Ta’lim va tarbiyaning falsafiy va nazariy masalalari. Ta’lim falsafasining mohiyati, maqsadi, ob’yekti va predmeti, vazifalari, qonun va kategoriyalari . REJA : 1. Ta’lim falsafasi fani ning mohiyati, qonuniyatlari, prinsiplari va muammolarini ochib beradigan falsafiy bilimlar, nazariy qoidalar . 2. Ta’lim falsafasining funksiyalari . 3. Ta’lim jarayonida falsafiy tafakkurning muhimligi.

Ijtimoiy falsafaning muhim yo‘nalishlaridan biri – ta’limni falsafiy tushunish g‘oyasidir. Ta’lim falsafasi ta’limning mohiyati, qonuniyatlari, prinsiplari va muammolarini ochib beradigan falsafiy bilimlar, nazariy qoidalar yig‘indisidir. Ayrim manbaalarda «ta’lim falsafasi» atamasi ta’limning falsafiy muammolarini tadqiq etuvchi bilim sohasini anglatadi, deb talqin etiladi. Ta’lim falsafasining mohiyati – ta’limning inson kamoloti va jamiyatni ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy taraqqiyotidagi rolini falsafiy anglash, tushunish, uning rivojlanish qonuniyatlari, prinsiplari va ziddiyatlariga tahliliy yondashishdir. Uning eng muhim vazifalaridan biri shaxsda falsafiy dunyoqarashni shakllantirishdir. Ta’lim falsafasi ta’lim- tarbiya masalalarini mantiq chig‘irig‘idan o‘tkazib tahlil qilish, bu sohaga oid fikrlarga tanqidiy, ijodiy yondashish ko‘nikmasini tarbiyalaydi. Ta’lim ijtimoiy taraqqiyotning va tafakkur uchun kurashning muhim omiliga aylangan hozirgi sharoitda ta’lim falsafasi va metodologiyasining ahamiyati ham oshib bormoqda. Ta’limning taraqqiy etishi unga falsafiy jihatdan yonlashishni, ulardan mantiqiy xulosalar chiqarishni, buning uchun esa yuksak nazariy tafakkur, falsafiy dunyoqarashga ega bo‘lishni talab etadi. Ta’limda doimo falsafiy, nazariy-ma’rifiy va umumiy metodologik xususiyatga ega bo‘lgan muammolar yuzaga keladi. Uning yechimini topishda falsafiy tafakkur muhim rol o‘ynaydi. Hozirgi kunda mamlakatimiz ijtimoiy hayotida falsafiy tafakkur omiliga e’tibor kuchaymoqda. Ayniqsa, falsafaning ta’lim va tarbiya sohasidagi ahamiyati yanada ortib bormoqda. Falsafa fanlari doktori, akademik Said Shermuhammedov bu haqda bunday deb yozadilar: «Bilish, anglash, ta’lim va tarbiya insonning dunyoga bo‘lgan ham nazariy, ham amaliy munosabatini shakllantirishi lozim ekan, demak, ular avvalo, asos sifatida falsafiy, axloqiy prinsiplarga tayanishi darkor». Ta’lim falsafasi ta’limning epistemologik va mantiqiy muammolarining ulkan salohiyatini o‘zida mujassamlashtirgan. U ilmiy-pedagogik tadqiqot

metodlarining rivojlanish dinamikasini ham o‘rganadi va tadqiq etadi. Ta’limning falsafiy masalalari ta’limning metodologik, epistemologik va aksiologik negizi hisoblanadi (Epistemologiya – bu bilim, uning tuzilishi, rivojlanishini tadqiq etuvchi falsafiy – metodologik ta’limotdir). Ta’lim falsafasining tarixiy ildizlari ham qadimgi yunon falsafasiga borib taqaladi. Taniqli olima, falsafa fanlari doktori, professor Nigina Shermuhammedovaning ta’kidlashicha: «Qadimgi yunonlar har tomonlama ta’lim va tarbiyani, ya’ni o‘z qobiliyatlari va imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga qodir bo‘lgan jismoniy va ma’naviy jihatdan komil insonni voyaga yetkazishni «paydeyya»(yunoncha: pais - bola) atamasi bilan ifodalaganlar. Endilikda faylasuflar ta’lim va tarbiya muammolarini yana birinchi o‘ringa qo‘yib, muhim muammolarni hal qilishda falsafaning rolini aniqlashga harakat qilar ekanlar, bu tushunchani qayta esga oldilar … «Paydeyya» tushunchasi bolani tarbiyalab, komil insonga aylantiruvchi ta’lim jarayoniga e’tiborni qaratadi». Markaziy Osiyoning Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy kabi buyuk mutafakkirlari ham o‘zlarining asarlari, falsafiy-pedagogik g‘oyalari bilan ta’lim falsafasini rivojlantirishga katta hissa qo‘shdilar. Falsafiy bilimlarga ega bo‘lish (ya’ni falsafaning o‘zagi bo‘lgan dialektika ontologiya, bilish nazariyasi, logika, etika hamda epistemologiya sohalarini chuqur bilish) falsafiy tafakkurni rivojlantirishning muhim vositasidir. Ta’lim falsafasi ta’lim jarayoni mohiyati, rivojlanish qonuniyatlari, prinsiplari muammolarini va ziddiyatlarini ana shu sohalar nuqtai-nazaridan o‘rganadi va ochib beradi. Ta’lim falsafasi inson tafakkuri va bilishga oid bo‘lgan umumiy tushunchalar – kategoriyalar tizimi bilan ish ko‘radi. Bu tushunchalarga ong, tafakkur, predmet, hodisa, jarayon, zaruriyat, munosabat, rivojlanish, sabab, oqibat kabilar kiradi. Bu kategoriyalar, prinsiplar inson bilimlari tizimining barcha sohalariga taalluqlidir.

Shuni ta’kidlash zarurki, ta’limning juda ko‘p prinsiplari va qoidalari, jumladan, tizimlilik, asoslilik, ilmiylik, izchillik, tekshirilganlik, dialektiklik va boshqalar dastlab falsafada ishlab chiqilgan. Falsafa «ong», «munosabat», «xulq-atvor» kategoriyalarni ham o‘rganadi. Ijtimoiy ong, ijtimoiy xulq-atvor normalarini shakllantirishning metodlari, vositalarini esa pedagogika fani aniqlab beradi. Bunda pedagogik jarayon falsafiy qonuniyatlar va prinsiplarga tayanadi. Ong insonga xos obyektiv borliqni aks ettirishning oliy shakli, uning dunyoga va o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabati usulidir. «Ong» tushunchasi lotinchadan tarjima qilinganda conseire – ya’ni bilish, xabardor bo‘lish, degan ma’nolarni bildiradi. Inson ong tufayli obyektiv borliqdagi narsa, hodisalarning, ijtimoiy jarayonlarning mazmunmohiyatini anglab yetadi. Inson ong tufayli hayotiy faoliyatni amalga oshiradi, ilmiy bilimlarni egallab oladi. Ta’lim jarayoni bilish nazariyasi asosida tarkib topadi. U dialektik tarzda taraqqiy etib boradigan ichki ziddiyatlar jarayonidir. Shuningdek, u jamiyatning rivojlanish qonuniyatlaridan kelib chiqadigan talablarni o‘zida aks ettiradi. Ta’lim – dunyoni bilishning maxsus, ma’lum maqsadga qaratilgan murakkab omilidir. U metodologik jihatdan falsafasidagi bilish nazariyasiga asoslanadi. Falsafa insonning dunyoni bilishidagi umumiy qonunlarni ochib beradi. Falsafiy dunyoqarash dunyoni va uning taraqqiyot qonunlarini bilish mumkinligini, bilish esa murakkab, ziddiyatli jarayondan iboratligini ta’kidlaydi. Dunyoni bilishning hissiy va aqliy, ilmiy va badiiy yo‘llari bor. Ta’lim bu aspektlarga, ularning muvaffaqiyatlariga asoslanadi. Ta’limning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u inson aql-zakovati, ijodiy mehnati allaqachonlar kashf etgan, ammo o‘quvchi-talabalar uchun mutlaqo yangi va sirli ko‘ringan real olamning ilmiy asoslari bilan tanishtiradi. Ta’limning ijodiy xarakteri va ta’siri, ta’lim jarayonini oqilona tashkil etilishiga bog‘liq. O‘qituvchidan ta’lim jarayoniga ijodiy yondashish, uning

o‘ziga xos qonuniyatlari va prinsiplarini hisobga olish talab etiladi. Ta’lim falsafasi ta’lim jarayoni mohiyati, qonuniyatlari, prinsiplarini ishlab chiqish bilan cheklanmay, shaxs oldiga uni o‘zgartirish masalasini ham qo‘yadi. U inson tafakkurini dunyoni bilishning umumiy qonuniyatlari bilan qurollantirib, dialektik fikr yuritishni o‘rgatadi. Dialektik tafakkur narsa va hodisalar mohiyatini, ularning o‘zaro aloqadorligini va rivojlanish qonuniyatlarini falsafiy tushunchalar yordamida ochib beradi. Bu dunyoni bilishning to‘g‘ri, zaruriy shartidir. Bunday fikr yuritish malakasini hosil qilish esa bizga ta’lim jarayonining turli xil nazariy va amaliy masalalarini hal etishda katta rol o‘ynaydi. Ma’lumki, falsafa o‘zida gumanistik, umuminsoniy qadriyatlarni ham ifodalaydi. Bunda uning aksiologik fnuksiyasi o‘z ifodasini topadi. Falsafaning aksiologik funksiyasi ayniqsa, ta’lim taraqqiyotining hozirgi bosqichida muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’lim falsafasi insonni ta’lim jarayonida oliy qadriyat sifatida qarab, uning hayot mazmunini, jamiyatdagi o‘rni, axloqiy prinsiplarini baholash asosida tushuntiradi. Bugungi kunda ta’limning tarbiyaviy mohiyati, vazifalarini yangicha anglash, tushuntirish, uni qadriyatga aylantirish, pedagogic tafakkurga doir yangicha, zamonaviy yondashuvlarni ishlab chiqish ta’lim falsafasining dolzarb vazifasidir. Bu haqda fikr yuritar ekan, faylasuflar ta’lim – bu o‘z mazmun-mohiyati va qadriyatlari bilan shaxsni tarbiyalaydigan falsafadir, demoqdalar. Ta’lim- tarbiyadagi hozirgi yangilanishlar, yangi pedagogik texnologiyalarning ta’lim tizimiga joriy etilishi va boshqalar ta’lim falsafasini yanada takomillashib borishini taqozo etadi. Ta’lim falsafasi ta’lim tizimidagi yangi kashfiyotlarni, ta’limning yangi modellarini, paradigmalarini chuqur o‘rganib, nazariy umumlashtirish zaminida ijodiy rivojlanib bormoqda. Modernizatsiyalashayotgan jamiyatda tarbiyaning ko‘p qirrali vazifalari, ularning o‘zaro bog‘liq jihatlari, ayniqsa, ma’naviy-ma’rifiy, ruhiy jihatlari