O‘zbek onomastik ko‘lamining hajmi va mazmuni Reja: 1. “Onomastik ko‘lam”, “onomastik maydon” tushunchalarining mohiyati. 2.Onomastik ko‘lam tushunchalari orasidagi sistem munosabatlar haqida. 3. O‘zbek onomastik ko‘lamining hajmi va mazmuni. 4. O‘zbek onomastik ko‘lamining ichki bo‘linishi, tasnifiy belgilari.

Tildagi atoqli nom (ot)larning xilma-xil xususiyatlari juda qadimgi davrlardan buyon turli soha olimlarining diqqatini o‘ziga jalb etib kelmoqda. Masalan, qadimgi yunon olimlari Aristotel, Demokrit, Geraklitning asarlarida ham atoqli otlarning xususiyatlari haqida fikr-mulohazalar bildirilgan edi. Jumladan, Aristotel “Poetika” asarida otni nutq bo‘laklaridan biri deb hisoblaydi va unga quyidagicha ta’rif beradi: “Ot murakkab, ma’no anglatuvchi, zamonni bildirmaydigan, qismlari o‘z-o‘zidan ma’no anglatmaydigan so‘zdir” 1 . Eramizgacha 1-asrda yashagan YUliy Polluks “Onomastik” nomli atoqli otlarga izoh beruvchi lug‘at yaratgan. Stoiklar, jumladan Xrisipp atoqli otlarni alohida til birligi, so‘zlar guruhi deb tasnif qilgan edi. Uyg‘onish davrida va o‘rta asrlarda (T.Gobbs, Dj.Lokk, G.Leybnits) hamda butun X1X asr davomida (Dj.Mill, X.Djozef va boshqalar) atoqli otlar, ularning til lug‘aviy qatlamidagi o‘rni masalasiga doir munozara davom etdi. Bu sohada eng muxim masala atoqli otlar qanday ma’no bildirishini aniqlashdan iborat edi. XUSH-X1X asrlar davomida bu muammo faqat tilshunoslar tomonidan emas, faylasuflar, mantiq olimlari tomonidan ham o‘rganilgan. Bu muammoni o‘rganishga yirik ingliz mantiqshunos olimi Djon Styuart Mill (1806-1873) juda ko‘p kuch sarfladi. Uning talqinicha, atoqli otlar ma’no bildirmaydi, ular o‘ziga xos belgilar, yorliqlar sifatida predmetni bilishga, uni boshqa predmetlardan farqlashga yordam beradi. Biror predmet, kishining nomi (atoqli ot) o‘sha predmet yoki shaxs tavsifi uchun to‘la asos bo‘lolmaydi. O‘z fikrlarini rivojlantirib, Dj.Mill so‘zlarni ikki guruhga ajratadi: a) so‘z-belgilar, b) xarakterlovchi (konnotatsiyalovchi) so‘zlar. Konnotatsiyalovchi so‘zlar atoqli otlardan keyin vujudga kelgan 2 . YAna bir ingliz mantiqshunosi X.Djozef atoqli otlar haqida Dj.Millga qarama-qarshi fikrlarni bildirgan edi. Uning fikricha atoqli otlar turdosh otlarga nisbatan kengroq va ko‘proq ma’noga egadir. Masalan, “Palikur (kishi ismi, afsonaviy Eneyning hamrohi, yo‘ldoshi) e’tibordan chetda qoldi” gapi “Inson e’tibordan chetda qoldi” gapidan ancha mazmunliroqdir. 1 Аристотель. Поэтика (поэзия санъати ҳақида). Русчадан М.Маҳмудов, У.Тўйчиевлар таржимаси. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1980. – Б. 41. 2 Бу ҳақда қаранг: Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М.: Наука, 1973. – С. 56-58.

XX asrda atoqli otlar haqidagi mantiqiy yo‘nalishni mashhur ingliz faylasufi va mantiqshunosi Bertran Rassel (1872-1970) yanada rivojlantirdi. Uning fikricha, ma’lum makonda va zamonda atoqli otlar yordamida ifodalanuvchi ma’no turdosh otlarga nisbatan aniqroq, ilmiyroq xarakterga egadir. Bu jihatdan atoqli otlar bu, o‘sha, ana shu, ana bu singari ko‘rsatish olmoshlariga juda yaqin turadi 3 . Daniya tilshunosi Paul Kristofersen atoqli otlar bilan turdosh otlar orasidagi farqni ularning birinchisi aniq, konkret ma’noni, keyingisi esa mavhum ma’noni ifodalashida ko‘radi. Atoqli otlar individning, shaxsning bevosita ismi, nomi bo‘lsa, turdosh otlar bilvosita nomlardir. Turdosh otlar dastlab butun bir guruh, to‘da nomini bildiradi, keyinchalik bu nom konkretlashadi. Ingliz tilshunosi Alan Gardinerning “Atoqli otlar nazariyasi” (1954) nomli asari onomastika fanini yangi bosqichga ko‘tardi. Dj.Millning atoqli otlarni ma’no yo‘qligi haqidagi fikrini rivojlantirib A.Gardiner atoqli otlar o‘ziga xos nomlar bo‘lib, predmet, voqea-hodisa haqida aniq, konkret tasavvurlar yig‘indisini o‘zida ifoda etadi. Bu jihatdan atoqli otlar ikki bo‘linadi: a) mujassamlanuvchi, timsol bo‘la oluvchi (voploщennыy) atoqli otlar va b) mujassamlanmovchi, timsol bo‘la olmovchi atoqli otlar. Masalan, Vilyam SHekspir, Temza daryosi kabi atoqli otlar mujassamlanuvchi atoqli otlar guruhiga kiradi, chunki ular ma’lum bir shaxs (bu o‘rinda buyuk dramaturg) va geografik ob’ekt (bu o‘rinda daryo) haqida umumiy, yaxlit tasavvur beradi. Agar biz oddiygina qilib Vilyam desak, bu mujassamlanmovchi, kishi ismi haqida umumiy tasavvur beruvchi atoqli otni bildiradi. Tarixiy nuqtai nazardan mujassamlanuvchi atoqli otlar oldinroq, avvalroq vujudga kelgan. Masalan, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi antroponimlar bu nazariyaga ko‘ra mujassamlanuvchi atoqli otlar guruhiga kiradi, chunki ular mamlakatimiz davlatchiligi tarixi, madaniyatida juda katta o‘rin tutgan mashhur shaxslar haqidagi timsollarni o‘zida mujassamlashtiradi. Ota-onalar o‘z bolalarini ana shunday mashhur shaxslarga o‘xshashini orzu qilib qo‘ygan Temur, Temurbek, Ulug‘bek, 3 Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М.: Наука, 1973. – С. 58-59.

Alisher, Bobur kabi antroponimlar esa mujassamlanmovchi atoqli otlar sirasiga mansubdir. Taniqli tilshunos M.I.Steblin-Kamenskiy qadimgi island adabiyoti materiallari asosida onomastik leksikani mujassamlanish nuqtai nazaridan o‘rganar ekan, island adabiyotida qo‘llangan onomastik leksikada umuman “mujassamlanish” hodisasi bo‘lmaganligini qayd qiladi. Uning fikricha, har qanday atoqli ot muayyan denotatni, ma’noni ifodalab kelgan 4 . O‘z vaqtida T.Gobbs tomonidan ishlab chiqilgan atoqli otlarning “mujassamlanish” xususiyati haqidagi ta’limot keyinchalik G.Leybnits tomonidan yanada takomillashtirilgan edi. Nemis faylasuf olimi G.Leybnits fikricha, atoqli otlarda konkret va mavhum tafakkur elementlari ifodalangan bo‘ladi. Olimning bu fikri atoqli otlarni tilda (muloqotning belgili elementlari tizimida) va nutqda (bu elementlarning kommunikativ nuqtai nazardan qo‘llanishida) olib qarash nuqtai nazaridan ahamiyatlidir 5 . Ana shunday qarashlar tufayli tilshunoslikda atoqli otlarga abstrakt-mantiqiy va konkret-tarixiy nuqtai nazardan yondoshuv vujudga keldi. O‘z vaqtida Dj.Mill tomonidan asoslangan atoqli otlarda hech qanday ma’no elementi yo‘q, degan ilmiy qarash keyinchalik V.Bryondal, E.Boyssensom, L.Elmslev kabi taniqli tilshunos olimlar tomonidan rivojlantirildi. Natijada ayrim olimlar, jumladan daniya tilshunosi Knud Togebyu atoqli otlar (jumladan, olmoshlar ham) semantik mazmunga ega bo‘lmaganligi uchun o‘zaro sinonimlardir. SHunga ko‘ra yakka individ, shaxs bir necha ismga, bir necha shaxslar esa bir umumiy ismga ega bo‘lishi mumkin (adashlar, familiyadoshlar: Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Botir Zokirov, Erkin YUsupov kabi biz bilmagan, biz uchun notanish boshqa shaxslar ham bor). Bu fikrga teskari qarashlar ham mavjud, ya’ni atoqli otlar, so‘z bo‘lgani uchun xuddi turdosh otlar kabi xilma-xil xususiyatlarga egadir. Bunday qarash o‘z vaqtida faylasuf-stoiklar tomonidan asoslangan edi, keyinchalik X1X asrda 4 Стеблин-Каменский М.И. Древнеисландская топономастика как материал к истории имени собственного // Стеблин-Каменский М.И. Спорное в языкознании. – Л.: Наука, 1974. – С. 105-106. 5 Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. – М.: Высшая школа, 1979. – С. 21-23.

X.Djozef, Dj.Mill, XX asrda O.Espersen kabi olimlar tomonidan rivojlantirildi. Masalan, daniya olimi O.Espersenning ta’kidlashicha, “atoqli otlar turdosh otlarga nisbatan ko‘proq xususiyatlarga egadir. Atoqli otlar o‘zida juda ko‘plab belgi- xususiyatlarni konnotatsiya qiladi” 6 . XX asrning 60-70-yillarida taniqli rus tilshunosi A.V.Superanskaya atoqli otlarning tilshunoslikda (ayniqsa, chet el tilshunosligida) o‘rganilish tarixi bilan maxsus shug‘ullandi hamda «Atoqli otlarning umumiy nazariyasi» nomli yirik tadqiqotini e’lon qildi 7 . SHundan keyin V.A.Nikonovning “Ism va jamiyat” (1974), V.A.Karpenkoning “Atoqli va turdosh otlarni farqlashning nazariy asoslari” (1975), A.D.Zverevning “Atoqli va turdosh otlar haqida” (1976), I.I.Kovalikning “Ukrain tilida atoqli va turdosh otlar” (1977) nomli asarlari e’lon qilindi, “Atoqli va turdosh otlar” nomli alohida ilmiy to‘plam nashr etildi (1978). Taniqli olim A.A.Reformatskiy o‘z vaqtida atoqli va turdosh otlarni quyidagicha farqlashni taklif etgan edi: atoqli otlar birinchi navbatda nominativ funksiyaga ega, ya’ni muayyan predmetlarni, narsa-hodisalarni alohida nomlash uchun xizmat qiladi, turdosh otlar esa semasiologik, ya’ni ifodalovchi funksiyani bajaradi, ya’ni ular predmet, voqea-hodisalarni nomlash bilan birga ular haqidagi tushunchani ham bildiradi 8 Bu muammo hozirgi kunga qadar tilshunoslarni, faylasuflarni va boshqa fan vakillarini qiziqtirib kelmoqda. Masalan, 1978 yilda Krakov shahrida o‘tkazilgan XSH xalqaro Onomastik kongress “Turdosh otlar va atoqli otlar” muammosiga bag‘ishlangan edi. 1984 yilda Leypsig shahrida o‘tkazilgan XU xalqaro Onomastik kongress esa atoqli otlarni sotsiolingvistik yo‘nalishda o‘rganish muammolarini muhokama qilgan edi 9 . 1973 yilda til falsafasi bo‘yicha yirik mutaxassis Evgeniy Grodzinskiyning “Atoqli otlar umumiy nazariyasidan ocherk” nomli monografiyasi e’lon qilinadi. Bu ishda E.Grodzinskiy atoqli otlarni quyidagi uch guruhga ajratadi: a) bir 6 Есперсен О. Философия грамматики. – М.: 1958. – С. 71-72. 7 Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М.: Наука, 1973. – 366 с. 8 Реформатский А.А. Введение в языковедение. – М., 1967. – С. 29-30; 57-62. 9 Агеева Р.А., Бахнян К.В. Социолингвистический аспект имени собственного (К ХУ Международному конгрессу по ономастике, 13-17 августа 1984 г., Лейпциг). – М.: Наука, 1984. – С. 5-12.