichkisi esa, o‘z navbatida, tashqi faoliyat
orqali o‘z–o‘zini o‘zgartirishini (uning davo-mida o‘qituvchilar kasbiy
refleksiyasining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan analitik darajasi o‘zgaradi)
tushunish imkoniyatini beradi.
N.A.Evert, A.I.Sosnovskiy, S.N.Kuliyev pedagogik mahorat tizi-midan uchta
asosiy: estetik (axloqiy), ijtimoiy–psixologik va texnologik kabi tarkibiy qismlarni
ajratib, o‘qituvchi pedagogik mahoratining diagnostik dasturini ishlab chiqishadi
va quyidagi bloklarni farqlaydilar:
- yuksak ma’naviy barkamollik;
- o‘qituvchining individual – psixologik xususiyatlari;
- hamkasblari bilan pedagogik hamkorlik;
- pedagogik texnikani o‘zlashtirish;
- shaxsiy kasbiy xususiyatlari;
- ijobiy natijalarga oson erishish.
O‘qituvchining ijtimoiy–psixologik shakllanishida o‘z ustida ishlashi
murakkab tizimga ega. Bunda o‘qituvchi ekstensiv, taxminiy, metodo-logik,
kommunikativ, psixologik hamkorlikda ijodkorlik vazifalarini bajaradi. Diagnostik
dasturda o‘qituvchi kasbiy tayyorgarlik jarayonida tadqiqotchilik, mohirlik,
reproduktiv (xotirada saqlash), rasmiy – ijro-chilik kabi faoliyat bo‘yicha](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_18.png)
![muntazam ish olib boradi. Ushbu faoliyat dasturlari ayniqsa, yosh
o‘qituvchilarning pedagogik faoliyatida duch keladigan ijtimoiy munosabat,
sinfdan qo‘rqish, o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabatda ziddiyat hosil bo‘lishi kabi
psixologik to‘siqlarni engishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Olimlarning pedagogik mahorat tahliliga bu kabi chuqur yonda-shuvida
barcha o‘zaro bog‘langan tizimlarni birdaniga qamrab olish amalda mumkin emas.
Natijalar haddan ziyod katta hajmda, tarqoq bo‘ladi, eng asosiysi, bu holda
pedagogik mehnatning alohida bo‘g‘inlari tahliliga chuqur yondashib bo‘lmaydi.
Umuman pedagogik faoliyat doi-miy ravishda o‘z-o‘zini tahlil etish, o‘qituvchi
refleksiyasi rivojlani-shining tashabbuskori bo‘la oladigan o‘ziga xos
«tezlashtiruvchi» rolini o‘ynamog‘i kerak.
O‘qituvchi faoliyatini pedagogik tashxislash
V.A.Suxomlinskiy pedagogik faoliyatga shunday ta’rif beradi: « pedagogik
rahbarlikning sirlaridan biri o‘qituvchilarda muntazam izla-nish va o‘z ishining
tahliliga qiziqish uyg‘otishdan iborat. Kimki o‘z darslarida, tarbiyalanuvchilar
bilan o‘zaro munosabatlarda yaxshi va yomonni farqlashga, yutuq va
kamchiliklarini o‘z vaqtida bilishga urin-sa, pedagogik faoliyatning yarim
muvaffaqiyatiga erishgan bo‘ladi ».
Xuddi shu nuqtai nazardan ilgari surilgan g‘oyani V.I.Zagv-yazinskiyda
ko‘ramiz: u « har bir o‘qituvchi mustaqil ravishda o‘z imko-niyatlarini aniqlashi,
o‘z qobiliyatlarini va pedagogik mahoratini rivoj-lantirishi kerak. O‘zida ko‘p
narsani kashf qilish, tavsiya qilinganlardan ko‘pini sinab ko‘rish, baholash
lozim… o‘qituvchi o‘zini o‘zi yaratadi, kosib yoki ijodkor bo‘lishini ham o‘zi
belgilaydi ».
O‘zining pedagogik tajribasini tahlil qilib, o‘qituvchi o‘z diqqatini tobora
muvaffaqiyatli jihatlarga qaratadi, o‘zining ish samaradorligini pasaytirayotgan
pedagogik muammolarni va qiyinchiliklarni ham ko‘ra olib, uni bartaraf etish
yo‘llarini topadi.
Pedagogik faoliyatda uchraydigan qiyinchiliklarning dastlabki tad-qiqlaridan
birini N.V.Kuzminada ko‘ramiz. U o‘qituvchi duch keladigan dastlabki](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_19.png)
![qiyinchiliklarni « pedagogik faoliyatning tashqi omillari keltirib chiqaradigan va
ichki omillarning xarakterida, kishining faoliyatga ta’limiy, ma’naviy va jismoniy
jihatdan tayyorgarligida paydo bo‘la-digan keskinlik, beparvolik,
qoniqmaganlikning subyektiv holatidir » deb ta’riflaydi .
T.S.Polyakovaning ishi endigina o‘z faoliyatini boshlayotgan o‘qi-tuvchilar
duch keladigan tipik didaktik qiyinchiliklarga bag‘ishlangan. U didaktik
qiyinchiliklarga shunday ta’rif beradi: « Didaktik qiyinchiliklar – o‘qituvchining
ta’lim jarayonidagi qiyinchiligi bo‘lib, uni hal qilish uchun shart─sharoitlar
yo‘qligi, keskinlik, beparvolik, o‘z ishidan qoniqmaganlikning psixologik holati
yoki aksincha, uni bartaraf qilish uchun sharoitlar ta’minlangani holda pedagogik
mahoratni takomil-lashtirish, pedagogik «fikrlashni», malaka va ko‘nikmalarni
rivojlan-tirishni ta’minlaydigan tetiklik, mobilizatsion tayyorgarlik, emotsional
ko‘tarinkilik holatining mavjud emasligi ».
T.S.Polyakova pedagogik faoliyatdagi qiyinchiliklar va ziddiyatlar uzoq
muddat hal qilinmaganda, muvaffaqiyatsizlik vaziyatida nafaqat psixologik
uzilishlar, balki o‘z–o‘zini baholashning pastligi, pedagogik mahoratni
takomillashtirishning tormozlanish manbasi sifatida salbiy rol o‘ynashini aytadi.
Pedagogik vazifalarga faol munosabatning zarur sharti bo‘lgan rag‘batlantiruvchi
vazifa esa ijobiy rol o‘ynashini ta’kidlab, o‘qituvchining shaxsiy pedagogik
mahorati zahirasini safarbar qiladi, uni ijodiy fikrlashni rag‘batlantirish manbai deb
hisoblaydi.
Qiyinchiliklarning pozitiv roli uning indikatorlik (hisoblovchi) vazi-fasi bilan
ham belgilanadi. « Indikatorlik vazifasi pedagogik mahoratning shakllanish
jarayonini tormozlovchi obyektiv omillarni ajratadi, biroq u o‘z – o‘zini baholash
tarzida subyektiv namoyon bo‘lishi, shaxs uchun faoliyatning tobora qiyin
jihatlarini aniqlab berishi mumkin ».
Demak, o‘z pedagogik faoliyatini endigina boshlagan yosh o‘qituv-chi aslo
jismonan va ruhan bo‘shashishi, butunlay osoyishtalikka beri-lishi mumkin emas.
Bu tuyg‘u psixologiya fanida relaksatsiya deb atalib, kishilarning ish faoliyatida
salbiy holatlariga beriladigan baho sifatida e’tirof etiladi.](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_20.png)
![Pedagogik va psixologik adabiyotlar tahlili, qiyinchilik – insonning subyektiv
psixologik holati ekanligini, u hamma vaqt ham tashqi kuza-tuvchi tahlil uchun
qulay emas degan xulosa qilishga imkon berishini, bu esa hech kim o‘qituvchining
kasbiy qiyinchiliklarini uning o‘zidan ko‘ra yaxshiroq aniqlay olmasligini va ularni
bartaraf qilish yo‘llarini ham o‘zidan boshqa kishi topa olmasligini ta’kidlaydi.
Demak, o‘qituvchining pedagogik faoliyatida kasbiy qiyinchiliklarini tadqiq
qilishning yanada qulay yo‘li bu, o‘z–o‘zini tashxislash hisoblanadi.
Shu bilan birga psixologik mashg‘ulotlardan biri bo‘lgan “Autogen
trenirovka” ham muhim ahamiyatga ega. “Auto – o‘z-o‘ziga ta’sir” ma’nosini
bildirib, o‘qituvchi o‘z–o‘ziga ta’sir o‘tkazgan holda kasbiy faoliyatida duch
keladigan qiyinchiliklarni engib borishi mumkin.
Ya.S.Turbovskiyning fikricha, kasbiy takomillashuvning salbiy «energetik
asosi» bo‘lgan qoniqmaslik hissi, rivojlanishda to‘xtab qolganlikni chin ko‘ngildan
his etish sanaladi. « Buyruq, chaqiriq va nazorat emas, balki aynan o‘qituvchining
o‘z faoliyatidan qoniqmaslik hissi, yuzaga kelgan pedagogik ziddiyatni boshqacha
qilishga, buning uchun yangi vositalarni izlab topishga va uni o‘zlashtirishga
ongli ravishda intilishini ta’minlaydi, qiyinchilik va ziddiyatlarni bartaraf
etishdan, shaxsan o‘zi hal qilgan tadqiqotchilik vazifasidan ijodiy quvonish,
qoniqish hissi – o‘qituvchi kasbiy komponentining asosiy manbasiga aylanadi,
aniqrog‘i, aylanishi mumkin ».
Ya.S.Turbovskiy tomonidan ishlab chiqilgan, pedagogik tajribani diagnostik
o‘rganish nazariyasi va metodikasi har bir pedagogik jamoada va jamoaning har bir
a’zosida pedagogik kasbiy faoliyat xususiyatlarini o‘rganishda yagona maqsad
uchun harakatlanishga imkoniyat beradi, bu o‘z navbatida o‘qituvchining
pedagogik mahoratini oshirish mexanizmini yaratish uchun zamin hozirlaydi.
Pedagogik tashxislash kons epsiyasi pedagogika fani va ta’lim muas-sasalari
amaliyotining o‘zaro hamkorlik jarayonini boshqarish imko-niyatini
ta’minlaydigan uchta metodologik asosni o‘z ichiga oladi:
- ma’lum bir pedagogik mahorat pozitsiyasini egallash;
- ma’lum bir maqsadga yo‘nalganlik;](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_21.png)
![- pedagogik mahoratni egallashga bo‘lgan ehtiyoj.
Turli boshqaruv tizimlari nuqtai nazaridan aynan bir xil natijalar u yoki bu
muammoning dolzarbligi bilan belgilanadigan turlicha ahamiyat kasb etishi
mumkin. Ish tajribasidan foydalanish hajmi va miqyosi ham har xil bo‘ladi. Kons
epsiya mualliflari integratsion fan yutuqlaridan foydalanish samaradorligi, olimlar
erishgan natijalar, amaliyotchilar unga ehtiyoj sezgan joyga borib etishi, ilmiy
bilimlarning ma’lum bir maq-sadga yo‘nalganligiga bog‘liqligini ta’kidlaydilar.
Fanning u yoki bu tarzdagi tavsiyalari pedagogikada ma’lum bir maqsadga
yo‘naltirilgan g‘oyalar bilan ta’minlashdan avval amaliyot asosida aniqlangan
ehtiyoj bo‘lishi kerak. O‘qituvchi mehnatini o‘rganish jarayonida qator shart
sharoitlarga rioya qilish ko‘zda tutiladi. A.K.Markovaning fikricha, nafaqat
o‘qituvchilik kasbida uzoq o‘tmish tajribalaridan foydalanish darkor, balki
o‘qituvchi kasbiy rivojlanishining eng yaqin va olis istiqbollarini ham o‘tmish
tajribalaridan foydalanish asosida belgilash zarur.
Shu munosabat bilan pedagogik tashxis pedagogik faoliyatda erishi-ladigan
yutuqlarni belgilovchi (prognostik) xarakter kasb etganida sam-rali bo‘lishini
ta’kidlamoqchimiz. Olimlar tomonidan olib borilgan tajriba ishlari jarayonida shu
narsa aniqlandiki, pedagogik mahoratni tad-qiq qilishning belgilovchi (prognostik)
xarakteri bevosita o‘qituvchining kasbiy refleksiyasiga tayanadi.
Bu o‘qituvchining ta’lim–tarbiya jarayonida paydo bo‘ladigan muammosi
aynan nimadan iboratligini va uning sababi aynan nima ekan-ligini aniqlash, sabab
va oqibatlarini pedagogik qiyinchilik oqibati bilan qorishtirmaslikka imkoniyat
beradi. Bunda pedagogik tashxislashning o‘qituvchi kasbiy faoliyatini tezkor
korreksiyalash imkoniyatini bera-digan o‘ziga xos indikatorlik (hisoblash) vazifasi
namoyon bo‘ladi.
O‘qituvchining o‘z potens ial imkoniyatlarini baholash diagnostika davomida
har qanday holatda ham e’tiborga olinishi lozim, - deb ta’kidlaydi A.K.Markova, -
unga ishonch bildirish kerak, uning kasbiy faoliyatiga bahoni oshirib yoki
pasaytirib qo‘yish o‘qituvchi kasbiy rivojlanishini to‘xtatib qo‘yishi mumkin.
Ushbu o‘qituvchining indivi-dual rivojlanish mantiqini hisobga olish maqsadga](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_22.png)
![muvofiqdir. O‘qi-tuvchining yutuqlarini boshqa o‘qituvchilarning yutuqlari bilan
emas, balki o‘zining oldingi yutuqlari bilan ham taqqoslash kerak.
Shaxsiy pedagogik faoliyatni o‘z–o‘zida tahlil qilish jarayonida o‘qi-tuvchi
o‘zining ta’lim–tarbiyaviy faoliyati natijalari va xususiyatlarining holatini
o‘rganadi, pedagogik ziddiyatlar o‘rtasidagi sabab va oqibatli bog‘lanishlarni
aniqlaydi, o‘quvchilarga ta’lim va tarbiya berishni yanada takomillashtirish
yo‘llarini belgilaydi, - deb ta’kidlaydi L.E.Pleskach. Olimning fikriga ko‘ra,
“Refleksiya – o‘z–o‘zini tahlil qilish bo‘lib, o‘z–o‘zicha belgilangan maqsadga
erishish emas, balki bilim olish, tajriba orttirish usuli, ijodga, kasbiy jihatdan
takomillashishga nisbatan rag‘batlantirishdir”.
Ilmiy adabiyotlar tahlili, shuningdek o‘qituvchi faoliyatida peda-gogik tajriba
o‘qituvchilar pedagogik mahoratini oshirishning diagnostik metodikalaridan
foydalanish va olingan natijalar tahlili pedagogik tash-xislashni o‘qituvchining
kasbiy refleksiyasi rivojlanishini ta’minlaydigan usullardan biri sifatida baholashga
imkoniyat beradi.](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_23.png)
![FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Asosiy adabiyotlar:
1. Хоliqоv А. Pеdаgоgik mаhоrаt (darslik). -T., 2011.
2. Аzizхodjаеvа N.N. Pеdаgоgik texnologiya va pеdаgоgik mаhоrаt (o‘quv
qo‘llanma) . –T., 2006.
3. Зиёмухаммедов Б. Педагогик махорат асослари. (ўқув қўлланма). -Т.,
2009.
4. Боубекова Г.Д., Холикова Г.Т., Магзумова Г. Педагогичес k ое
мостерство. Учебное пособия. Т.: 2002
Qo‘shimchа аdаbiyotlаr
1. Ibragimov X., Yoldoshev U. va boshqalar Pеdаgоgik psixologiya (o‘quv
qo‘llanma) . -T., 2007.
2. Оchilоv Mаllа. Muаllim qаlb mе`mоri. – T., 2000.
3. Pirmuhаmmеdоvа M. Pеdаgоgik mаhоrаt аsоslаri.-T.: 2001.
4. Kаrimоvа V. “Mustаqil fikrlаsh” mеtоdik qo‘llаnmа. -T.: - 2000 y.
5. Hаmdаmоvа M. Yoshlаrning intеllеktuаl sаlоhiyatini rivоjlаntirish
mехаnizmining pеdаgоgik-psiхоlоgik аsоslаri (uslubiy tаvsiyalаr), 2007.
6. Tоlipоv O‘.Q., Usmоnbоеvа M. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrning tаtbiqiy
аsоslаri.-T.. 2006.
7. Hоdiеv B.Y., Bоltаbаеv M.R. “Оliy o‘quv yurtidаgi tаrbiyaviy ishlаrgа
psiхоlоgik yondаshuvlаr”. -T.: 2009.](/data/documents/573c9752-3799-42af-a55c-4e4d8a6d0894/page_24.png)
O‘QITUVCHI PЕDАGОGIK FАОLIYATIDА KАSBIY RЕFLЕKSIYANING O‘RNI Reja: 1. Kаsbiy rеflеksiya vа pеdаgоgik fаоliyat. 2. O‘qituvchining kаsbiy mаhоrаtini rivоjlаntirishdа pеdаgоgik rеflеksiyaning аhаmiyati. 3. Pеdаgоgik tаshхislаsh аsоsidа o‘qituvchining kаsbiy rivоjlаnishini tа`minlаsh usullаri. 4. O‘qituvchi fаоliyatini pеdаgоgik tаshхislаsh.
Kasbiy refleksiya va pedagogik faoliyat Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq, butun mamlakat miqyosida ta’lim va tarbiya, ilm - fan, kasb - hunar o‘rgatish tizimlarini tubdan isloh qilishga kirishildi. Belgilangan maqsadlar muvaffaqiyatli amalga oshiri-lib, hozirgi kunda ta’lim sohasida yuksak samaradorliklarga erishilmoq-da. Bunda o‘qituvchilar bilan birga keng jamoatchilik, butun xalqimiz-ning fidokorona mehnatini e’tirof etib, Prezidentimiz I.A.Karimov o‘zi-ning “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida quyidagi fikrlarni bayon etadi: “Maktab, ta’lim-tarbiya masalasi davlat va jamiyat nazora-tida bo‘lishi asosiy qonunimizda belgilab qo‘yilgan. Shu bilan birga, bu keng jamoatchilik, butun halqimizning ishtiroki va qo‘llab-quvvatlashini talab qiladigan umummilliy masaladir. Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargoh-larida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo‘lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim-tarbiya olishiga bog‘-liq. Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta’lim-tarbiya sohasida fidokorona mehnat qilayotgan o‘qituvchilarning asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi kerak”. Bu ulkan javobgarlik hissi o‘qituvchilarda pedagogik mahorat qirra-larining turli jarayonlarini hozirgi zamon talablari darajasida takomil-lashtirishni talab etadi. So‘nggi yillarda pedagog va psixolog olimlar o‘qituvchilarning pedagogik faoliyatida fikrlash hamda analitik qobili-yatlarni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidlamoqdalar. Bu qobiliyatlar asosini esa, o‘qituvchining kasbiy refleksiyasi tashkil etadi. Refleksiya (lot. «reflexsio» - orqaga qaytish) – «har tomonlama bar-kamol rivojlangan insonning o‘z xatti – harakatlari va ularning qonu-niyatlarni anglashga qaratilgan nazariy faoliyat shaklidir; inson ma’naviy dunyosining o‘ziga xos yashirin hislatlarini ochib beradigan o‘z–o‘zini bilishga va anglashga qaratilgan faoliyatdir».
Ilk bor refleksiya tushunchasi qadimgi Yunon falsafasida yuzaga kelgan va insonning o‘z ongida kechayotgan mulohazalari haqida, o‘zi fikr yuritishi jarayoni, o‘z fikrlari mazmunini tahlil qilishga e’tiborini jalb qilishni anglatgan (Dekart). Sokrat, Platon, Lokk va boshqa yunon faylasuflari refleksiyani insonning o‘z– o‘zini bilishga, nimalarga qodir ekanligini e’tirof etishga qaratilgan faoliyati ekanligini ta’kidlashadi. Kant, Gegel, Fixte, Shelling kabi yevropa faylasuflari esa refleksiyaga insonning bilish qobiliyatlarini rivojlantirish asosi sifatida qarashganlar. Leybnits kons epsiyasiga muvofiq refleksiya insonning appersepsiyaga (idrokning inson o‘tmishidagi tajribasiga va individual xususiyatlariga bog‘liqligi) qodirlik xususiyati sifatida tilga olinadi. Bugungi zamonaviy falsafada esa refleksiya nazariy va amaliy jihat-dan farqlanadi. Birinchisi, inson tomonidan tushunchalarning rivojlanish jarayoni, yagona tushuncha doirasida bir ta’rifdan boshqasiga o‘tish im-koniyatini beradigan metod sifatida; ikkinchisi esa, individual harakat yoki fikrni tushuncha bilan nisbatlash jarayoni, bunda nisbatlash o‘lchovi ustidan nazorat ta’minlanishi15 kerak. Hozirgi kunda falsafiy kategoriya sifatida o‘rganilayotgan refleksiya psixologiya, sotsiologiya, sinergetika, mantiq, andrologika, evkistika, kibernetika va boshqa ko‘plab murakkab fanlarning tadqiqot obyekti sifatida e’tirof etilib tadqiq qilinmoqda. Biz «refleksiya» kategoriyasiga pedagogika va psixologiya nuqtai nazaridan ta’rif beramiz va uning mo-hiyatini o‘rganishda o‘qituvchilar kasbiy faoliyatidagi o‘rnini tahlil qilishga batafsil to‘xtalamiz. Psixologiyada refleksiya «subyekt tomonidan o‘zining ichki psixik jarayoni va holatlarini bilish, nazorat qilish» mazmunida talqin qilinadi. O‘qituvchining pedagogik faoliyatida, refleksiyaning shaxsga nisbatan ahamiyatini o‘rganishda bu tushunchaning ijtimoiy psixologik nuqtai nazar-dan ta’rifi mukammal ekanligi e’tirof etiladi, unda refleksiya insonning borliqda boshqa insonlar tomonidan qanday qabul qilinishi va baholanishi sifatida qaraladi: refleksiya – «shunchaki subyektning o‘z–o‘zini bilishi yoki tushunishi emas, balki boshqalar tomonidan «refleksiyalanuvchini»17 qanday bilishi» va uning shaxsiy xususiyatlarini, emotsional18 reaksi-yalarini va
kognitiv tasavvurlarini ham tushunishini o‘z ichiga oladi. Shaxsning psixik rivojlanishini boshqarish imkoniyatlarini ilmiy jihatdan o‘rganib, S.L.Rubinshteyn insonning mavjudligini va uning ijti-moiy borliqqa nisbatan munosabatlarini refleksiya bilan bog‘laydi: «Refleksiya – bu insonning uzluksiz hayot jarayonini go‘yo bir daqi-qaga to‘xtatib, uzib qo‘yadi va insonni xayolan uning sarhadlaridan olib chiqib ketadi, shu vaziyatda insonning har bir harakati hayot haqidagi falsafiy fikr-mulohazalari muayyan bir xarakter kasb etadi». Insonning ijodiy muammolarni hal etishda ro‘y beradigan fikrlashi-dagi refleksiyani o‘rganib, olimlar uni fikrlovchi subyektning o‘z – o‘zini boshqarish usuli (Yu.N.Kulyutkin, S.Yu.Stepanov va boshqalar), tanqidiy fikrlash omili (I.N.Semyonov), nazariy jihatdan fikrlashning yuqori ko‘rsatkichi (A.Z.Zak, V.V.Davidov va boshqalar) sifatida ta’rif berib baholaydilar. I.S.Ladenko refleksiyani intellektual tizimlarning o‘z–o‘zini tashkil qilishidagi ahamiyatini intellektual faoliyatning malaka va ko‘nikmalarini takomillashtirish ehtiyoji hamda nutq, xotira, tasavvurlarning ichki va tashqi shakllari haqida psixologik qarashlarni ishlab chiqish zaruriyati bilan bog‘laydi. U «Refleksiya – ichki tasavvurdan tashqi tasavvurga va aksincha biridan boshqasiga o‘tish, fikrlash jarayonida ushbu jarayonlarning interiorizatsiya (tashqi omillarning ichki omillarga o‘tishi)si haqidagi fikrlarni shakllantirish asosi… Refleksiya asosida nafaqat psixologik bilimlar, balki xotira, malaka va ko‘nikmalar shakllantiriladi va amalda qo‘llash usullari takomillashtiriladi» deb hisoblaydi. O‘qituvchining kasbiy pedagogik faoliyatida refleksiya jarayonini o‘r-ganib, ko‘plab olimlar uning kommunikativ hamda kooperativ turlarini us-tun qo‘yadilar, aynan ushbu usullar o‘qituvchining pedagogik faoliyatida va o‘quvchilar bilan muloqotida ko‘proq namoyon bo‘ladi, deb hisoblaydilar (V.A.Krivosheev, G.P.Shchedrovitskiy va boshqalar). Biroq, bizningcha, pedagogik faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlari xilma xil bo‘lganligi sabab-li refleksiyaning har bir turini
alohida o‘rganib tahlil qilish mumkin emas, zero ular ma’no jihatidan bir – birlari bilan o‘zaro bog‘liq. N.V.Kuzminaning fikricha, refleksiyaning «mazmuni, sherigining ichki dunyosini o‘zaro hamkorlik asosida subyektiv qayta yaratishdan iborat bo‘lgan individlar bir – birlarini ko‘zgudagi kabi aks ettirishi, o‘zaro aks ettirishning o‘ziga xos ikki tomonlamalik jarayoni, qolaversa, bu ichki dunyoda, o‘z navbatida, birinchi tadqiqotchining ichki dunyosi aks etishidir». U refleksiyani pedagogik qobiliyatlar nuqtai nazaridan o‘rganib, ilk bor o‘qituvchining refleksiv – perseptiv qobiliyatlarini alohida kompo-nent sifatida ajratadi. N.V.Kuzmina pedagogik intuitsiyaning shakllanishi refleksiv pedagogik qobiliyatlarning shakllanganlik darajasiga bog‘liq ekanligini ta’kidlaydi. «Yaxshi intuitsiya o‘qituvchining izlangan natija-larga erishishida tayanishi mumkin bo‘lgan o‘quvchining eng olijanob, ijobiy sifatlari haqidagi axborotlarni ekstrapolyatsiyalaganda (bir hodi-sani kuzatish asosida olingan xulosalarni boshqa vaziyatlarga tatbiq etish) namoyon bo‘ladi». Olimning ushbu xulosalariga tayanib, faraz qilish mumkinki, ekstra- polyatsiya jarayoni o‘z kasbiy zahiralaridan, o‘z–o‘zini kasbiy jihatdan takomillashtirish maqsadida foydalanish imkoniyatini beradi. Refleksiv qobiliyatlarni o‘qituvchi pedagogik faoliyatining zarur tarkibiy qismi sifatida hisoblagan qator mualliflar (A.A.Bizyayeva, V.V.Vetrova, E.N.Pexota, I.A.Stetsenko, I.G.Tatur, A.V.Xristeva va boshqalar) ularni bo‘lajak o‘qituvchilarning pedagogika oliy ta’lim muassasalarida o‘qishi davridayoq shakllantirish zarurligi haqidagi g‘oyalarni ilgari suradilar. A.V.Xristeva refleksiv vaziyatlar mohiyatiga kasbiy faoliyatda ijodiy tizimlar hosil qiluvchi komponent sifatida qaraydi. U bo‘lajak o‘qituv-chining refleksiv tizimini shakllantirish va rivojlantirish pedagogik fao-liyatda o‘z imkoniyatlarining zarur ijodiy qismi deb biladi va refleksiv tizimsiz o‘qituvchining yuksak mahoratli pedagog sifatida takomillashuvi mumkin emas deb ta’kidlaydi olima. Pedagogika oliy ta’lim muassasalari talabalarini o‘qitish jarayoni-dayoq refleksiya mexanizmlarini o‘zlashtirishi o‘qituvchining kasbiy tay-yorgarligi uchun