O’rta Osiyoning qadimgi arxivlari tarixidan
![O’rta Osiyoning qadimgi arxivlari tarixidan
REJA:
1. O’rta Osiyoda eng qadimgi arxivlarning vujudga kelishi
2. O’rta asrlarda Movarounnahrda arxiv ishi
3. Xonliklar davrida arxivlarning ahvoli](/data/documents/fb3f8485-ad4c-468c-8d56-928fb9cc3a31/page_1.png)
![O’rta Osiyoda eng qadimgi arxivlarning vujudga kelishi Bugungi kunda ko’pgina
tarixchilar va arxivshunoslar orasida Rossiya istilosiga qadar “O’rta Osiyo
davlatlarida hyech qanday arxiv bo’lmagan” degan nuqtai nazar yashab
keladi. Taniqli sharqshunos olim A. A. Semyonov 1922 yilda quyidagilarni
yozgan edi: “Musulmon Sharqida, umuman Turkistonda biz tushunadigan
ma’nodagi arxivlarni tasavvur qilolmaydiar, negaki idoraviy ishlar nihoyatda
boshqacha tarzda olib borilgan”. A. V. Chernov esa o’zining “SSSRda arxiv
ishi va uni tashkillashtirish tarixi” nomli o’quv qo’llanmasida to’ppadan-
to’g’ri 1917 yilga qadar “O’rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv
bo’lmagan” deb yozadi.
Yo’q, to’g’ri emas. O’rta Osiyoda qadimgi zamonlardan buyon arxivlar
mavjud bo’lgan. O’rta Osiyoda qadimgi arxivlarning paydo bo’lishi bu yerda
ilk davlatlarning vujudga kelishi hamda yozuvning tarqalishi bilan bog’liqdir.
O’rta Osiyoda xo’jalikning rivojlanib borishi, davlatchilining shakllanishi
natijasi o’laroq turli xo’jalik, soliq va yuridik hujjatlarning yaratila boshlandi.
Ayni paytda bu hujjatlari ma’lum muddat davomida yoki doimiy ravishda
saqlashga ehtiyoj tug’ildi. Natijada hujjatlarni saqlashga mutassadi bo’lgan
shaxslar va muassasalar paydo bo’ladi. Bu muassasalar hozirgi kunda
arxivlar deb ataladi. Demak, arxivlar O’rta Osiyoda qadimgi davrlarda
ijtimoiy zarurat yuzasidan vujudga keldi.
Arxivlarda saqlangan hujjatlar zamonlar o’tishi bilan o’z ahamiyatini
yo’qotmadi. Agar dastlab arxiv hujjatlar bevosita xo’jalik va ijtimoiy hayotni
yo’lga solish uchun xizmat vilgan bo’lsa, keyinchalik ular tarixiy jarayonni
o’rganish uchun yozma manbalar sifatida muhim ahamiyat kasb etdi. Му ам м ол и савол : Ру с ол им л арининг у шбу ху л осал ари
тў ғ рим и ?](/data/documents/fb3f8485-ad4c-468c-8d56-928fb9cc3a31/page_2.png)
![Afsuski, biz O’rta Osiyodagi eng qadimgi arxivlar haqida yetarli
ma’lumotga ega emasmiz. Bizgacha yetib kelgan oz sonli yozma manbalarda
ular haqida ma’lumot berilmaydi. Shuning uchun bo’lsa kerak, yuqorida
ta’kidlab o’tilganidek ayrim arxivshunoslar O’rta Osiyoda to Rossiya
istilosiga qadar maxsus arxivlar bo’lmagan degan fikrlarni bildirganlar.
Ammo, bu fikrlar haqiqatga to’g’ri kelmaydi.
Avvalo shuni qayd etish kerakki, har qanday davlat hujjatlarsiz faolit
ko’rsatishi amri maholdir. Shunday ekan, Ahmoniylar, Yunon-Baqtriya va
Kushon davlatlarida zamonigacha kechgan davrda ham arxivlar bo’lgan,
lekin ular bizgacha yetib kelmagan yoki hozirga qadar topilmagan. Bundan
keyingi arxeologik tadqiqotlar jarayonida O’rta Osiyoda eng qadimiy
arxivlarning topilishi ehtimoldan holi emas.
Vatanimiz hududida qadim zamonlarda arxivlarning mavjud
bo’lganligi 1948-1950 yillarda Xorazmdagi Tuproqqal’a xarobasida S. P.
Tolstov boshchiligida olib borilgan arxeologik qazishmalar paytida
isbotlandi. Bu yerda milodiy III-IV asrlarga oid xorazm tilida yozilgan 100
ga yaqin hujjat topildi.
Bu hujjatlar Xorazm podsholari arxiviga tegishli ekanligi aniqlandi.
Ularning 18 tasi yog’ochga, ko’pchiligi oshlangan charmga yozilgan.
Hujjatlarning 8 tasi yaxshi saqlangan. Hozirgi kunga qadar 100ga yaqin
hujjatdan atigi 26 tasini olimlar o’qishga muvaffaq bo’ldilar.
Tuproqqal’a arxiv hujjatalarining 2 guruhga bo’lish mumkin. Birinchi
guruhga soliq hujjatlari kiradi. Ular yog’ochga yozilgan. Ikkinchi guruh
(teriga yozilgan) asosan xo’jalik hujjatlari bo’lib, ularga podsho xazinasiga
tushgan jarimalarning nomi, miqdori hamda qayerdan kelganligi yozib
qo’yilgan.
Shunday qilib, tarixiy faktlar O’rta Osiyoda arxivlar qadimgi
zamonlardan mavjud bo’lganligini ko’rsatmoqda.](/data/documents/fb3f8485-ad4c-468c-8d56-928fb9cc3a31/page_3.png)
![O’rta asrlarda Movarounnahrda arxiv ishi Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyo hududida
mavjud bo’lgan mayda davlatlarda arxivlar mavjud edi. Bu fikrni 1932-1933
yillarda hozirgi Tojikiston Respublikasi Panjikent nohiyasidagi Mug’ tog’ida
joylashgan qadimgi qasr xarobalaridan topilgan so’g’d arxivi to’la
tasdiqlaydi. Mug’ tog’idagi so’g’d arxivi deb ataluvchi bu majmua VII asr
oxiri va VIII asr boshlariga oid 80 ga yaqin noyob hujjatni o’z ichiga oladi.
Ular So’g’d podsholigiga tobe bo’lgan Panj hokimi saroyi hamda turli
viloyatlar hokimlari va amaldorlarga tegishli hujjatlar yig’indisidan iborat.
Arablarga qarshi kurash jarayonida Panj hokimi, bir muddat So’g’d
podsholigi taxtiga da’vogarlik qilgan Divashtich o’z otryadi bilan Mug’
tog’ida joylashgan mudofaa qasriga chekingan. Shunda saroy hujjatlari ham
bu yerga keltirilgan. 722 yilda arablar qasrni shturm bilan olib, uni buzib
tashlaganlar. Hujjatlar vayron bo’lgan qasr ostida qolib ketgan va 1210 yil
o’tgandan so’ng topildi. So’g’d arxivi hujjatlari yurtimizning ilk o’rta asrlar
tarixiga doir g’oyat muhim ma’lumotlar beradi.
Arab halifaligi hukmronligi tugatilgandan so’ng Movarounnahrda
tashkil topgan Somoniylar davlatida arxivlar tashkil etiladi. Mashhur olim
Abu Ali Ibn Sino o’z tarjimayi holida saltanat poytaxti – Buxoroda ulkan
kutubxona-arxiv mavjud bo’lganligini qayd etadi. Ishonch bilan aytish
mumkinki, Qoraxoniylar va Xorazmshohlar davlatlarida, mo’g’ullar
hukmronligi davrida, Temuriylar, Shayboniylar va Ashtarhoniylar zamonida
ham arxivlar faoliyat ko’rsatgan. Lekin turli tabiiy ofatlar, istilolar hamda
to’xtovsiz o’zaro urushlar oqibatida arxivlar va ularda saqlangan hujjatlar
nobud bo’ldi, bizgacha yetib kelmadi. Hozirgi kunda O’zbekiston
Respublikasi Markaziy Davlat arxivida saqlanayotgan eng qadimiy hujjatlar
XIII va undan keyingi asrlarga doir vaqfnomalar hisoblanadi.](/data/documents/fb3f8485-ad4c-468c-8d56-928fb9cc3a31/page_4.png)
![Xonliklar davrida arxivlarning ahvoli Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarining XIX
asrgacha bo’lgan hujjatlari baxtga qarshi bizgacha yetib kelmagan. Xonliklar
hukmronligining so’nggi davri (asosan XIX asr oxiri va XX asr boshlari) ga
oid hujjatlar qisman saqlanib qolgan.
1873 yilda chor qo’shinlarining Xivaga qilgan yurishida qatnashgan
sharqshunos A. Kun xon saroyini tintuv qilish chog’ida 300 ga yaqin kitob
(sharq qo’lyozmalari) va har xil hujjatlarni yig’ib oladi. Hujjatlar asosan
xonning kirim va chiqimlari haqida ma’lumot beruvchi materiallar,
diplomatik yozishmalar va bir qancha vaqfnoma hamda mulkiy yorliqlardan
iborat edi. Xiva xoni arxivini o’rgangan A. Kun o’z vaqtida uning to’liq
emasligini va hujjatlar asosan xonlik tarixining so’nggi davriga oid ekanligini
qayd qilgan edi.
Xiva xoni arxivi va kutubxonasini shoshilinch tarzda ko’rib chiqqan A.
Kun ayrim hujjatlarni Rossiya Fanlar Akademiyasining Osiyo muzeyiga
topshirish uchun tanlab oladi, qolganini esa general fon Kaufman
imperatorning Sankt-Peterburgdagi Xalq kutubxonasiga (hozirgi Saltikov-
Shchedrin nomidagi Xalq kutubxonasi) ga sovg’a qilib yuboradi. Shundan
so’ng Xiva xonining arxivi hammaning esidan chiqdi. Ularni 1936 yilda
eslatib o’tilgan kutubxonada tadqiqot ishlarini olib borgan sharqshunos olim
P. Ivanov topdi. Ayni paytda P. Ivanov kutubxonaning qo’lyozmalar fondida
saqlanayotgan hujjatlarning bir qismi Qo’qon xonligiga tegishli ekanligini
ham aniqladi. P. Ivanov tomonidan hammasi bo’lib turli kattalik va hajmdagi
120 ta daftar topildi. Hujjatlar 1822-1872 yillarga tegishli edi.
Qo’qon xonligi arxivining taqdiri ham shunga o’xshashdir.
Xudoyorxonning 1875 yilda Qo’qondan qochishi, yo’lda uning karvonini
talanishi, Qo’qondagi xon saroyini qo’zg’olonchilar tomonidan talon-taroj
qilinishi natijasida arxiv hujjatlarining asosiy qismi nobud bo’ldi. Uning
saqlanib qolgan qismi esa Qo’qonni zabt etgan ruslar qo’liga o’tadi. General](/data/documents/fb3f8485-ad4c-468c-8d56-928fb9cc3a31/page_5.png)
![fon Kaufman Qo’qon xoni arxivining saqlanib qolgan hujjatlarini nomi
yuqoriida zikr etilgan Sankt-Peterburgdagi kutubxonaga va qisman
Toshkentdagi Xalq kutubxonasiga taqdim etadi. Keyinchalik Toshkent Xalq
kutubxonasi ( hozirgi A. Navoiy nomli O’zbekiston milliy kutubxonasi) dagi
barcha sharq qo’lyozmalari O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik
instituti fondiga topshirilgan. Sankt-Peterburgdagi Saltikov Shchedrin
kutubxonasining qo’lyozmalar fondidagi Qo’qon va Xiva xonliklariga
tegishli arxiv hujjatlari 1962 yilda Toshkentga qaytarilgan va hozirgi kunda
O’zbekiston Respublikasi Markaziy arxivi fondlarida saqlanmoqda. Qo’qon
xoni arxivi haqida tarixchi olima A. L. Troiskaya 1968 yilda “Katalog arxiva
kokandskix xanov XIX v.” nomli kitobini e’lon qildi. Mazkur kitobda
mingdan ko’proq hujjatlarning tavsifi keltirilgan.
Qo’qon xonligi arxivi hujjatlarini o’rganish borasida t.f.d., prof. A.
Nabiyevning xizmatlari kattadir.
Buxoro amirligi arxivi haqida uzoq vaqt hyech narsa ma’lum emas edi.
Faqatgina 1931 yilning dekabrida Buxoro arkidagi suvab tashlangan
yerto’lada arab alifbosida, fors-tojik tilida yozilgan nomalar betartib xolda
topildi. Dastlab bu materiallar Buxoro muzeyiga keltirilib, chek tarzida
saralanadi va tartibga keltiriladi. 1937-1938 yillarda 77764 ta maktub
O’zbekiston SSR Markaziy Davlat arxiviga o’tkaziladi va bu majmuaga
Buxoro amiri Qushbegiisi fondi deb nom beriladi.
Buxoro amiri Qushbegisi arxividagi hujjatlar XIX asr oxirlaridan to
1920 yilgacha bo’lgan davrga taalluqlidir. Ular orasida Buxorodagi Rossiya
siyosiy agentligi bilan ichki va tashqi siyosiy masalalarga doir diplomatik
yozishmalar, mansabdor shaxslarning joylardagi ahvol haqidagi xabarlari,
soliqlar, xalq sayillarini o’tkazish, jinoyat-qidiruv, dehqonlar qo’zg’olonlari,
amirlikka olimlar, harbiylar, chet elliklarning kelishi, qo’shinlarning bir
joydan ikkinchi joyga ko’chirilishi, lavozimga tayinlash haqidagi yorliqlar va](/data/documents/fb3f8485-ad4c-468c-8d56-928fb9cc3a31/page_6.png)
![boshqa hujjatlarni uchratish mumkin. Fond majmualari orasida faqatgina
Qushbegiga yuborilgan materiallar bo’lmay, qozikalon va amir xazinasini
yurituvchi devonbegiga oid rasmiy hujjatlar ham mavjud.
Buxoro amirligi arxivi ustida ishlash amirlikning XIX asr oxiri va XX
asr boshlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy tarixni yoritishda muhim o’rin tutadi.
Hozirgi kunda sharqshunos-olimlarning bir guruhi mazkur hujjatlarni
o’rganish, tahlil etish, tarjima qilish va ilmiy muomalaga kiritish bo’yicha ish
olib bormoqda.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O’rta Osiyo hududida arxivlar
qadimgi zamonlardan mavjud bo’lgan. Ammo turli sabablarga ko’ra bu
arxivlarning ko’pchiligi bizgacha yetib kelmagan. Biz hozirgi kunda Xorazm
podsholari va So’g’d davlati arxivlarining ayrim hujjatlarini, shuningdek
XVI-XIX asr vaqf hujjatlari hamda qisman XIX asrga tegishli Xiva, Qo’qon
xonliklari va Buxoro amirligi arxivlariga mansub hujjatlar bilan tanishish
imkoniyatiga egamiz.
Му ам м ол и савол : Ним а сабабдан қ адим ги архивл ар
биз гача ж у да к ам м иқ дорда е тиб к е л ган?](/data/documents/fb3f8485-ad4c-468c-8d56-928fb9cc3a31/page_7.png)
![Manbalar va adabiyotlar
Alimov I va B. Arxivshunoslik. Toshkent, 1997.
Asqarov A. O’zbekiston tarixi. Toshkent, 1994.
Is’hoqov M. Unutilgan podsholikdan xatlar. Toshkent, 1992.
Oronyuk B., Aliyev B. Arxivlar – hujjatlar qal’asidir // Sharq yulduzi.
Nabiyev R. Iz istorii Kokandskogo xastva. Toshkent, 1973.
Troiskaya A. L. Katalog arxiva kokandskix xanov. Moskva, 1968.
Ivanov P. P. Arxiv xivinskix xanov //Zapisi IV AN SSSR. T-7. Moskva,
1939.
Muxsinova K. Opqt rabotq po uporyadocheniyu fonda «Kushbegi emira
Buxarskogo» // nauchno-metodicheskiy byulleteng’ Arivnogo upravleniya
MVD UzSSR. 1955. №3,](/data/documents/fb3f8485-ad4c-468c-8d56-928fb9cc3a31/page_8.png)
O’rta Osiyoning qadimgi arxivlari tarixidan REJA: 1. O’rta Osiyoda eng qadimgi arxivlarning vujudga kelishi 2. O’rta asrlarda Movarounnahrda arxiv ishi 3. Xonliklar davrida arxivlarning ahvoli
O’rta Osiyoda eng qadimgi arxivlarning vujudga kelishi Bugungi kunda ko’pgina tarixchilar va arxivshunoslar orasida Rossiya istilosiga qadar “O’rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv bo’lmagan” degan nuqtai nazar yashab keladi. Taniqli sharqshunos olim A. A. Semyonov 1922 yilda quyidagilarni yozgan edi: “Musulmon Sharqida, umuman Turkistonda biz tushunadigan ma’nodagi arxivlarni tasavvur qilolmaydiar, negaki idoraviy ishlar nihoyatda boshqacha tarzda olib borilgan”. A. V. Chernov esa o’zining “SSSRda arxiv ishi va uni tashkillashtirish tarixi” nomli o’quv qo’llanmasida to’ppadan- to’g’ri 1917 yilga qadar “O’rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv bo’lmagan” deb yozadi. Yo’q, to’g’ri emas. O’rta Osiyoda qadimgi zamonlardan buyon arxivlar mavjud bo’lgan. O’rta Osiyoda qadimgi arxivlarning paydo bo’lishi bu yerda ilk davlatlarning vujudga kelishi hamda yozuvning tarqalishi bilan bog’liqdir. O’rta Osiyoda xo’jalikning rivojlanib borishi, davlatchilining shakllanishi natijasi o’laroq turli xo’jalik, soliq va yuridik hujjatlarning yaratila boshlandi. Ayni paytda bu hujjatlari ma’lum muddat davomida yoki doimiy ravishda saqlashga ehtiyoj tug’ildi. Natijada hujjatlarni saqlashga mutassadi bo’lgan shaxslar va muassasalar paydo bo’ladi. Bu muassasalar hozirgi kunda arxivlar deb ataladi. Demak, arxivlar O’rta Osiyoda qadimgi davrlarda ijtimoiy zarurat yuzasidan vujudga keldi. Arxivlarda saqlangan hujjatlar zamonlar o’tishi bilan o’z ahamiyatini yo’qotmadi. Agar dastlab arxiv hujjatlar bevosita xo’jalik va ijtimoiy hayotni yo’lga solish uchun xizmat vilgan bo’lsa, keyinchalik ular tarixiy jarayonni o’rganish uchun yozma manbalar sifatida muhim ahamiyat kasb etdi. Му ам м ол и савол : Ру с ол им л арининг у шбу ху л осал ари тў ғ рим и ?
Afsuski, biz O’rta Osiyodagi eng qadimgi arxivlar haqida yetarli ma’lumotga ega emasmiz. Bizgacha yetib kelgan oz sonli yozma manbalarda ular haqida ma’lumot berilmaydi. Shuning uchun bo’lsa kerak, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek ayrim arxivshunoslar O’rta Osiyoda to Rossiya istilosiga qadar maxsus arxivlar bo’lmagan degan fikrlarni bildirganlar. Ammo, bu fikrlar haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Avvalo shuni qayd etish kerakki, har qanday davlat hujjatlarsiz faolit ko’rsatishi amri maholdir. Shunday ekan, Ahmoniylar, Yunon-Baqtriya va Kushon davlatlarida zamonigacha kechgan davrda ham arxivlar bo’lgan, lekin ular bizgacha yetib kelmagan yoki hozirga qadar topilmagan. Bundan keyingi arxeologik tadqiqotlar jarayonida O’rta Osiyoda eng qadimiy arxivlarning topilishi ehtimoldan holi emas. Vatanimiz hududida qadim zamonlarda arxivlarning mavjud bo’lganligi 1948-1950 yillarda Xorazmdagi Tuproqqal’a xarobasida S. P. Tolstov boshchiligida olib borilgan arxeologik qazishmalar paytida isbotlandi. Bu yerda milodiy III-IV asrlarga oid xorazm tilida yozilgan 100 ga yaqin hujjat topildi. Bu hujjatlar Xorazm podsholari arxiviga tegishli ekanligi aniqlandi. Ularning 18 tasi yog’ochga, ko’pchiligi oshlangan charmga yozilgan. Hujjatlarning 8 tasi yaxshi saqlangan. Hozirgi kunga qadar 100ga yaqin hujjatdan atigi 26 tasini olimlar o’qishga muvaffaq bo’ldilar. Tuproqqal’a arxiv hujjatalarining 2 guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga soliq hujjatlari kiradi. Ular yog’ochga yozilgan. Ikkinchi guruh (teriga yozilgan) asosan xo’jalik hujjatlari bo’lib, ularga podsho xazinasiga tushgan jarimalarning nomi, miqdori hamda qayerdan kelganligi yozib qo’yilgan. Shunday qilib, tarixiy faktlar O’rta Osiyoda arxivlar qadimgi zamonlardan mavjud bo’lganligini ko’rsatmoqda.
O’rta asrlarda Movarounnahrda arxiv ishi Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyo hududida mavjud bo’lgan mayda davlatlarda arxivlar mavjud edi. Bu fikrni 1932-1933 yillarda hozirgi Tojikiston Respublikasi Panjikent nohiyasidagi Mug’ tog’ida joylashgan qadimgi qasr xarobalaridan topilgan so’g’d arxivi to’la tasdiqlaydi. Mug’ tog’idagi so’g’d arxivi deb ataluvchi bu majmua VII asr oxiri va VIII asr boshlariga oid 80 ga yaqin noyob hujjatni o’z ichiga oladi. Ular So’g’d podsholigiga tobe bo’lgan Panj hokimi saroyi hamda turli viloyatlar hokimlari va amaldorlarga tegishli hujjatlar yig’indisidan iborat. Arablarga qarshi kurash jarayonida Panj hokimi, bir muddat So’g’d podsholigi taxtiga da’vogarlik qilgan Divashtich o’z otryadi bilan Mug’ tog’ida joylashgan mudofaa qasriga chekingan. Shunda saroy hujjatlari ham bu yerga keltirilgan. 722 yilda arablar qasrni shturm bilan olib, uni buzib tashlaganlar. Hujjatlar vayron bo’lgan qasr ostida qolib ketgan va 1210 yil o’tgandan so’ng topildi. So’g’d arxivi hujjatlari yurtimizning ilk o’rta asrlar tarixiga doir g’oyat muhim ma’lumotlar beradi. Arab halifaligi hukmronligi tugatilgandan so’ng Movarounnahrda tashkil topgan Somoniylar davlatida arxivlar tashkil etiladi. Mashhur olim Abu Ali Ibn Sino o’z tarjimayi holida saltanat poytaxti – Buxoroda ulkan kutubxona-arxiv mavjud bo’lganligini qayd etadi. Ishonch bilan aytish mumkinki, Qoraxoniylar va Xorazmshohlar davlatlarida, mo’g’ullar hukmronligi davrida, Temuriylar, Shayboniylar va Ashtarhoniylar zamonida ham arxivlar faoliyat ko’rsatgan. Lekin turli tabiiy ofatlar, istilolar hamda to’xtovsiz o’zaro urushlar oqibatida arxivlar va ularda saqlangan hujjatlar nobud bo’ldi, bizgacha yetib kelmadi. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivida saqlanayotgan eng qadimiy hujjatlar XIII va undan keyingi asrlarga doir vaqfnomalar hisoblanadi.
Xonliklar davrida arxivlarning ahvoli Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarining XIX asrgacha bo’lgan hujjatlari baxtga qarshi bizgacha yetib kelmagan. Xonliklar hukmronligining so’nggi davri (asosan XIX asr oxiri va XX asr boshlari) ga oid hujjatlar qisman saqlanib qolgan. 1873 yilda chor qo’shinlarining Xivaga qilgan yurishida qatnashgan sharqshunos A. Kun xon saroyini tintuv qilish chog’ida 300 ga yaqin kitob (sharq qo’lyozmalari) va har xil hujjatlarni yig’ib oladi. Hujjatlar asosan xonning kirim va chiqimlari haqida ma’lumot beruvchi materiallar, diplomatik yozishmalar va bir qancha vaqfnoma hamda mulkiy yorliqlardan iborat edi. Xiva xoni arxivini o’rgangan A. Kun o’z vaqtida uning to’liq emasligini va hujjatlar asosan xonlik tarixining so’nggi davriga oid ekanligini qayd qilgan edi. Xiva xoni arxivi va kutubxonasini shoshilinch tarzda ko’rib chiqqan A. Kun ayrim hujjatlarni Rossiya Fanlar Akademiyasining Osiyo muzeyiga topshirish uchun tanlab oladi, qolganini esa general fon Kaufman imperatorning Sankt-Peterburgdagi Xalq kutubxonasiga (hozirgi Saltikov- Shchedrin nomidagi Xalq kutubxonasi) ga sovg’a qilib yuboradi. Shundan so’ng Xiva xonining arxivi hammaning esidan chiqdi. Ularni 1936 yilda eslatib o’tilgan kutubxonada tadqiqot ishlarini olib borgan sharqshunos olim P. Ivanov topdi. Ayni paytda P. Ivanov kutubxonaning qo’lyozmalar fondida saqlanayotgan hujjatlarning bir qismi Qo’qon xonligiga tegishli ekanligini ham aniqladi. P. Ivanov tomonidan hammasi bo’lib turli kattalik va hajmdagi 120 ta daftar topildi. Hujjatlar 1822-1872 yillarga tegishli edi. Qo’qon xonligi arxivining taqdiri ham shunga o’xshashdir. Xudoyorxonning 1875 yilda Qo’qondan qochishi, yo’lda uning karvonini talanishi, Qo’qondagi xon saroyini qo’zg’olonchilar tomonidan talon-taroj qilinishi natijasida arxiv hujjatlarining asosiy qismi nobud bo’ldi. Uning saqlanib qolgan qismi esa Qo’qonni zabt etgan ruslar qo’liga o’tadi. General