logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O’RTA OSIYONING SAVDO V A BOZOR INSHOOTLARI

O’RTA OSIYONING SAVDO V A BOZOR INSHOOTLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

207.876953125 KB
Ko'chirib olish
O’RTA OSIYONING SAVDO V A BOZOR INSHOOTLARI Reja 1. Buyuk Ipak yo’lining Sharq bozorlarini shakllantirishdagi roli va o’rni. 2. Bozorlar va bozor yarmarkalari. 3. Shahar b ozorlarining shakllanishi va rivojlanishi. 4. Ochiq, yarim yopiq va yopiq savdo inshootlari. Sharq bozorlarinmg shakllanish ibtidostj aftidan juda qadim boslangan. Qadimgi ''Avesto" kitobida «chavrusuk» so’zi keItiriiib, u rautaxassislamirig fikriciia to'rt tomonli bozor, ya’ni hozirgi chorraha bozori uoki criorsu ma’nolaniu. anglatgan. Bundan esa chorsiunng dastlab savdo inshooti emas, balki chorrahada joylashgain bozor bo'lganligini va keyinchalik ushbu bozorda qurilgan binoga chorsu nomi o’t ganligini anglash mumkin. Chorsu so’zidagi «su» qo’shimchasi esa qadimgi sug’dlarning «suk» so’zidan kelib chiqib bozor degan ma’noni bildirgan. Mlilodgacha VI-V asrlarda Turonnihg iqtisodiy taraqqiyoti yuqori darajaga, erjshildi. Angha keng quloch yozgan sug'orish tartibo tiga asoslangan dehqonchilik rivojlanadi , birinchi yirik sh aharlar (Afrosiyob, Erquig'on va Uzunqag) paydo bo'ladi. Hunarmandcbilik taraqqiy etadi. Ahmoniylag hukmronligining o’rnatilishi bu lyerda qulchilik munosabatlarining - taraqqiyotini jadalashtiradi. Bu munosabatlar Iskandar Zulqarnayn va selevkidlar davfida yanada keng tarqaldi. (Iskandar Zulqarnayn Nuh payg'ambar avlodidan bo’lgani uchun adolat va haqiqat o’rnat gan donishmand fotih sifatida Sharq - musulmon adabiyotida ijobiy siymo sifatida ko'rsatiladi). Boshqa yozma manbalar va me'moriy yodgorliklar ham O'rta Osiyoda bozorlaming islom davrigacha shakllanganligidan daioiat beradi. Jumladan, Qadimgi Panjikent shahrida o'itkazilgan qazishmalarda VII asr oxiri va VIII asrning boshida qurilgan ikkita bozor majmuasining xarobalari topilgan. Ulardan biri aynan shahar chorrahasida joylashgan bo'lib, bir nechta kichik savdo va hunarmandchilik xonalaridan tuzilgan. Ikkinchi bozor esa shahar bosh ko'chalaridan biriga tutashib, bu yerdagi maydon atrotida joylashgan savdo do'koni va hunarmandchilik ustaxonalaridan shakllangan. Qadimgi Panjikentda ushbu bozorlardan 'tashqari shahar ko'chalari bo'ylab joylashgan rastalar ko'rinishidagi savdo do'konlari ham bo'lgan. Xom g'ishtdan qurilgan bu savdo imoratlari ko'pincha jamoat va turarjoy binolariga tutashgan bir qavatli va bir xonali do'konlarni tashk.il qilgan. Panjikeiitda ikki xonalik savdo yacheykalari ham qurilib, ularning devorlari yupqa, tomlari esa tekis ishlangan . Ilk o'rta asr shaharlarida bozorlar, asosan, shahriston ichidagi chorrahalarda, ark-qal’lar darvozalari oldidagi maydonlarda va ko'chalarda joylashib, bu davrda hah alohida qurilgan mahobatli savdo inshootlari shakllanmagan. Ushbu davr savdo inshootlarining turlariga ko'chalar bo'ylab joylashgan savdo rastalari, do'konlar va hunarmandchilik ustoxonalari kirgan xolos. X-XI asrjardan boshlab esa O'rta Osiyodagi bozorlar ijtimoiy- siyosiy sharoitlarning yaxshilanishi bian shaharlarning asosiy savdo jamoa markazlariga aylana boradi. IX-X asrlarda O'rta Osiyo da shahar madaniyati, hunarmandchilik va iqtisodiyot gullab-yashnaydi. Bu davrda nafaqat mahallalar, balki shaharlar ham turli xil hunarmandchilik mollarini ishlab chiqarish va savdo markazlariga aylana boradi. Bu esa shaharlarning hududiy kemgayishiga, ya’ni shahriston devorlari ortida joylashgan "gabot» deb ataluvchi alohida hudud - shafiar hunarmandchilik savdo qismining shakllanishiga sabab bo'ladi. Rabotda asosan hunar ahli ayniqsa, olov bilan ishlovchilar va boy savdogarlar ya shashgan. Hunarmandlar, asosan, o'zlarining uy-ustaxonalarida ishlash ib, shaharlardagi hunarmandchilik uyushmalariga birlash gan va guzarlar hamda rabot bozorlarida savdo qilishgan. Ana shunday bozorlardan biri Xl asr Samarqand Sug'd-bozori bo’lib, u Afrosryob shaharchasidan janub tomondagi rabotda, hozirgi Registondan taxminan Siyob bozorigacha bo'lgan hududda joylashgan. Bozordagi markaziy o'rinni usti yopiq maxs us bozor inshooti Chorsu egallab, unga rabot darvozalaridan o’tuvch i ko'chalar kelib tutashgan. Ushbu chorsu bilan Afro siyobning Kesh darvozasi orasida savdo ko'chasi joylashib, u o’sha Samarqand Sug'd bozoriga to'g'ri kelgan. Chorsudan boshlanuvchi ko'chalarda va bu yerdagi kichik maydonchalarda ixtisoslashgan savdo rastalari, hunarmandlar do'konlari va karvonsaroylar joylashgan. Savdo ko'chasi bo'ylab joylashgan rastalar qatori "ras-at-toq" deb atalgan. Bu nomdagi "toq" so’z idan anglashiladiki, ushbu rastalar qatorining usti gumbazlar bilan yo pilgan. Chorsular, rastalar, toqlar va timlar «Chorsu» gumbazlar bilan yopilgan savdo inshooti tarzida adabiyotlardan bizga XI asrdan ma’lum. Chunonchi, tarixchi at-Tartusiyning ma’lum qilishicha, O'rta Osiyoning ba'zi ilk o'rta asr shaharlarida chorsudan tashqari "tim" deb ataluvchi savdo inshootlari ham bo'lgan. Jumladan, shunday timlar Buxoro,Ispijob, Ushturkat, Chog'oniyon, Amul va boshqa shaharlarda qurilgan. "Tim"jso'zi dastlab "bozordagi rastalar ustiga qurilgan tom» ma'nosini anglatib, keyinchalik istalgan me'moriy berk, ya’ni usti va atroflari yopiq savdo binosiga, alohida qurilgan bozor inshooti, ixtisoslashgan usti berk savdo hunarmandchilik ko’chasi va usti yopiq savdo rastalariga nisbatan ham birday qo’llangan. Tarixchi al-Muqaddasiy "tim" so'zini hatto ko'tara savdo va xorijiy saydogarlarga mo'ljallangan karvonsaroylarga nisbatan ham ishlatgan. Qisqasi, ilk o'rta asrlarda savdo bilan bog’liq istalgan usti yopiq bino, ko'cha yoki inshootning "tim" deb atalishi mumkin bo'lgan. Ta'kidlash zarurki, tim binosining nafaqai usti, balki atrofiari ham yopiq bo'igan. Bunday savdo binolarida yozning jazirama issig'ida, qishu kuzning sovug'i, qor-yo mg'irlarda ham bemalol himoyalangan holda savdo qilish mimkin bo'igan. XI asrga kelib O'rta Osiyoda savdo va tovar pul munosbatlari k redit veksel (chek) ko'rinishiga o'ta boshlaydi. Bu, o'z navbatida, bozorlaida kreditlashgan yangi moliyaviy xizmat turi pul almashtiruvchilar, ya’ni sarroflar tashkilotini shakllantiradi. Buxorodagi 'Toqi Sarrofon" binosi aynan shu maqsadda qurilgan maxsus bozor inshootidir . Ma'lumki, XIV asr oxiri va XV asr G'rta Osiyo fuqaro me’morchiligi tarixiga, shu jumiadan, bozorlar savdo inshootlari hunarmandchilik ustaxonalarining qurilishi tarixiga yorqin h arflar bilarj yoziladi. Bu davr Amir Ternur va temuriylar hukmronligiga to'g'ri kelib, unda Buyuk Ipak yo'lining asosiy h arakatlantiruvchi kuchlari va katta qismining egalari turonliklar hi soblangan. Samarqand esa bu davrda ushbu yo'Ining markaziy savdo va tranzit shahri bo'libgina q'olmay, balki ilm-fan, san'at, nadaniyat, me'morchilik va hunarmandchilikning ham yuksak darajada rivojlangan markaziga aylanadi. Samarqand ustalari va hin armandlari ishlab chiqargan paxta gazlamalar, teridan tikilgan kiyimlari ipakdan tayyorlangan ustiboshlar, misdan yasalgan idish-tovoqlar, otning egar-jabduqlari, chodir va o'tovlar, ajoyib va nafis qog'ozlar butun Sharqu G'arbda mashhur edi. Shaharga savdo-sotiqni j rivojlantirish uchun bozorlar, rastalar, timlar, karvonc aroylar, sarroflar, do'konlar, hunannandchilik ustaxonalari kerak edi. Temur davrida dastlab hozirgi Registon mayd oni da qator ochiq savdo rastalaridan tashqari bosh kiyimlarni sotishga mo'ljallangan maxsus savdo binosi "Timi kuloh furushon" ("Bosh kiyim sotuvchilar timi") bunyod etildi. Amir Temur ushbu inshootni xotini Tumon oqa nomidan bino etadi. Bu - Samarqand bozorlari shunchalik serob ediki, turli-tuman issiq iqlim sharoitida sotish uchun savdogarlar va xarid orlarga qulay bo'lgan katta usti yopiq bozor qurishga zaruriyat tug'iladi. Shu sababli Temur butun shaharni Re gistondagi tim orqali o'tadigan yopiq savdo ko'chasini quri shga farmoyish beradi. 1936-1939 yillarda Samarqandda tadqiqot olib borgan olim Sh.E.Ratiyaning ma'lumotiga ko'ra, ushbu savdo ko'chasi Amir T emurning jome masjidi (hozirgi Bibixonim) va saqlanmagan Sar oymulkxonim madrasasi binolari orasidagi maydonning janubiy qismida joylashgan timdan boshlanib, to Registon maydonidagi Tumon oqa timigacha davom etgan va undan o'chiq bozog maydoniga chiqilgan. Boshqa ma’umotlarga ko'ra, unshbu savdo ko'chasi shahaming janubiy-g'arbiy darvozalaridan biri «Ch orsu"gacha davom ettirilgan. Shuni ta'kidlash kerakki, bunday yopiq va keng savdo ko'chasi Temur davriga qadar nafaqat Samarqandda, baiki butun Movarounnahr va Xurosonda ham yo'q edi. Shu bois bunday usti yopiq bozor ko'chasini o'sha davr Q'rta Osiyo me'monjhilik va shaharsozlik san’atining chinakam yangillklaridan biri deb qarash mumkin edi. Ana shunday usti yop iq bozor ko'chalari keyinchalik Hirot, Isfaxon, Urganch, Xiva Bux oro va O'shda ham bunyod etiladi. Ispan elchisi Klavixoning xa bar berishichaj Temur davrida Samarqandda nafaqat kunduz, balki kechalari ham savdo qiladigan bozorlar mavjud bo'lgan. Shaharda amaldorlar qurdirgan qator karvonsaroylar, kulollar, zargarlar, temirchilar, shishasozlar, qog'ozbozlar uchun ustaxonalar, shinam va qulay do'konlar mavjud edi. Asosiy ko’chalar kesishgan joylarda chorrahadagi shahar bozorlaridan tashqari mahallaiar markazlarida guzar bozorlari ham ishlab turgan. Bunday bozorlar, odatda, bir necha rastalar ustaxona yoki do'konlardan iborat bo'lgan. Bozorlar nafaqat shahriston ichi da, balki unga yondoshgan rabotlar hududida ham ko'p bo’lgan. Rabot bozorlari, asosan, shahristonga kiriladigan darvozalar va ko'chalar atrofida hamda rabot chorrahalarida joylashgan. Shaharlardagi bunday bozorlar tizimidan tashqari, Buyuk Irak yo'li bo'ylab shaharlararo "yarmarka" bozorlari ham tashkil etilgan. Bunday bozorlar, odatda, karvon yo'llarida, uJar to to'xtaydigai rabotlar va karvonsaroylar yonida shakllangan. ; Mashhur musulmon sayyohi ibn Batutaning dalolat berishicha, XIV asming birinchi yarmida Xorazmning poytaxti Urganch yirik iqtisodiy va madaniy markaz edi. Ayniqsa, u Xorazmning bozorlarini diqqat bilan kuzatadi. «Tig'izlik shu darajada edjki, oqibatda, men na orqaga, na oldinga surila olardirn», -deb yozadi u. Sayyoh Urganch bozoridagi mollarni qayd etadi. Yozda Jayxunda ko'plab kema qataovi bo'ladi. Ular Termizdan arpa va so'li olib ke1adi. Sayyoh mashhur Xorazm qovumlarining mazasini maroq bilan tasvirlaydi. Qovun qoqini tayyorlash usulini ham ko'rsatib o'tadi, «Buxoro va undan keyin Isfaxon qovunlarini hisobga olmaganda, jahonning na Sharqida, na G'arbida Xorazmnikidek qovunlar yo'q. Qiziq, uni tilim-tilim qilib kesib, quyoshda quritadilar, keyin xaltalarga solib Xorazmdan Hindiston va Xitoyning uzoq shaharlariga olib ketadilar». XIV-XVII asrlar O'rta Osiyo. bozorlarida qurilgan savdo inshootlari toq, tim ; chorsu, yopiq savdo ko'chalari va karvonsaroylar o'zlarining mahobatli me'moriy yechimlari bilan iIk o'rta arslar davridsgi bozorlar va savdo hunarmandchilik imoratlaridan keskin farq qilgan. Jumladan, XVI asrda Buxoro saahrining asosiy chorrahalarida Toqi Ordfurushon, Toqi Zargaron, Toqi Telpakrurushon, Toqi Sarrafon va Toqi Tirgaron nomli me'moriy ko'rinishi g'oyatda mahobatli qilib ishlangan ko'p gumbazli beshta usti yopiq savdo inshootlari bunyod etiladi. Bulardan birinchisi va oxirgisi bizgacha saqlanmagan, qolganlari esa bugungi kunda ham foydalanib kelinmoqda. "Toq" so'zi bu yerda ham gumbaz ma'nosini anglatadi. Buxorodagi Toqi Zargaron savdo bmosining umumiy ko'rinishi. XVI asr. Toqi Zargaronning tarhi kvadrat shaklida bo ’ lib, uning ustini yopuvchi ulkan gumbaz o ’ rtada 8 ta arkka o'rnatilgan. Ko’p qirrali gardishdagi 46 ta darchadan imorat ichiga yorug'lik tushib turadi. Dastlab bino ichida 30 dan ortiq zargarlik do'konlari va utstaxonalari joyla'shgan. Toqi Telpakfurashon tarhda olti qirrali bo ’ lib, binoning bosh markaziy gumbazi miyonsaroy ustida o’rnatilgan. Atrofdagi kichik do'konlar esa gumbazchalar bilan yopilgan. Toq ichida bosh kiyimdan tashqari, kitob sotuvchilar va muqovasoz ustalarn ing do'koni bo'lgan. Shu bois ushbii bino ilgarilari "Toqi Kitobfurushon" deb ham nomlangan. Toqi Zargaronga ulangan savdo ko'chasi bo'ylab unga yaqin joyda Abdullaxon timi qurilgan bo'lib, uhing ham me'moriy echimlari yopiq, o'rta mahobatli va tektonik hajmli ko’rinishida ishlangan. Ichida 55 ta savdo ravoqi bo'lgan ushbu tim kamyob va qimmatbaho gazmollar savdosiga mo’jallan gan. Toq va tim binolarining shakllanishj shaharlarda nadaniyatining oshib borishi, kamyob va qimmatbaho mollarni chang va yog'ingarchiliklardan xoli bo'lgan usti yopiq qulay va ishonchli savdo do'konlarida sotish kelib chiqqan. Bunday me'moriy berk, yopiq savdo inshootlarni qurishda mahalliy issiq va quruq iqlim sharoitlari ham e’tiborga olingan. Bozorliar nafaqat savdo, balki hunarmandchilik markazi ham bo’lgan. Toshkentaing Chorsu bozori bir xildagi mollar bilan - chi ochiq ko'rinishga ega bo'lgan bozorcha maydonlar hamda do'kon ko'rinishidagi hunarmandchilik rastalaridan iborat bo'lgan. XX asr boshlarida ushbu bozorda jami qirqqa yaqin bozorcha maydonlar va rastalal bo'lgan. G]allabozor, Arpabozor, Gilambozor, Kiygizbozor, Ko'rpabozor, Tovoqbozor, Kulol bozor , Mevabozor va Sabzavot kabi bozorcha hamda Bazzozlik, Zargarfik, Ko'nchilik, Sovungarlik, etikdo’zlik, Misgarlik kabi rastalar shular jurnlasiga kirgan. Bozorlar aholi uchun hofdiq chiqaradigan joy vazifaisini ham bajargan. Maddoh, masxaraboz, polvon, dorboz kabilar o'z san]atlarini asosan, bozorlaida namoyish qilishgan. Bozor choyxonalarida xonandalar, sozandalar, shoirlar to’planib turishgan, askiyabozlar esa hazil mutoyiba qilishgan. Ramazon o ylarida bozor kechalari ham davom etgan. Bunday « bozor i sha'b» deb atalgan. Keyingi XVIII-XIX asrlar va XX asr boshlari O'rta Osiyo shaharlarida qurilgan bozor inshootlariuing turlari tizimi va arxitekturasida deyarli o'zgarishlar sezilmaydi. Bu davrda faqat karvon- saroy va tim hamda darvozaxona binolarini yaxlit savdo majmualariga aylantirishdek ijobiy tajribalami kuzatish mumkin. Xivadagi Olloqulixon karvonsaroyi va timi, Polvondarvoza timi va darvozasining qurilishi bunga misoldir. Xivadagi Ollohqulixon karvonsaroyi va timi. XIX asr boshi. Ichki ko'riishi va tarhi Karvonsaroy va tim, tim va darvozaxonaning bunday yopiq majmuasi ko'rinishida qurilishi Xivaning mahalliy issiq iqlim sharoitidan kelib chiqqan. Issiq va quruq, chang va to'zonli iqlim shaharning eng gavjum joyi hisoblangan bozorni aynan shunday, ya ’ ni hajmiy yopiq va berk, immoriy yaxlit uslubda qurilishni taqozo etgan. Olloqulixon karvonsaroyiga tim orqali kiriladi. Timning uzunligi 74 metr, eni 26,5 metr bo'lib, u nafaqat yopiq savdo ko'chasi, balki Ichan qaFani tashqi Dishan qal’a bilan bog'lovchi usti uch qator gumbazlar bilan yopilgan dalon hamdir. Uning o'rtasida katta gumbazli zal miyon saroy bo'lib, undan karvonsaroyga o'tiladi. Tim ichki va tashqi tomondan pe shtoq bilan tugallangan. Ushbu majmuaning ichi yozda doimo salqin, qishda esa iliq va yorug' muhitga ega. Polvondarvoza Ichan qal’adagi bozor maydoriiga o'tishdagi yopiq savdo ko'chasi (tim) bilan qo'shilib yagona me'mjpriy inajmuani tashkil qilgan. Majmua ichidagi savdo ravoqlari ko'cha tlari bo'ylab qator, joylashgan. 0'rtada dalon hamda chetki ravoqlar usti gumbazlar bilan yopilgan. Xiva ob-havosi yozda shunchalik issiqki, hatto bundan ko'cha do’konlari, karvonsaroylar va madrasalarning tashqi devorlari yoki kursilari ichiga tahmon ko'rintahida ishlangan qator va ch uqur o'yiq ravoqlik yopiq savdo ayvonlari shaklini olgan. XVI-XVTI asrlarga kelib, Turkiston va Rossiya o'rtasida savvdo aloqalari ancha kuchaydi. Ma]lumki, bu ikko o'lka o’rtasidagi iqtisodiy' munosabatlar ancha ilgari boshlangan edi. 1464 yili Hirotda temuriy Abusaid tomonidan birinchi rus elchilari qabul qilinadi. Bu savdo aloqalari buyuk jug'rofiy kashfiyotlardan keyingi dastlabki savdo aloqalari ekanligi bilan ham uning ahamiyati har ikki tomon uchu beqiyos edi. XVI asrda Buxoro va Xorazm xonligi Ivan Grozniy bilan elhi almashib, diplornatik va saydo afoqalaririi yo'lga qo'yib yuboradi. Toshkent bekligidah chekkaga charmdan ishlangan buyumlar, egarlar, o'qdonlar, chodirlar, choponlar, joynamozlar, elkapo'shlar, kamonlar, qog'ozlar, g'alla chiqarilgan. Turkistonning Rossiya bilan savdo yo'li bu yertian Oltin O’rdaga boradigan- sinovdan o'tgan ishonchli karvon yo'li orqali o’tilardi. Bu yo'l ancha qadimiy yo'l bo'lib, VIII-XIV asrlarda undan xazariylar, abbosiylar, mo'g'ullar, turklar foydalangan edi. Rus sharqshunosi A.Y.Pankovning fikricha, bu yo'ldan ancha qadimdan Ovrupd-Osiyo sahrolarining o'sha vaqtdagi xo'jayinlari skiflar, ulardan keyin xunnlar, avarlar, o'g'uzlar, pecheneglar, polove stlar, turklar foydalangan bo'lishlari mumkin. Savdo inshootlarming tabiiy iqlim sharoitlariga moslashtirilishi O’rta Osiyoning issiq va quruq iqlimi sharoitidagi davomli yoz fa slida havoning yuqori harorati va kuchli quyosh radiatsiyasi tufayli insonning soya va salqin muhitga bo’lgan ehtiyoji ortib borafi. Bu holat insonning; kundalik turmush sharoitida ham, ijtimoiy bayotini me'moriy tashkil qilishda ham sezilib turadi. O'rta Osiyo iqlimi bilan bog'liq ushbu qonimiyat fiiqaro me’morchiligi va shaharsozlik yechimlarida ham o'z aksini topgan. Jumladan, u issiq iqlim sharoitida bozor muhitim soya-salqinda tashkil qilish ya shunga mos tarzda savdo inshootlarini shakllantirishni taqozo etgan. Samarqand va Shahrisabzda qurilib saqlangan o'rta asr chosulari, Buxoro va Xivadagi toq va timlar, Samarqandda Amir Temur davrida qurilgan bozor yopiq savdo ko'chasi, ko'hna Urganch, O'sh va O'rta Osiyoning tarixiy shaharlarida qurilgan yopiq bozorlar fikrimizning dalilidir. Xususan, uyi yopiq savdo-hunarmandlar, ko' chasini tashkil qil gan O'sh bozorining uzunligi 800 metr bo'lib, uning usti yog’och ustunlar va to'sinlar ustiga tashlangan qamishlar bilan yopilgan. Ayrim savdo ko'chalari esa yog'och ustunlar va xarflar ustiga tortilgan qator bo'yralar yoki loy bostirmalar ko'rinishida bo’lgan. XVIII asrda Xo'jandda "Paysbanba bozor" deb nomlangan yirik hunarmandchilik markazi shakllanib, har haftaning payshanba kuni bu yerda katta bozor bo'lgan. Bozor shaharning asosiy to’rt gavjum ko'chalari kesishgan cborrahada joylashgan. Chorraha va unga tutash ko'chalarning ayrim qismlari yog'och ustun va to’sinlarga o'raatilgan tekis tomlar bilan yopijgan. Toshkentdagi yopiq bozor ( bizgacha saqlanmagan ). O ' rta Osiyo sharoitida hajmiy usti yopiq qurilgan bunday bozorlardan tashqari yarim yopiq savdo inshootlari -" kappon " lar , oldi ayvonli va soyabonli savdo do ' konlari va hunarmandchilik rastalari ham shakllangan . "Kappon"larning usti yopiq, atrotlari ochiq bo'lib, asosan don mahsulotlarini sotishga mo'ljallangan. Katta maydon talab qiluvchi va shahar hududini ifloslantiruvchi mollar: mol- chorvolar, ot-ulov, o'tin, yogoch materiallari, xashak va shu kabilar uchun alohida bozorlar bo'lib, ular shahardan tashqarida shahar darvozalariga tutashgan yo'llar va ochiq maydonlarda joylashgan. Xaridor o'ziga kerakli molni oson topish uchun bozorlarda har bir sotiladigan mol turiga alohida joy ajratilgan. Yoz va qulay kuz paytlari shaharlarda savdo maydonlarmi ken gaytirishga zarurat tug'ilib, usti yopiq va yarim yopiq inshootlardan tashqari mavsumiy faoliyat ko'rsatuvchi : usti ochiq "bozargoh'lar ham tashkil qilingan. Shahar ichidagi chorrahalar chorsular, shahriston ko'chalari, reg istonlar, rabotlar hududi, mahalla va guzarlarda hamda shahar darv ozalari qoshida joylashgan tashqi bozorlar shahar ko'chalari, m aydonlar va daryozalar orqali birikib ko'p tarmoqli bozorlar tizi mini tashkil qilgan. Bu tizim shahar rejasida turli-tuman savdo inshoo tlari: chorsular, timlar, toqlar, kapponlar, rastalar, do'konlar hunarmandchilik ustaxonalari va karvonsaroylardan, shuningdek, bozorgoh ya rastagohlardan tarkib topgan. Shahar ichki va tashqi bozorlaridan tashqari yarmarkalar uslubida ishlovchi tumanlararo va xalqaro tashqi bozorlar tizimi ham shakllanganki, ular birgalikda sharq bozorlari tizimini tashkil qilgan. Ta'kidlash joizki o'rta asrlardagi O'rta Osiyo mamlakatlariga xos ushbu bozorlar va savdo inshootlari tizimi hozirgi kunda ham yashovchan_va o'zining sharqona milliy an'arialarini yo'qotmay davom ettirib kelmoqda. Adabiyotlar : 1. Uralov A.S. Rol i mesto VShP v formirovanii vostochn ы x bazarov. Nauch. Otchet. Sam. otd. ANRUz, Sam. 1997. 2. Uralov A.S. Me’moriy shakllarni uygunlashtirish va bezash. Samarqand, 2003. 3. Mankovskaya Yu.L. Tipologicheskiye osnovы zodchestva Sredney Azii ( IX - nachalo XX veka). T., 1980. 4. Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T., 2004. 5. Rempel L.I. Dalekoye i blizkoye. Buxarskiye zapisi. T., 1982. 6. Uralov A.S. Markaziy Osiyo o’tmishdagi jamoat binolari arxitekturasi. Sam., 2006.

O’RTA OSIYONING SAVDO V A BOZOR INSHOOTLARI Reja 1. Buyuk Ipak yo’lining Sharq bozorlarini shakllantirishdagi roli va o’rni. 2. Bozorlar va bozor yarmarkalari. 3. Shahar b ozorlarining shakllanishi va rivojlanishi. 4. Ochiq, yarim yopiq va yopiq savdo inshootlari.

Sharq bozorlarinmg shakllanish ibtidostj aftidan juda qadim boslangan. Qadimgi ''Avesto" kitobida «chavrusuk» so’zi keItiriiib, u rautaxassislamirig fikriciia to'rt tomonli bozor, ya’ni hozirgi chorraha bozori uoki criorsu ma’nolaniu. anglatgan. Bundan esa chorsiunng dastlab savdo inshooti emas, balki chorrahada joylashgain bozor bo'lganligini va keyinchalik ushbu bozorda qurilgan binoga chorsu nomi o’t ganligini anglash mumkin. Chorsu so’zidagi «su» qo’shimchasi esa qadimgi sug’dlarning «suk» so’zidan kelib chiqib bozor degan ma’noni bildirgan. Mlilodgacha VI-V asrlarda Turonnihg iqtisodiy taraqqiyoti yuqori darajaga, erjshildi. Angha keng quloch yozgan sug'orish tartibo tiga asoslangan dehqonchilik rivojlanadi , birinchi yirik sh aharlar (Afrosiyob, Erquig'on va Uzunqag) paydo bo'ladi. Hunarmandcbilik taraqqiy etadi. Ahmoniylag hukmronligining o’rnatilishi bu lyerda qulchilik munosabatlarining - taraqqiyotini jadalashtiradi. Bu munosabatlar Iskandar Zulqarnayn va selevkidlar davfida yanada keng tarqaldi. (Iskandar Zulqarnayn Nuh payg'ambar avlodidan bo’lgani uchun adolat va haqiqat o’rnat gan donishmand fotih sifatida Sharq - musulmon adabiyotida ijobiy siymo sifatida ko'rsatiladi). Boshqa yozma manbalar va me'moriy yodgorliklar ham O'rta Osiyoda bozorlaming islom davrigacha shakllanganligidan daioiat beradi. Jumladan, Qadimgi Panjikent shahrida o'itkazilgan qazishmalarda VII asr oxiri va VIII asrning boshida qurilgan ikkita bozor majmuasining xarobalari topilgan. Ulardan biri aynan shahar chorrahasida joylashgan bo'lib, bir nechta kichik savdo va hunarmandchilik xonalaridan tuzilgan. Ikkinchi bozor esa shahar bosh ko'chalaridan biriga tutashib, bu yerdagi maydon atrotida joylashgan savdo do'koni va hunarmandchilik ustaxonalaridan shakllangan. Qadimgi Panjikentda ushbu bozorlardan 'tashqari shahar ko'chalari bo'ylab joylashgan rastalar ko'rinishidagi savdo do'konlari ham bo'lgan. Xom g'ishtdan qurilgan bu savdo imoratlari ko'pincha jamoat va turarjoy binolariga tutashgan bir qavatli va bir xonali do'konlarni tashk.il qilgan. Panjikeiitda

ikki xonalik savdo yacheykalari ham qurilib, ularning devorlari yupqa, tomlari esa tekis ishlangan . Ilk o'rta asr shaharlarida bozorlar, asosan, shahriston ichidagi chorrahalarda, ark-qal’lar darvozalari oldidagi maydonlarda va ko'chalarda joylashib, bu davrda hah alohida qurilgan mahobatli savdo inshootlari shakllanmagan. Ushbu davr savdo inshootlarining turlariga ko'chalar bo'ylab joylashgan savdo rastalari, do'konlar va hunarmandchilik ustoxonalari kirgan xolos. X-XI asrjardan boshlab esa O'rta Osiyodagi bozorlar ijtimoiy- siyosiy sharoitlarning yaxshilanishi bian shaharlarning asosiy savdo jamoa markazlariga aylana boradi. IX-X asrlarda O'rta Osiyo da shahar madaniyati, hunarmandchilik va iqtisodiyot gullab-yashnaydi. Bu davrda nafaqat mahallalar, balki shaharlar ham turli xil hunarmandchilik mollarini ishlab chiqarish va savdo markazlariga aylana boradi. Bu esa shaharlarning hududiy kemgayishiga, ya’ni shahriston devorlari ortida joylashgan "gabot» deb ataluvchi alohida hudud - shafiar hunarmandchilik savdo qismining shakllanishiga sabab bo'ladi. Rabotda asosan hunar ahli ayniqsa, olov bilan ishlovchilar va boy savdogarlar ya shashgan. Hunarmandlar, asosan, o'zlarining uy-ustaxonalarida ishlash ib, shaharlardagi hunarmandchilik uyushmalariga birlash gan va guzarlar hamda rabot bozorlarida savdo qilishgan. Ana shunday bozorlardan biri Xl asr Samarqand Sug'd-bozori bo’lib, u Afrosryob shaharchasidan janub tomondagi rabotda, hozirgi Registondan taxminan Siyob bozorigacha bo'lgan hududda joylashgan. Bozordagi markaziy o'rinni usti yopiq maxs us bozor inshooti Chorsu egallab, unga rabot darvozalaridan o’tuvch i ko'chalar kelib tutashgan. Ushbu chorsu bilan Afro siyobning Kesh darvozasi orasida savdo ko'chasi joylashib, u o’sha Samarqand Sug'd bozoriga to'g'ri kelgan. Chorsudan boshlanuvchi ko'chalarda va bu yerdagi kichik maydonchalarda ixtisoslashgan savdo rastalari, hunarmandlar do'konlari va karvonsaroylar joylashgan. Savdo ko'chasi bo'ylab joylashgan

rastalar qatori "ras-at-toq" deb atalgan. Bu nomdagi "toq" so’z idan anglashiladiki, ushbu rastalar qatorining usti gumbazlar bilan yo pilgan. Chorsular, rastalar, toqlar va timlar «Chorsu» gumbazlar bilan yopilgan savdo inshooti tarzida adabiyotlardan bizga XI asrdan ma’lum. Chunonchi, tarixchi at-Tartusiyning ma’lum qilishicha, O'rta Osiyoning ba'zi ilk o'rta asr shaharlarida chorsudan tashqari "tim" deb ataluvchi savdo inshootlari ham bo'lgan. Jumladan, shunday timlar Buxoro,Ispijob, Ushturkat, Chog'oniyon, Amul va boshqa shaharlarda qurilgan. "Tim"jso'zi dastlab "bozordagi rastalar ustiga qurilgan tom» ma'nosini anglatib, keyinchalik istalgan me'moriy berk, ya’ni usti va atroflari yopiq savdo binosiga, alohida qurilgan bozor inshooti, ixtisoslashgan usti berk savdo hunarmandchilik ko’chasi va usti yopiq savdo rastalariga nisbatan ham birday qo’llangan. Tarixchi al-Muqaddasiy "tim" so'zini hatto ko'tara savdo va xorijiy saydogarlarga mo'ljallangan karvonsaroylarga nisbatan ham ishlatgan. Qisqasi, ilk o'rta asrlarda savdo bilan bog’liq istalgan usti yopiq bino, ko'cha yoki inshootning "tim" deb atalishi mumkin bo'lgan. Ta'kidlash zarurki, tim binosining nafaqai usti, balki atrofiari ham yopiq bo'igan. Bunday savdo binolarida yozning jazirama issig'ida, qishu kuzning sovug'i, qor-yo mg'irlarda ham bemalol himoyalangan holda savdo qilish mimkin bo'igan. XI asrga kelib O'rta Osiyoda savdo va tovar pul munosbatlari k redit veksel (chek) ko'rinishiga o'ta boshlaydi. Bu, o'z navbatida, bozorlaida kreditlashgan yangi moliyaviy xizmat turi pul almashtiruvchilar, ya’ni sarroflar tashkilotini shakllantiradi. Buxorodagi 'Toqi Sarrofon" binosi aynan shu maqsadda qurilgan maxsus bozor inshootidir . Ma'lumki, XIV asr oxiri va XV asr G'rta Osiyo fuqaro me’morchiligi tarixiga, shu jumiadan, bozorlar savdo inshootlari hunarmandchilik ustaxonalarining qurilishi tarixiga yorqin h arflar bilarj yoziladi. Bu davr Amir Ternur va temuriylar hukmronligiga to'g'ri kelib, unda Buyuk Ipak yo'lining asosiy

h arakatlantiruvchi kuchlari va katta qismining egalari turonliklar hi soblangan. Samarqand esa bu davrda ushbu yo'Ining markaziy savdo va tranzit shahri bo'libgina q'olmay, balki ilm-fan, san'at, nadaniyat, me'morchilik va hunarmandchilikning ham yuksak darajada rivojlangan markaziga aylanadi. Samarqand ustalari va hin armandlari ishlab chiqargan paxta gazlamalar, teridan tikilgan kiyimlari ipakdan tayyorlangan ustiboshlar, misdan yasalgan idish-tovoqlar, otning egar-jabduqlari, chodir va o'tovlar, ajoyib va nafis qog'ozlar butun Sharqu G'arbda mashhur edi. Shaharga savdo-sotiqni j rivojlantirish uchun bozorlar, rastalar, timlar, karvonc aroylar, sarroflar, do'konlar, hunannandchilik ustaxonalari kerak edi. Temur davrida dastlab hozirgi Registon mayd oni da qator ochiq savdo rastalaridan tashqari bosh kiyimlarni sotishga mo'ljallangan maxsus savdo binosi "Timi kuloh furushon" ("Bosh kiyim sotuvchilar timi") bunyod etildi. Amir Temur ushbu inshootni xotini Tumon oqa nomidan bino etadi. Bu - Samarqand bozorlari shunchalik serob ediki, turli-tuman issiq iqlim sharoitida sotish uchun savdogarlar va xarid orlarga qulay bo'lgan katta usti yopiq bozor qurishga zaruriyat tug'iladi. Shu sababli Temur butun shaharni Re gistondagi tim orqali o'tadigan yopiq savdo ko'chasini quri shga farmoyish beradi. 1936-1939 yillarda Samarqandda tadqiqot olib borgan olim Sh.E.Ratiyaning ma'lumotiga ko'ra, ushbu savdo ko'chasi Amir T emurning jome masjidi (hozirgi Bibixonim) va saqlanmagan Sar oymulkxonim madrasasi binolari orasidagi maydonning janubiy qismida joylashgan timdan boshlanib, to Registon maydonidagi Tumon oqa timigacha davom etgan va undan o'chiq bozog maydoniga chiqilgan. Boshqa ma’umotlarga ko'ra, unshbu savdo ko'chasi shahaming janubiy-g'arbiy darvozalaridan biri «Ch orsu"gacha davom ettirilgan. Shuni ta'kidlash kerakki, bunday yopiq va keng savdo ko'chasi Temur davriga qadar nafaqat Samarqandda, baiki butun Movarounnahr va Xurosonda ham yo'q edi. Shu bois bunday usti yopiq bozor ko'chasini o'sha davr Q'rta Osiyo me'monjhilik va shaharsozlik san’atining chinakam yangillklaridan biri deb qarash mumkin edi. Ana shunday usti yop iq

O'xshashlar

M a s o f a v i y t a ’ l i m . M a s o f a v i y t a ’ l i m i m k o n i y a t l a r
O’RTA OSIYONING O’RTA ASRLARDAGI TA’LIM-TARBIYA MUASSASALARI
O’rta Osiyoning qadimgi arxivlari tarixidan
O I L A V I Y H U Q U Q L A R N I A M A L G A O S H I R I S H V A H I M O Y A Q I L I Sh
Bozor va tavakkalchilik.