O‘rta asrlar va mustamlakachilik davrida ta’limning falsafiy mohiyati. Reja: 1. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda ta’lim taraqqiyoti. O‘rta asrlarda mamlakatimizda hukmdorlarning ta’limga oid oqilona siyosati. 2. Akademiyalarning tashkil topishi. O‘rta asr sharq mutafakkirlarining ta’limga munosabati va falsafiy qarashlari. 3. Mustamlakachilik davrida ta’limga munosabat. Jadidlarning ta’limga oid yangicha falsafiy qarashlari.

VII asr boshlarida Arab xalifaligi tashkil topib, unung tarkibiga butun Arabiston yarim oroli , Eron, Kavkaz orti, Suriya, Shimoliy Afrika, Janubiy Ispaniya kiritilgan. VII asr o’rtalariga kelib esa arab bosqinchilari tomonidan Markaziy Osiyo yerlari ham zabt etilgan edi. Arablarga qarshi mahalliy xalqlar uzoq yillar davomida urush olib borganlar. Lekin arablar bu yerlarni to’la istilo qilib , o’z dini va madaniyatini o’rnatish, Markaziy Osiyo xalqlarini Islom diniga bo’ysunishiga erishdilar. Arab xalifaligining amalga oshirgan ijtimoiy-siyosiy islohotlari, yagona islom dinining tarkib topishi madaniy, ma’naviy hayotga ham ta’sir etdi. Islom qadriyatlari xalq ma’naviy hayotining uzviy qismi sifatida uning turmush tarzidan , xatti-harakatidan munosib o’rin oldi. Islom dinida musulmonlar jismni toza tutish, dam olish, bolalarni yoshlikdan odobli bo’lishga o’rgatishga da’vat qilindi. Lekin ayollarning erkinligi , ochiq yuz bilan yurishi, avvalgidek erkaklar bilan birgalikda teng mehnat qilishi, kurash, ot o’yinlarida bellashuvi taqiqlangan edi. VII-VIII asrlarda Arab xalifaligida ilm-fan taraqqiyoti , ijtimoiy- iqtisodiy yuksalish Movarounnahr va Xurosonda IX asrlarga kelib ma'naviy ko’tarilish – «Sharq Renessansi» – Uyg’onish davrini boshlab berdi. Xalifa Xorun ar-Rashid (786-833) va ning o’g’li Ma’mun davrida Bag’dodda “Baytul hikma” (Donishmandlik uyi) Akademiyasi tashkil etilgan. Butun Sharqda bo’lgani kabi Movarounnahrda ham ilm-fan va ma’rifat sohasida o’z xizmatlari bilan dunyoga mashhur bo’lgan al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy , al-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi qomusiy olimlar yetishib chiqdi. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850). Jahon ilm-ma’rifatining buyuk namoyondasi Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy taxminan 783 yilda Xorazmda dunyoga kelib , 847-850 yillar oralig'ida Bag’dodda vafot etgan.

Xorazmiy ilmiy merosi bilan bilish nazariyasiga o’zining ulkan hissasini qo'shdi. «Al kitob al muxtasarfi hisob aljabr va muqobala» asarida («Aljabr va al hisobi haqida qisqacha kitob») sonli kvadrat va chiziqli tenglamalar , ularni yechish yo'llarini bayon etadi. Risola 3 qismdan iborat bo'lib, birinchisi – algebraik qism , uning oxirida savdo muomalasiga oid kichik bir bo’lim keltiradi. Ikkinchi – geometrik qism algebraik usul qo’llab o'lchashlar haqida, uchinchi qism vasiyatlar haqida bo’lib, muallif uni «Vasiyatlar kitobi» deb nomlagan. Xorazmiy bilim olishda talabaning shaxsiy kuzatishlariga hamda olgan bilimlaridan foydalanishiga katta e'tibor bergan. Bunda u ilm izlovchilarning ilmiy manbalarni to’plash, ularni ifodalash va kuzatilganlarni tushuntira olish malaka va ko’nikmalarini hosil qilishiga katta baho beradi. Xorazmiy bilim berishning ko'rgazmali tajriba usullari , savol-javob , malaka va ko'nikmalarni shakllantirish , bilimlarni sinash usullaridan foydalangan. Xorazmiy bilishni sezgidan mantiqiy tasavvur orqali farq qilish haqida fikr bayon etgan: Sezgi orqali bilish bu qisman bilish bo’lsa, «mantiqiy» bayon, bilish esa haqiqiy , bilishning muhim tomonini namoyon etadi. Xorazmiy bilish nazariyasiga muhim hissa qo’shgan. U birinchilardan bo'lib, sinov-kuzatish va sinov usullariga asos solgan , samoviy jismlarning harakatini aks ettiruvchi jadval asosida , matematik masalalarni algoritm usulida yechishni ishlab chiqqan. U matematik g’oyalar asosida odamlarning hayotiy zaruriyati yotishini , ilmiy kashfiyotlar odamlarning amaliy talablari natijasida yuzaga kelishini asoslagan. Abu Nasr Forobiy (873-950). O’rta asr ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkir Abu Nasr Forobiy nomi bilan bog'liq bo'lib, uning inson kamoloti haqidagi ta'limoti ta'lim-tarbiya sohasida katta ahamiyatga ega. Mashhur yunon faylasufi Arastudan so’ng Forobiyni yirik mutafakkir – «Muallimi soniy» - «Ikkinchi muallim» deb ataydilar. Abu Nasr Forobiy (to'liq ismi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzaliq ibn Tarxon al-Forobiy) Shosh-

Toshkentga yaqin Forob degan joyda harbiy xizmatchi oilasida tug'ilgan. Forobiy Bag'dodda matematika, mantiq, tibbiyot , musiqa, tabiiyot, huquq, tilshunoslik , poetika bilan shug'ullandi, turli tillarni o'rgandi. Ba'zi manbalarda Forobiy 70 dan ortiq tilni bilganligi haqida aytilagan. Forobiy ta’lim-tarbiyaga bag’ishlagan asarlarida ta'lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e'tibor berish zarurligi , ta'lim-tarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt-saodatga erishuv to’g’risida», «Ixso- al-ulum», «Ilmlarning kelib chiqishi», «Aql ma’nolari to’g’risida» kabi asarlarida ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan. Forobiy inson kamolotga yolg’iz erisha olmaydi, boshqalar bilan aloqada bo’lish, ularning ko’maklashuvi yoki munosabatlariga muxtoj bo’ladi, deb hisoblagan. Bunga Forobiy ta’lim-tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yish orqali erishish mumkin , degan. Chunki maqsadga muvofiq amalga oshirilgan ta’lim-tarbiya insonni ham aqliy, ham axloqiy jihatdan kamolotga yetkazadi. Inson tabiat va jamiyat qonun-qoidalarini to’g’ri bilib oladi va hayotda to’g’ri yo’l tutadi, boshqalar bilan to’g’ri munosabatda bo’ladi, jamiyat tartib-qoidlariga rioya qiladi. Forobiy ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi. Forobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim sanaladi. Ta’lim – insonga o’qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish , tarbiya – nazariy fazilatlarni, ma’lum hunarni egallash uchun zarur bo’lgan xulq normalarini va amaliy malakalarni o’rgatishdir, deb takidlagan. Forobiyning ta’lim-tarbiya yo’llari, usullari , vositalari haqidagi qarashlari ham qimmatlidir. U insonda go’zal fazilatlar ikki yo’l – ta’lim va tarbiya yo’li bilan hosil qilinadi, degan. Ta’lim nazariy fazilatlarni birlashtirsa , tarbiya esa tug’ma fazilat – nazariy bilimlar va amaliy kasb-hunar, xulq- odob fazilatlarini birlashtiradi , ta’lim so’z va o’rganish bilan, tarbiya esa

amaliy ish, tajriba bilan amalga oshiriladi , degan. Insonning kamolotga yetishida ham aqliy, ham axloqiy tarbiyaning o’zaro aloqasi muhim ahamiyat kasb etadi. Forobiy tavsiya etgan ta’lim va tarbiya usullari hozirgi davrda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Abu Nasr Forobiy (873-950). O’rta asr ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkir Abu Nasr Forobiy nomi bilan bog'liq bo'lib, uning inson kamoloti haqidagi ta'limoti ta'lim-tarbiya sohasida katta ahamiyatga ega. Mashhur yunon faylasufi Arastudan so’ng Forobiyni yirik mutafakkir – «Muallimi soniy» - «Ikkinchi muallim» deb ataydilar. Abu Nasr Forobiy (to'liq ismi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzaliq ibn Tarxon al-Forobiy) Shosh-Toshkentga yaqin Forob degan joyda harbiy xizmatchi oilasida tug'ilgan. Forobiy Bag'dodda matematika, mantiq, tibbiyot , musiqa, tabiiyot, huquq, tilshunoslik , poetika bilan shug'ullandi, turli tillarni o'rgandi. Ba'zi manbalarda Forobiy 70 dan ortiq tilni bilganligi haqida aytilagan. Forobiy ta’lim-tarbiyaga bag’ishlagan asarlarida ta'lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e'tibor berish zarurligi , ta'lim-tarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt-saodatga erishuv to’g’risida», «Ixso-al-ulum», «Ilmlarning kelib chiqishi», «Aql ma’nolari to’g’risida» kabi asarlarida ijtimoiy- tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan. Forobiy inson kamolotga yolg’iz erisha olmaydi, boshqalar bilan aloqada bo’lish, ularning ko’maklashuvi yoki munosabatlariga muxtoj bo’ladi, deb hisoblagan. Bunga Forobiy ta’lim-tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yish orqali erishish mumkin , degan. Chunki maqsadga muvofiq amalga oshirilgan ta’lim-tarbiya insonni ham aqliy, ham axloqiy jihatdan kamolotga yetkazadi. Inson tabiat va jamiyat qonun-qoidalarini to’g’ri bilib oladi va hayotda to’g’ri yo’l tutadi, boshqalar bilan to’g’ri munosabatda bo’ladi, jamiyat tartib-qoidlariga rioya qiladi. Forobiy ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat