O’RTA OSIYONING SAVDO V A BOZOR INSHOOTLARI Reja 1. Buyuk Ipak yo’lining Sharq bozorlarini shakllantirishdagi roli va o’rni. 2. Bozorlar va bozor yarmarkalari. 3. Shahar b ozorlarining shakllanishi va rivojlanishi. 4. Ochiq, yarim yopiq va yopiq savdo inshootlari.

Sharq bozorlarinmg shakllanish ibtidostj aftidan juda qadim boslangan. Qadimgi ''Avesto" kitobida «chavrusuk» so’zi keItiriiib, u rautaxassislamirig fikriciia to'rt tomonli bozor, ya’ni hozirgi chorraha bozori uoki criorsu ma’nolaniu. anglatgan. Bundan esa chorsiunng dastlab savdo inshooti emas, balki chorrahada joylashgain bozor bo'lganligini va keyinchalik ushbu bozorda qurilgan binoga chorsu nomi o’t ganligini anglash mumkin. Chorsu so’zidagi «su» qo’shimchasi esa qadimgi sug’dlarning «suk» so’zidan kelib chiqib bozor degan ma’noni bildirgan. Mlilodgacha VI-V asrlarda Turonnihg iqtisodiy taraqqiyoti yuqori darajaga, erjshildi. Angha keng quloch yozgan sug'orish tartibo tiga asoslangan dehqonchilik rivojlanadi , birinchi yirik sh aharlar (Afrosiyob, Erquig'on va Uzunqag) paydo bo'ladi. Hunarmandcbilik taraqqiy etadi. Ahmoniylag hukmronligining o’rnatilishi bu lyerda qulchilik munosabatlarining - taraqqiyotini jadalashtiradi. Bu munosabatlar Iskandar Zulqarnayn va selevkidlar davfida yanada keng tarqaldi. (Iskandar Zulqarnayn Nuh payg'ambar avlodidan bo’lgani uchun adolat va haqiqat o’rnat gan donishmand fotih sifatida Sharq - musulmon adabiyotida ijobiy siymo sifatida ko'rsatiladi). Boshqa yozma manbalar va me'moriy yodgorliklar ham O'rta Osiyoda bozorlaming islom davrigacha shakllanganligidan daioiat beradi. Jumladan, Qadimgi Panjikent shahrida o'itkazilgan qazishmalarda VII asr oxiri va VIII asrning boshida qurilgan ikkita bozor majmuasining xarobalari topilgan. Ulardan biri aynan shahar chorrahasida joylashgan bo'lib, bir nechta kichik savdo va hunarmandchilik xonalaridan tuzilgan. Ikkinchi bozor esa shahar bosh ko'chalaridan biriga tutashib, bu yerdagi maydon atrotida joylashgan savdo do'koni va hunarmandchilik ustaxonalaridan shakllangan. Qadimgi Panjikentda ushbu bozorlardan 'tashqari shahar ko'chalari bo'ylab joylashgan rastalar ko'rinishidagi savdo do'konlari ham bo'lgan. Xom g'ishtdan qurilgan bu savdo imoratlari ko'pincha jamoat va turarjoy binolariga tutashgan bir qavatli va bir xonali do'konlarni tashk.il qilgan. Panjikeiitda

ikki xonalik savdo yacheykalari ham qurilib, ularning devorlari yupqa, tomlari esa tekis ishlangan . Ilk o'rta asr shaharlarida bozorlar, asosan, shahriston ichidagi chorrahalarda, ark-qal’lar darvozalari oldidagi maydonlarda va ko'chalarda joylashib, bu davrda hah alohida qurilgan mahobatli savdo inshootlari shakllanmagan. Ushbu davr savdo inshootlarining turlariga ko'chalar bo'ylab joylashgan savdo rastalari, do'konlar va hunarmandchilik ustoxonalari kirgan xolos. X-XI asrjardan boshlab esa O'rta Osiyodagi bozorlar ijtimoiy- siyosiy sharoitlarning yaxshilanishi bian shaharlarning asosiy savdo jamoa markazlariga aylana boradi. IX-X asrlarda O'rta Osiyo da shahar madaniyati, hunarmandchilik va iqtisodiyot gullab-yashnaydi. Bu davrda nafaqat mahallalar, balki shaharlar ham turli xil hunarmandchilik mollarini ishlab chiqarish va savdo markazlariga aylana boradi. Bu esa shaharlarning hududiy kemgayishiga, ya’ni shahriston devorlari ortida joylashgan "gabot» deb ataluvchi alohida hudud - shafiar hunarmandchilik savdo qismining shakllanishiga sabab bo'ladi. Rabotda asosan hunar ahli ayniqsa, olov bilan ishlovchilar va boy savdogarlar ya shashgan. Hunarmandlar, asosan, o'zlarining uy-ustaxonalarida ishlash ib, shaharlardagi hunarmandchilik uyushmalariga birlash gan va guzarlar hamda rabot bozorlarida savdo qilishgan. Ana shunday bozorlardan biri Xl asr Samarqand Sug'd-bozori bo’lib, u Afrosryob shaharchasidan janub tomondagi rabotda, hozirgi Registondan taxminan Siyob bozorigacha bo'lgan hududda joylashgan. Bozordagi markaziy o'rinni usti yopiq maxs us bozor inshooti Chorsu egallab, unga rabot darvozalaridan o’tuvch i ko'chalar kelib tutashgan. Ushbu chorsu bilan Afro siyobning Kesh darvozasi orasida savdo ko'chasi joylashib, u o’sha Samarqand Sug'd bozoriga to'g'ri kelgan. Chorsudan boshlanuvchi ko'chalarda va bu yerdagi kichik maydonchalarda ixtisoslashgan savdo rastalari, hunarmandlar do'konlari va karvonsaroylar joylashgan. Savdo ko'chasi bo'ylab joylashgan

rastalar qatori "ras-at-toq" deb atalgan. Bu nomdagi "toq" so’z idan anglashiladiki, ushbu rastalar qatorining usti gumbazlar bilan yo pilgan. Chorsular, rastalar, toqlar va timlar «Chorsu» gumbazlar bilan yopilgan savdo inshooti tarzida adabiyotlardan bizga XI asrdan ma’lum. Chunonchi, tarixchi at-Tartusiyning ma’lum qilishicha, O'rta Osiyoning ba'zi ilk o'rta asr shaharlarida chorsudan tashqari "tim" deb ataluvchi savdo inshootlari ham bo'lgan. Jumladan, shunday timlar Buxoro,Ispijob, Ushturkat, Chog'oniyon, Amul va boshqa shaharlarda qurilgan. "Tim"jso'zi dastlab "bozordagi rastalar ustiga qurilgan tom» ma'nosini anglatib, keyinchalik istalgan me'moriy berk, ya’ni usti va atroflari yopiq savdo binosiga, alohida qurilgan bozor inshooti, ixtisoslashgan usti berk savdo hunarmandchilik ko’chasi va usti yopiq savdo rastalariga nisbatan ham birday qo’llangan. Tarixchi al-Muqaddasiy "tim" so'zini hatto ko'tara savdo va xorijiy saydogarlarga mo'ljallangan karvonsaroylarga nisbatan ham ishlatgan. Qisqasi, ilk o'rta asrlarda savdo bilan bog’liq istalgan usti yopiq bino, ko'cha yoki inshootning "tim" deb atalishi mumkin bo'lgan. Ta'kidlash zarurki, tim binosining nafaqai usti, balki atrofiari ham yopiq bo'igan. Bunday savdo binolarida yozning jazirama issig'ida, qishu kuzning sovug'i, qor-yo mg'irlarda ham bemalol himoyalangan holda savdo qilish mimkin bo'igan. XI asrga kelib O'rta Osiyoda savdo va tovar pul munosbatlari k redit veksel (chek) ko'rinishiga o'ta boshlaydi. Bu, o'z navbatida, bozorlaida kreditlashgan yangi moliyaviy xizmat turi pul almashtiruvchilar, ya’ni sarroflar tashkilotini shakllantiradi. Buxorodagi 'Toqi Sarrofon" binosi aynan shu maqsadda qurilgan maxsus bozor inshootidir . Ma'lumki, XIV asr oxiri va XV asr G'rta Osiyo fuqaro me’morchiligi tarixiga, shu jumiadan, bozorlar savdo inshootlari hunarmandchilik ustaxonalarining qurilishi tarixiga yorqin h arflar bilarj yoziladi. Bu davr Amir Ternur va temuriylar hukmronligiga to'g'ri kelib, unda Buyuk Ipak yo'lining asosiy

h arakatlantiruvchi kuchlari va katta qismining egalari turonliklar hi soblangan. Samarqand esa bu davrda ushbu yo'Ining markaziy savdo va tranzit shahri bo'libgina q'olmay, balki ilm-fan, san'at, nadaniyat, me'morchilik va hunarmandchilikning ham yuksak darajada rivojlangan markaziga aylanadi. Samarqand ustalari va hin armandlari ishlab chiqargan paxta gazlamalar, teridan tikilgan kiyimlari ipakdan tayyorlangan ustiboshlar, misdan yasalgan idish-tovoqlar, otning egar-jabduqlari, chodir va o'tovlar, ajoyib va nafis qog'ozlar butun Sharqu G'arbda mashhur edi. Shaharga savdo-sotiqni j rivojlantirish uchun bozorlar, rastalar, timlar, karvonc aroylar, sarroflar, do'konlar, hunannandchilik ustaxonalari kerak edi. Temur davrida dastlab hozirgi Registon mayd oni da qator ochiq savdo rastalaridan tashqari bosh kiyimlarni sotishga mo'ljallangan maxsus savdo binosi "Timi kuloh furushon" ("Bosh kiyim sotuvchilar timi") bunyod etildi. Amir Temur ushbu inshootni xotini Tumon oqa nomidan bino etadi. Bu - Samarqand bozorlari shunchalik serob ediki, turli-tuman issiq iqlim sharoitida sotish uchun savdogarlar va xarid orlarga qulay bo'lgan katta usti yopiq bozor qurishga zaruriyat tug'iladi. Shu sababli Temur butun shaharni Re gistondagi tim orqali o'tadigan yopiq savdo ko'chasini quri shga farmoyish beradi. 1936-1939 yillarda Samarqandda tadqiqot olib borgan olim Sh.E.Ratiyaning ma'lumotiga ko'ra, ushbu savdo ko'chasi Amir T emurning jome masjidi (hozirgi Bibixonim) va saqlanmagan Sar oymulkxonim madrasasi binolari orasidagi maydonning janubiy qismida joylashgan timdan boshlanib, to Registon maydonidagi Tumon oqa timigacha davom etgan va undan o'chiq bozog maydoniga chiqilgan. Boshqa ma’umotlarga ko'ra, unshbu savdo ko'chasi shahaming janubiy-g'arbiy darvozalaridan biri «Ch orsu"gacha davom ettirilgan. Shuni ta'kidlash kerakki, bunday yopiq va keng savdo ko'chasi Temur davriga qadar nafaqat Samarqandda, baiki butun Movarounnahr va Xurosonda ham yo'q edi. Shu bois bunday usti yopiq bozor ko'chasini o'sha davr Q'rta Osiyo me'monjhilik va shaharsozlik san’atining chinakam yangillklaridan biri deb qarash mumkin edi. Ana shunday usti yop iq