O’zbekiston davlat suverenitetining e’lon qilinishi
![O’zbekiston davlat suverenitetining e’lon qilinishi
Reja:
1. O’ zbekistonning davlat mustaqilligini qo’lga kiritish tomon yo’ l tutishi.
2. Sovet imperiyasining tanazzulga yuz tutishi.
3. O’ zbekiston davlat mustaqilligining e’lon qilinishi va uning tarixiy ahamiyati.](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_1.png)
![1. O’zbekistonning davlat mustaqilligini qo’lga kiritish tomon yo’l tutishi.
XX asr 90-yillariga kelib jahon va sobiq ittifoqdagi o’zgarishlar hamda
yuzaga kelgan vaziyat o’zbek xalqining mustaqillik uchun bo’lgan kurashini
tezlashtirib yubordi. Bu o’rinda O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining
1989-yil 23-iyundagi plenumi va unda Islom Karimovning birinchi kotib etib
saylanishi juda katta ahamiyat kasb etdi. Ushbu anjumanda I.Karimov
O’zbekistonning sobiq Ittifoqda tutgan o’rni va rolini aniq-ravshan belgilab berdi,
madaniy merosni va tarix haqiqatini tiklash, milliy urf-odatlar va an’analarni
rivojlantirish obektiv zarurat ekanligini isbotladi.
O’zbekistonning yangi hukumati Markaz bilan bo’ladigan munosabatlarni
o’zgartirmay turib, ijobiy siljishlarga erishib bo’lmasligini va buning uchun
respublikaning to’liq mustaqilligini ta’minlash zarurligini tushunib etdi.
I.A.Karimovning tashabbusi bilan O’zbekiston hukumati tomonidan 1989-yil 15-
avgustda «Kolxozchilar, sovxoz ishchilari, fuqarolar, shaxsiy tomorqa xo’jaliklari
va individual uy-joy qurilishini yanada rivojlantirish to’g’risida» maxsus qaror
qabul qilindi. Garchi bu g’oya ittifoq rahbarlariga yoqmagan bo’lsa ham,
I.A.Karimov o’z fikridan qaytmay, uni jasorat bilan amalga oshira bordi. Natijada
o’sha yilning 4 oyida aholi qo’shimcha 90,7 ming gektar yer oldi. «G’oyat og’ir
ayni o’sha sharoitda aholiga qo’shimcha tomorqa yerlari ajratish haqidagi Farmon
va qarorlar qabul qilingani shu asosda, O’zbekiston bo’yicha 2,5 million oilaga
hammasi bo’lib 700 ming gektar sug’oriladigan yer tomorqa sifatida xususiy mulk
qilib berilgani qishloqlarimizda ijtimoiy muammolarni yechish, aytish mumkinki,
jar yoqasida turgan yurtimizda tinchlik va barqarorlikni saqlab qolishda ulkan
tarixiy qadam bo’lgan...» Ana shunday o’zgarishlar tufayli odamlar dunyoda adolat
va haqiqat borligiga, mus taqillik har qaysi oila, butun xalqimiz uchun hyech narsa
bilan o’lchab, qiyoslab bo’lmaydigan bebaho ne’mat ekaniga chin dildan ishonch
hosil qilgan edilar.
XX asr 80-yillarining o’rtalariga kelib SSSRning parchalanishi real obektiv
haqiqatga aylanib qoldi. 1989-yil 21-oktabrda O’zbekiston Oliy Sovetining XI
sessiyasi «O’zbekiston SSRning davlat tili haqida»gi Qonunini qabul qildi. O’zbek](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_2.png)
![tili davlat tili deb e’lon qilindi. Ish yuritish sekin-asta o’zbek tiliga o’tkazila
boshlandi, uni o’rganishni yaxshilash yuzasidan aniq chora-tadbirlar belgilandi.
Ayni vaqtda rus tilini va respublikada yashovchi boshqa xalqlarning tillarini
o’rganish uchun shart-sharoitlar yaratilishi lozim edi, tilni o’rganishning
ixtiyoriyligi va uni tanlash huquqi qonunda belgilab qo’yildi. Bu qonunning qabul
qilinishi o’zbek xalqi, shu xalq milliy o’z-o’zini anglashining o’sishi, respublikada
millatlararo hamjihatlikning saqlanib qolishi uchun juda katta ahamiyatga ega
bo’ldi. Davlat tili haqidagi qonun qabul qilinganidan so’ng milliy o’zlikni anglash,
milliy davlatchilikni tiklash yo’lida respublikada yana bir tarixiy ahamiyatga ega
bo’lgan muhim siyosiy qadam qo’yildi.
1990-yil 23-martda O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining
Plenumida respublika siyosiy tizimi to’g’risidagi masala ko’rib chiqildi. Unda
O’zbekistonda hokimiyatning Prezidentlik boshqaruvi shakliga o’tishi respublika
suvereniteti va davlatchiligida mohiyatan yangi bosqich ekanligi ta’kidlandi.
1990-yil 24-mart kuni O’zbekiston SSR Oliy Sovetining XII chaqiriq 1-
sessiyasi SSSR doirasida birinchi bo’lgan siyosiy hujjatni - «O’zbekistonda
Prezidentlik boshqaruvi ta’sis etish to’g’risida»gi qarorni qabul qildi va
O’zbekiston Kompartiyasi MK birinchi kotibi Islom Abdug’aniyevich Karimov
O’zbekiston SSR Prezidenti etib saylandi. Shu tariqa, O’zbekiston-SSSR
respublikalari ichida birinchi bo’lib o’zining milliy-huquqiy va demokratik
davlatiga mustahkam zamin yaratdi.
O’zbekistonning mustaqillikka yerishishida qo’yilgan navbatdagi muhim
qadamlardan biri bu 1990-yil 20-iyunda respublika Oliy Soveti tomonidan 12
moddadan iborat bo’lgan «Mustaqillik Deklarasiyasi»ning qabul qilinishi edi.
Mazkur hujjat O’zbekiston qonunlarining Ittifoq qonunlaridan ustuvorligini
ta’minladi. Shu bilan birga, «Mustaqillik Deklarasiyasi» O’zbekistonning 1991-yil
31-avgustga qadar mavjud bo’lgan boshqaruv, huquqiy faoliyatini ta’minladi,
barcha sohada mustaqil siyosat olib borish imkonini berdi. Deklarasiyada har bir
millatning o’z taqdirini o’zi belgilash huquqidan kelib chiqqan holda, xalqaro
huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlariga va demokratiya tamoyillariga](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_3.png)
![asoslanib O’zbekiston SSRning davlat suvereniteti e’lon qilindi. Deklarasiyaning
qabul qilinishi bilan O’zbekistonda respublikaning iqtisodiy va siyosiy hayotiga
doir masalalar mustaqil tarzda hal qilina boshlandi.
Shunday bir tarixiy sharoitda sobiq SSSRdagi siyosiy vaziyat keskinlashib
bordi. XX asrning 90-yillari boshlarida Ittifoq tarkibidagi ko’pchilik respublikalar
mavjud vaziyatni o’zgartirishni talab qila boshladi. 1990-yil bahorida Sovet
Sosialistik Respublikalari hisoblangan Boltiqbo’yidagi Litva (11-mart), Latviya (4-
mayda), E stoniya (8-may), keyinroq Gruziya (okt ya br) va Ozarbayjon (1991-yil
fevral) Ittifoq tarkibidan chiqqanligini e’lon qildi Bu holat SSSR ning davlat
butunligiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Moskva 1990-yil kuzida Markaz bilan
respublikalar o’rtasidagi munosabatlarni yangilash yuzasidan muzokaralar
jarayonini boshlab yubordi. Shu asosda markaziy hokimiyat jamoatchilikning
talablari ostida Ittifoq shartnomasini yangilash zaruratini e ’tirof etishga majbur
bo’ldi.
SSSR Oliy Soveti Ittifoq shartnomasini o’zgartirish, SSSRni teng huquqli
suveren respublikalar Federasiyasi sifatida yangilash xususida xalqning fikrini
bilish maqsadida 1991-yil 17-mart kuni Butunittifoq referendumini o’tkazishga
qaror qildi. 1991-yil 20-fevralda O’zbekiston Oliy Kengashning Rayosati
referendum o’tkazishni ma’qulladi va SSSR Oliy Soveti tomonidan tayyorlangan
byulleten bilan birga yana bitta qo’shimcha byulletenni ovozga qo’yishga qaror
qildi.
Qo’shimcha byulletenga «Siz O’zbekistonning mustaqil, teng huquqli
respublika sifatida yangilangan Ittifoq (Federasiya) tarkibida qolishiga rozimisiz?»
degan savol qo’yildi. Ovoz berishda qatnashgan saylovchilarning 93% bu savolga
«Ha» deb javob berdilar. Demak, o’zbekistonliklar o’z mamlakatini mustaqil
davlat sifatida federativ ittifoqda bo’lishini, O’zbekistonning suveren respublika
sifatida rivojlanishini yoqlab ovoz bergan e dilar.
1991-yil aprelda Kiyevda Ukraina, Rossiya, Belorus, O’zbekiston,
Qozog’iston respublikalari rahbarlarining uchrashuvi bo’ldi. Uchrashuvda mustaqil
respublikalar manfaatlariga mos keladigan Ittifoq shartnomasini tuzishga](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_4.png)
![yondashish yo’llari ishlab chiqildi va tegishli bayonot imzolandi. Bu hujjatni
Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston Respublikalari ham imzolashga rozilik
bildirdi. Markaz yon berishga majbur bo’ldi.
1991-yilga kelib O’zbekistonda respublikaning davlat mustaqilligiga doir
mutlaqo yangi davlat ramzlarini tayyorlash va qabul qilish borasida dadil ishlar
qilina boshlandi. 1991-yil 15-fevralda O’zbekiston Oliy Kengashi
«O’zbekistonning davlat ramzlari to’g’risida» maxsus qaror qabul qildi.
O’zbekistonning o’z suvereniteti uchun kurashi, avvalo, respublikada qa bul
qilingan har bir qonunning mazmuni va mohiyati jihatidan sobiq
Ittifoqqonunlaridan tubdan farq qilishida, bundan tashqari, har bir qonun
a vv algidek Ittifoq qonuniga moslashtirib e mas, balki respublika manfaati ifoda
yetilganligi bilan ajralib tura boshladi. Xususan, 1991-yilning 22-iyulida
O’zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumining «O’zbekiston SSR hududida
joylashgan Ittifoqqa bo’ysunuvchi davlat korxonalari, muassasalari va
tashkilotlarini O’zbekiston SSRning huquqiy tobeligiga o’tkazish» to’g’risida
qabul qilgan qarori ham O’zbekiston SSR Prezidenti I.A.Karimov, O’zbekiston
SSR Oliy Kengashi va hukumati O’zbekistonning siyosiy-iqtisodiy mustaqilligi,
uning milliy suvereniteti uchun dadil qadamlar tashlaganligining isbotidir.
2.Sovet imperiyasining tanazzulga yuz tutishi.
1991-yilning aprel oyiga kelib, Markaz o’zining ta’sir doirasini saqlab qolish
maqsadida mustaqil davlatlar ittifoqini tuzishga intildi. 1991-yil aprelda Novo-
Ogoryovoda SSSR Prezidenti M.S.Gorbachevning 9 respublika rahbarlari bilan
uchrashuvi bo’ldi. Ishtirokchilar tomonidan «Mamlakatdagi vaziyatni
barqarorlashtirish va tanglikni bartaraf etishga doir kechiktirib
bo’lmaydigan choralar to’g’risida» qo’shma Bayonot imzolandi. Bu hujjat
«9+1» (9 respublika+Markaz) degan nomni oldi. Uning mazmuni markazning yon
berganini, Kiyevda bildirilgan fikr-mulohazalarga rozi bo’lganini ko’rsatadi.
1991-yil 3-iyunda Novo-Ogoryovoda SSSR Oliy Soveti vakillari bilan
Respublika rahbarlari o’rtasida uchrashuv bo’ldi. Uchrashuvda Mustaqil davlatlar
ittifoqi (MDI) tuzish masalasi muhokama qilindi. Mulk, til va yangi shartnomani](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_5.png)
![tasdiqlash tartibi to’g’risida keskin munozara bo’ldi. Uchrashuvda
ishtirokchila rn ing fikr-mulohazalari asosan inobatga olingan «Mustaqil davlatlar
ittifoqi to’g’risida shartnoma» loyihasi ishlab chiqildi. Loyiha barcha
Respublikalar Oliy Sovetlariga muhokama uchun jo’natildi.
Mazkur shartnoma loyihasi O’zbekiston Oliy Sovetida 1991-yil 14-iyunda
muhokama qilindi. Kengash Federasiya tamoyillari asosida Mustaqil Davlatlar
Ittifoqini tuzish tarafdori e kanligini bildirdi. Shu bilan birga u Respublikalar
vakolatlarini yanada kengaytirishga doir takliflarni ilgari surdi.
1991-yil iyul oyining oxirlarida Novo-Ogoryovoda yangi shartnoma
loyihasini uzil-kesil tayyorlash uchun Markaz vakillari va Respublika
rahbarlarining uchrashuvi bo’ldi. Markazni ham, Respublikalar rahbarlarini ham
qanoatlantiradigan «Mustaqil Davlatlar Ittifoqi to’g’risida shartnoma» loyihasi
tayyorlandi. Ammo hamma rozi bo’lgani holda «Mustaqil Davlatlar Ittifoqi
to’g’risidagi shartnoma» ni imzolash 1991-yil 20-avgust kuniga qoldirildi. SSSR
Prezidenti M.S.Gorbachyov Foros (Qrim)ga dam olish uchun jo’nab ketdi.
Biroq ittifoqning kompartiya va markaziy davlat apparatidagi bir necha
nufuzli rahbarlar markazning yakkahokimligini cheklaydigan va kamida oltita
respublikani Ittifoqdan chetda qoldiradigan bu shartnomaga qo’shila olmadi. Bu
rahbarlar oliy hokimiyat mahkamalaridagi asosiy lavozimlarni egallab turar yedi.
Prezident M.Gorbachev dam olishga ketganidan foydalanib, ular 1991-yil 18-
avgust kuni tayyorlangan va 19-avgustda matbuotda e’lon qilingan «Sovet
rahbariyatining Bayonoti»da M.S. Gorbachevning salomatligi yomonlashdi, shu
sababli uning SSSR Prezidenti vazifalarini ijro etish imkoniyati yo’q, degan soxta
axborot bilan chiqdilar. Bayonotda Prezident vakolatlari vise-prezident
G.I.Yanayevga o’tkazilganligi e’lon qilindi. Aslida yesa Prezident
M.S.Gorbachyov sog’-salomat edi, ammo o’zini himoya qila olmadi. Fitnachilar
noqonuniy ravishda uni o’z vazifasidan chetlashtirdi va mamlakatdan, xalqdan,
dunyodan ajratib, barcha aloqa vositalarini uzib, 72 soat qamal qilib qo’ygan edi.
Fitnachilar tomonidan mamlakatni idora qilish uchun SSSRda Favqulodda holat
davlat qo’mitasi (GKChP) tuzildi.](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_6.png)
![1991-yil 18-avgustda mamlakatda favqulodda holat e’lon qilindi. Favqulodda
holat davlat qo’mitasi faoliyatiga qarshi B.N.Yel s in boshchilik qildi. Uning
farmoni bilan 1991-yil 22-avgustda KPSS faoliyati to’xtatildi, keyinchalik taqiqlab
qo’yildi. Ammo KPSS Markaziy Qo’mitasi joylardagi partiya qo’mitalaridan
to’ntarishni qo’llab-quvvatlashni talab qildi. Moskva va boshqa bir necha yirik
shahar ko’chalariga qo’shinlar, shu jumladan tanklar kiritildi, deyarli barcha
markaziy gazetalar taqiqlab qo’yildi, markaziy televideniyaning birinchi kanalidan
boshqa barcha kanallari, deyarli barcha radiostan s iyalar ishi to’xtatildi.
Shuni ta’kidlash lozimki, mamlakat aholisining ko’pchiligi Favqulodda holat
davlat qo’mitasidan yuz o’girdi, armiya payt poylash pozisiyasida turdi. 20-
avgustdayoq qarshilik markaziga aylangan RSFSR Oliy Kengashi binosi atrofida
barrikadalar paydo bo’ldi, ularda o’n minglab kishilar himoyada turdi. Harbiy
bo’linmalarning bir qismi mudofaachilar tarafiga o’tdi. 21-avgustda fitnachilar
mag’lubiyatga uchradi, 22-avgustda yesa Favqulodda holat davlat qo’mitasi
(GKChP) a’zolari qamoqqa olindi. Shundan so’ng to’ntarishni qo’llab-quvvatlagan
KPSS rahbariyati bu partiyaning obro’sini uzil-kesil yerga urdi. Favqulodda holat
davlat qo’mitasining mag’lubiyatidan so’ng mamlakatda kommunizmga qarshi
ommaviy namoyishlar b o’l ib o’tdi. KPSSning faoliyati to’xtatib qo’yilgach,
partiyaning qariyb 15 million a’zosidan birontasi bu qarorga qarshi norozilik
bildirish uchun ko’chaga chiqmadi. Bu mazkur partiya 1991-yil yozidagi
qiyofasida umri tugaganidan dalolat beruvchi ramziy holat e di.
Moskvada fojiali hodisalar ro’y bergan paytda O’zbekiston Prezidenti
I.A.Karimov rasmiy safar bilan Hindistonda edi. Prezidentimiz 1991-yil 19-
avgustda safardan qaytib keldi va shu kuni kechqurun Toshkent shahrining faollari
bilan uchrashib, qat’iy tarzda O’zbekiston nuqtayi nazarini ma’lum qildi.
Respublika rahbariyati Markazdan beriladigan qonunga xilof bo’lgan har qanday
ko’rsatmalarni bajarishni man etdi. 20-avgustda O’zbekiston SSR Oliy Kengashi
Rayosati va O’zbekiston SSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida
qo’shma majlisi bo’ldi. Unda fitna munosabati bilan vujudga kelgan vaziyat](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_7.png)
![muhokama qilinib, O’zbekistonning mustaqillikka erishish yo’li o’zgarmasligi
haqida Bayonot qabul qilindi.
1991-yil 21-avgust kuni O’zbekiston Prezidenti I. Karimovning Farmoni bilan
Favqulodda holat davlat qo’mitasining O’zbekiston Konstitusiyasi hamda
qonunlariga zid keladigan qarorlari va farmonlari noqonuniy deb e’lon qilindi.
Islom Karimov Favqulodda holat Davlat Qo’mitasi faoliyatiga o’z
munosabatini bildirmagan, qo’rqoq va prinsipsiz mavqyeda turgan KPSS Markaziy
Qo’mitasi Siyosiy Byurosi va Kotibiyati yuz minglab kommunistlarning sha’ni va
qadr-qimmatini zarba ostiga qo’yganini qoraladi. Buning ustiga respublika
kommunistlarini chalg’itishga va davlat to’ntarishini qo’llab-quvvatlashga majbur
qilishga urinish bo’lganini oshkora aytdi. I.Karimov bundan buyon KPSS
Markaziy Qo’mitasi Siyosiy Byurosining tarkibida qola olmasligi to’g’risida
bayonot berdi. Mazkur bayonotni O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo’mitasi
byurosi va Markaziy nazorat komissiyasi rayosati ma’qulladi.
O’zbekiston Prezidentining 1991-yil 25-avgustdagi Farmoniga binoan
Respublika ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizligi qo’mitasi qonuniy ravishda
O’zbekiston tasarrufiga olindi. Respublika hududida joylashgan SSSR ichki ishlar
vazirligining ichki qo’shinlari bevosita O’zbekiston Prezidentiga bo’ysundirildi.
Respublika ichki ishlar vazirligi, Davlat xavfsizlik qo’mitasi, prokuraturasi, adliya
organlari, ichki qo’shinlar, Turkiston harbiy okrugi qismlari va qo’shilmalari
partiyadan butunlay xoli qilindi.
Sobiq Ittifoqning rasmiy jihatdan tugatilishida 1991-yil 8-dekabrda
Belorussiyaning Belaya Veja Pushchasida Rossiya, Ukraina va Belorussiya
rahbarlari tomonidan imzolangan o’zaro bitim muhim ahamiyat kasb yetdi.
Bitimda 1922-yil 30 dekabrda tashkil topgan SSSR tugatilganligi va Mustaqil
Davlatlar Hamdo’stligi (MDH) tashkil etilganligini rasman e’lon qildilar. 1991-yil
25-dekabrda SSSR xalqaro huquq subekti sifatida barham topdi va
M.S.Gorbachyov Bosh kotib va Prezident lavozimlaridan iste’foga chiqdi.
3. O’zbekiston davlat mustaqilligining e’lon qilinishi va uning tarixiy
ahamiyati.](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_8.png)
![Markaz va respublikalar o’rtasidagi munosabatlar tobora taranglashib, markaz
boshqaruv qobiliyatini yo’qotgan, har bir mintaqa, har bir respublika o’z holiga
tashlab qo’yilgan bir sharoitda tarixiy vaziyatni to’g’ri baholay bilish qobiliyatiga
ega bo’lgan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov Oliy Kengash
sessiyasini chaqirish va unda O’zbekiston Mustaqilligi haqida Qonun qabul
qilishni talab qildi.
Oliy Kengash sessiyasi «O’zbekiston Respublikasining davlat
mustaqilligini e’lon qilish to’g’risida» qaror qabul qilindi. Mazkur qarorda:
1. Respublikaning davlat mustaqilligi to’g’risidagi Oliy Kengash bayonoti
tasdiqlansin va respublika bundan buyon O’zbekiston Respublikasi deb atalsin;
2. 1 sent ya br O’zbekiston Respublikasining Mustaqillik kuni deb belgilansin va
1991-yildan boshlab bu kun bayram va dam olish kuni deb e’lon qilinsin, deb
qat’iy belgilab qo’yildi.
«O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to’g’risida» gi
qonun g’oyat katta ahamiyatga e ga bo’lib, bu qonun asosida O’zbekistonning
huquqiy holati tubdan o’zgardi. O’z mohiyatiga ko’ra bu hujjat respublika uchun
vaqtincha konstitusiya rolini ham o’ynaydigan bo’ldi. 17 moddadan iborat ushbu
qonun suveren O’zbekiston Respublikasining asosiy belgilarini aniqlab berdi.
Qonunning birinchi moddasida: «O’zbekiston Respublikasi o’z tarkibidagi
Qoraqalpog’iston Respublikasi bilan birga, mustaqil, demokratik davlatdir» ,
- deb qonunlashtirib quyildi.
Bunday Qonunning qabul qilinishi Mustaqillik davrida qo’lga kiritilgan
yutuqlarning natijasi hisoblanadi. Bu e sa huquqiy, iqtisodiy hamda ma’naviy-
axloqiy munosabatlar natijasi sifatida muhim ahamiyatga e ga. Shuning uchun ham
mazkur Qonunga O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1991-yil 30-
sentabrda bo’lib o’tgan VII sessiyasida qabul qilingan qarori bilan Konstitusiyaviy
Qonun maqomi berildi. Jumladan, unda shunday deyiladi:
1. «O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to’g’risida» 1991-yil
31-avgustda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining Qonuniga
konstitusiyaviy maqom berilsin.](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_9.png)
![2. O’zbekiston Respublikasining amaldagi Konstitusiyasi moddalariga «O’zbekiston
Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to’g’risida»gi Qonunning
moddalariga zid kelgan hollarda mazkur Qonunga amal qilinsin», - deb belgilab
qo’yildi.
Shu tariqa, xalqimizning asriy orzusi, umidlari ushaldi, ro’yobga chiqdi. Uzoq
yillar davom yetgan kurash natijasida mamlakatimiz, xalqimiz siyosiy mutelikdan,
asoratdan qutuldi. Dunyo xaritasida yana bitta mustaqil davlat - O’zbekiston
Respublikasi paydo bo’ldi. O’zbekiston tarixida yangi davr - milliy istiqlol davri
boshlandi. O’zbekiston uchun mustaqil ichki va tashqi siyosat yuritish, xalqimiz
uchun o’z taqdirini o’zi belgilash, o’zlari uchun munosib turmush yaratish
imkoniyati vujudga keldi.
Umumxalq referendumi O’zbekiston erishgan istiqlolni mustahkamlash uchun,
avvalo, xalqning fikrini bilish, mustaqillikka munosabatini aniqlash zarur edi. Shu
maqsadda 1991-yilning 18-noyabrida O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining
VIII sessiyasi «O’zbekiston Respublikasi referen- dumini o’tkazish
to’g’risida» qaror qabul qildi. Qarorda quyidagilar belgilandi:
1. 1991-yil 29-dekabr, yakshanba kuni O’zbekiston Respublikasining Davlat
mustaqilligi to’g’risidagi masala bo’yicha O’zbekiston Respublikasining
referendumi o’tkazilsin.
2. Referendumda ovoz berish byulleteniga masala quyidagi ta’rifda kiritilsin:
«O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan e’lon qilingan
O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini ma,qullaysizmi’!»
Referendumga katta tayyorgarlik ko’rildi. Referendumni uyushqoqlik bilan
o’tkazish maqsadida Markaziy saylov komissiyasi, 13 okrug, 7 ming uchastka
saylov komissiyalari tuzildi. 1991-yil 29-dekabr kuni bo’lib o’tgan referendumda 9
million 898 ming 707 kishi yoki saylov ro’yxatiga kiritilganlarning 94,1%
qatnashdi. Ularning 98,2% referendumda qo’yilgan savolni ma’qullab ovoz berdi.
Demak, O’zbekistonning Davlat mustaqilligi umumxalq tomonidan yakdillik bilan
ma’qullandi. Shuni ta’kidlash lozimki, referendum butun respublika hududida
qonun asosida tashkiliy jihatdan uyushqoqlik, fuqarolarning yuksak siyosiy faolligi](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_10.png)
![bilan o’tdi. Buni referendumda AQSh, Turkiya, Malayziya va boshqa
mamlakatlardan kelgan mustaqil kuzatuvchilar ham tasdiqladilar.
Islom Karimov O’zbekistonning birinchi Prezidenti: O’zbekiston
mustaqillikka erishgandan keyin davlat boshqaruvining yangi, zamonaviy va
samarali tizimi Prezidentlik respublika boshqaruvi shakli rivojlantirishga kirishildi.
Respublikasi Oliy Kengashining 1991-yil 18 noyabndagi VIII sessiyasida
umumxalq referendumini o’tkazish qarori bilan birga «O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti saylovi to’g’risida» gi Qonuni, shuningdek, «O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti saylovini tayinlash to’g’risida» qaror qabul qilindi va
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi 1991-yil 29-dekabr, yakshanba kuniga
belgilandi. Saylovga jiddiy tayyorgarlik ko’rilib, 13 ta okrug va qariyb 7 mingta
uchastka saylov komissiyalari tuzildi. Oliy lavozimga ikki nomzod - O’zbekiston
XDP va O’zbekiston kasaba uyushmalari Federasiyasi nomzodi I.A.Karimov va
«Erk» Demokratik partiyasi vakili Saloy Madaminov (Muhammad Solih) nomzodi
qo’yildi.
1991-yil 29-dekabrda bo’lib o’tgan saylovlar yakuniga ko’ra 8 million 514
ming 136 ovoz yoki ovoz berishda qatnashganlarning 86 foizi Islom Karimov
nomzodini, million 220 ming 474 saylovchi (12,3%) Saloy Madaminov nomzodini
yoqlab ovoz berdi.
1991-yil 30-dekabrda Markaziy saylov komissiyasi okrug komissiyalari
majlis bayonlarini ko’rib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi
to’g’risidagi qonunning 35-moddasiga asosan Islom Abdug’aniyevich Karimovni
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylangan deb hisoblashga qaror
qildi. Shunday qilib mamlakatimizda birinchi marta yashirin ovoz berish yo’li
bilan o’tkazilgan to’g’ridan to’g’ri umumiy va altemativ asosdagi saylovda
I.A.Karimov 5 yil muddatga O’zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylandi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992-yil 4-yanvarda bo’lgan
navbatdan tashqari IX sessiyasida Prezident Islom Karimov qasamyod qildi.
1995-yil 26-martda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qaroriga muvofiq
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolat muddatini 1997-yildan 2000-](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_11.png)
![yilgacha uzaytirish masalasi bo’yicha umumxalq referendumi bo’lib o’tdi. Unda 11
mln. 245 028 kishi yoki ovoz berish huquqiga ega bo’lgan fuqarolarning 99,3%
ishtirok etdi.
«O’zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolat muddatini 1997-yildan
2000-yilgacha uzaytirishga siz rozimisiz» degan savolga 11 mln. 199 ming 415
kishi yoki ovoz berishda qatnashganlarning 99,6% ijobiy javob berdi.
Shunday qilib, mamlakat fuqarolarining mutlaq ko’pchiligi O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning vakolat muddatini 2000 yilgacha
uzaytirishni ma’qulladilar va referendum natijalari Markaziy saylov komissiyasi
qarori hamda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining tegishli qarori bilan
mustahkamlandi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1999-yil 19-20-avgust kunlari
bo’lib o’tgan XV sessiyasi I.A. Karimovning Prezidentlik vakolati muddati 1999-
yil oxirlarida tugashini e’tiborga olib, 2000-yil 9-yanvarda O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti saylovini o’tkazishga qaror qildi. Markaziy saylov
komissiyasi O’zbekiston «Fidokorlar» milliy demokratik partiyasi nomzodi Islom
Abdug’aniyevich Karimovni hamda O’zbekiston Xalq demokratik partiyasidan
ko’rsatilgan Abdulhafiz Jalolovni Prezidentlikka nomzod etib ro’yxatga oldi,
yashirin ovoz berish byulleteniga kiritdi.
2000-yil 9-yanvarda muqobillik va demokratik tamoyillar asosida
O’zbekiston Re spublikasi Prezidenti saylovi bo’lib o’tdi. Saylovda ro’yxatga
olingan say l ovchilarning 95,10 foizi, 12 mln. 123 ming 199 saylovchi qatnashdi.
Saylovda qatnashganlarning 91,90 foizi Islom Karimov uchun, 4,17 foizi A.
Jalolov uchun ovoz berdi. 3,93 foiz byulleten haqiqiy e mas deb topildi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi Islom
Abdug’aniyevich Karimovning O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
saylanganligi to’g’risida qaror qabul qildi. I.A. Karimovning ikkinchi bor
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti e tib saylandi.
Ma’lumki, 2002-yil 27-yanvarda o’tkazilgan umumxalq referendumi
natijalariga hamda uning asosida O’zbekiston Respublikasining 2003-yil 24-](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_12.png)
![aprelda qabul qilingan Qonuniga ko’ra O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyaga
o’zgarishlar kiritildi.
2007-yil 23-dekabrida muqobillik asosida o’tgan saylov natijalariga ko’ra,
I.A.Karimov 7-yil muddatga O’zbekiston Respublikasi Prezidenti e tib
saylandi. . Bu uning mustaqillik yillarida yuritgan ichki va tashqi siyosatining
umumhalq tomonidan maqullanishi va qo’llab-quvvatlanishi,mamlakat barcha
aholisining unga bo’lgan to’la ishonchidan guvohlik beradi.O’zbekistonning davlat
mustaqilligiga erishuvida mamlakat xavfsizligining mustahkamlanishida va jahon
hamjamiyatida obro’-e’tiborining ortib borishida I.Karimovning hissasi kattadir.
Xulosa
• Istiqlol yillarida mustaqillik,hurriyat degan so’zlar butun jozibasi bilan birga
beqiyos qudratni, buyuk o’zgartiruvchilik mo’jizasini ko’rsatdi.
• Mustaqillik sharofati bilan o’zbek halqi dunyoga kengroq va tiyrakroq nazar
bilan qarashni, bu ko’hna olamda Sho’ro tizimidan boshqa adolatli tizimlar ham
borligini,kommunistik mafkuradan bo’lak zgu g’oyalar ham borligini,inson qadri-
qimmatini himoya qiladigan mezonlar ham mavjudligini angladi.
• Mustaqillik yillarida ona Vatanimiz – O’zbekiston jahon hamjamiyatiga
qo’shildi.Dunyodagi yirik rivojlangan mamlakatlar bilan siyosiy-diplomatik,
iqtisodiy, madaniy aloqalar o’rnatildi, o’zaro manfaatli aloqalar tobora kengayib
bormoqda.O’zbekiston halqaro muammolarni hal etishdagi qat’iy siyosati va
amaliy faoliyati bilan halqaro maydonda obro’-e’tibor qozonmoqda.](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_13.png)
![Адабиётлар :
1.Mirziyoev Sh.M. Biz milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettiramiz
va uni yangi bosqichga ko'taramiz. T. 1. - Toshkent: O'zbekiston .. 2017 yil.
2. Mirziyoev Sh.M. Biz buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birgalikda quramiz. - Toshkent: O'zbekiston. 2017 yil.
3. I.A.Karimov O'zbekiston mustaqillik arafasida. T. "O'zbekiston", 2012 yil.
4. Karimov I.A Tarixiy xotirasiz kelajak bo'lmaydi.Tarq, 1998 y.
Asosiy
1. Usmonov K., Sodiqov M. va b. O'zbekiston mustaqillik va mustaqillik yillarida.
T. "O'qituvchi", 1996 y.
2. Xujamberdiev Yo. O'zbeklarning ishi. T. Yozuvchi, 1990 yil.
3. Ergashev Sh. Iroda bepul. T. ”O'zbekiston”, 2017. 171-184 betlar.
4. O'zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. Sovet Ittifoqi davrida O'zbekiston.
T. "Sharq", 2010 yil.
5.Jo’rayev N. Mustaqil O`zbekiston tarixi. T. G`afur G`ulom nomidagi nashriyot
matbaa ijodiy uyi. 2013.
6. Х oliqulov R.,G`aniyev K., Nasrullayev M. O`zbekiston tarixi (nomutaxassis
yo`nalish talabalari uchun). C.2019.266-274-betlar.
6. http://www.gov.uz
7. http://www.press-servicye.uzwww.tarix.uz
8. www.ref.uz
9. www.museum.ru](/data/documents/f361e128-95d8-4fb1-aa68-27d9a955f31c/page_14.png)
O’zbekiston davlat suverenitetining e’lon qilinishi Reja: 1. O’ zbekistonning davlat mustaqilligini qo’lga kiritish tomon yo’ l tutishi. 2. Sovet imperiyasining tanazzulga yuz tutishi. 3. O’ zbekiston davlat mustaqilligining e’lon qilinishi va uning tarixiy ahamiyati.
1. O’zbekistonning davlat mustaqilligini qo’lga kiritish tomon yo’l tutishi. XX asr 90-yillariga kelib jahon va sobiq ittifoqdagi o’zgarishlar hamda yuzaga kelgan vaziyat o’zbek xalqining mustaqillik uchun bo’lgan kurashini tezlashtirib yubordi. Bu o’rinda O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining 1989-yil 23-iyundagi plenumi va unda Islom Karimovning birinchi kotib etib saylanishi juda katta ahamiyat kasb etdi. Ushbu anjumanda I.Karimov O’zbekistonning sobiq Ittifoqda tutgan o’rni va rolini aniq-ravshan belgilab berdi, madaniy merosni va tarix haqiqatini tiklash, milliy urf-odatlar va an’analarni rivojlantirish obektiv zarurat ekanligini isbotladi. O’zbekistonning yangi hukumati Markaz bilan bo’ladigan munosabatlarni o’zgartirmay turib, ijobiy siljishlarga erishib bo’lmasligini va buning uchun respublikaning to’liq mustaqilligini ta’minlash zarurligini tushunib etdi. I.A.Karimovning tashabbusi bilan O’zbekiston hukumati tomonidan 1989-yil 15- avgustda «Kolxozchilar, sovxoz ishchilari, fuqarolar, shaxsiy tomorqa xo’jaliklari va individual uy-joy qurilishini yanada rivojlantirish to’g’risida» maxsus qaror qabul qilindi. Garchi bu g’oya ittifoq rahbarlariga yoqmagan bo’lsa ham, I.A.Karimov o’z fikridan qaytmay, uni jasorat bilan amalga oshira bordi. Natijada o’sha yilning 4 oyida aholi qo’shimcha 90,7 ming gektar yer oldi. «G’oyat og’ir ayni o’sha sharoitda aholiga qo’shimcha tomorqa yerlari ajratish haqidagi Farmon va qarorlar qabul qilingani shu asosda, O’zbekiston bo’yicha 2,5 million oilaga hammasi bo’lib 700 ming gektar sug’oriladigan yer tomorqa sifatida xususiy mulk qilib berilgani qishloqlarimizda ijtimoiy muammolarni yechish, aytish mumkinki, jar yoqasida turgan yurtimizda tinchlik va barqarorlikni saqlab qolishda ulkan tarixiy qadam bo’lgan...» Ana shunday o’zgarishlar tufayli odamlar dunyoda adolat va haqiqat borligiga, mus taqillik har qaysi oila, butun xalqimiz uchun hyech narsa bilan o’lchab, qiyoslab bo’lmaydigan bebaho ne’mat ekaniga chin dildan ishonch hosil qilgan edilar. XX asr 80-yillarining o’rtalariga kelib SSSRning parchalanishi real obektiv haqiqatga aylanib qoldi. 1989-yil 21-oktabrda O’zbekiston Oliy Sovetining XI sessiyasi «O’zbekiston SSRning davlat tili haqida»gi Qonunini qabul qildi. O’zbek
tili davlat tili deb e’lon qilindi. Ish yuritish sekin-asta o’zbek tiliga o’tkazila boshlandi, uni o’rganishni yaxshilash yuzasidan aniq chora-tadbirlar belgilandi. Ayni vaqtda rus tilini va respublikada yashovchi boshqa xalqlarning tillarini o’rganish uchun shart-sharoitlar yaratilishi lozim edi, tilni o’rganishning ixtiyoriyligi va uni tanlash huquqi qonunda belgilab qo’yildi. Bu qonunning qabul qilinishi o’zbek xalqi, shu xalq milliy o’z-o’zini anglashining o’sishi, respublikada millatlararo hamjihatlikning saqlanib qolishi uchun juda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Davlat tili haqidagi qonun qabul qilinganidan so’ng milliy o’zlikni anglash, milliy davlatchilikni tiklash yo’lida respublikada yana bir tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan muhim siyosiy qadam qo’yildi. 1990-yil 23-martda O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining Plenumida respublika siyosiy tizimi to’g’risidagi masala ko’rib chiqildi. Unda O’zbekistonda hokimiyatning Prezidentlik boshqaruvi shakliga o’tishi respublika suvereniteti va davlatchiligida mohiyatan yangi bosqich ekanligi ta’kidlandi. 1990-yil 24-mart kuni O’zbekiston SSR Oliy Sovetining XII chaqiriq 1- sessiyasi SSSR doirasida birinchi bo’lgan siyosiy hujjatni - «O’zbekistonda Prezidentlik boshqaruvi ta’sis etish to’g’risida»gi qarorni qabul qildi va O’zbekiston Kompartiyasi MK birinchi kotibi Islom Abdug’aniyevich Karimov O’zbekiston SSR Prezidenti etib saylandi. Shu tariqa, O’zbekiston-SSSR respublikalari ichida birinchi bo’lib o’zining milliy-huquqiy va demokratik davlatiga mustahkam zamin yaratdi. O’zbekistonning mustaqillikka yerishishida qo’yilgan navbatdagi muhim qadamlardan biri bu 1990-yil 20-iyunda respublika Oliy Soveti tomonidan 12 moddadan iborat bo’lgan «Mustaqillik Deklarasiyasi»ning qabul qilinishi edi. Mazkur hujjat O’zbekiston qonunlarining Ittifoq qonunlaridan ustuvorligini ta’minladi. Shu bilan birga, «Mustaqillik Deklarasiyasi» O’zbekistonning 1991-yil 31-avgustga qadar mavjud bo’lgan boshqaruv, huquqiy faoliyatini ta’minladi, barcha sohada mustaqil siyosat olib borish imkonini berdi. Deklarasiyada har bir millatning o’z taqdirini o’zi belgilash huquqidan kelib chiqqan holda, xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlariga va demokratiya tamoyillariga
asoslanib O’zbekiston SSRning davlat suvereniteti e’lon qilindi. Deklarasiyaning qabul qilinishi bilan O’zbekistonda respublikaning iqtisodiy va siyosiy hayotiga doir masalalar mustaqil tarzda hal qilina boshlandi. Shunday bir tarixiy sharoitda sobiq SSSRdagi siyosiy vaziyat keskinlashib bordi. XX asrning 90-yillari boshlarida Ittifoq tarkibidagi ko’pchilik respublikalar mavjud vaziyatni o’zgartirishni talab qila boshladi. 1990-yil bahorida Sovet Sosialistik Respublikalari hisoblangan Boltiqbo’yidagi Litva (11-mart), Latviya (4- mayda), E stoniya (8-may), keyinroq Gruziya (okt ya br) va Ozarbayjon (1991-yil fevral) Ittifoq tarkibidan chiqqanligini e’lon qildi Bu holat SSSR ning davlat butunligiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Moskva 1990-yil kuzida Markaz bilan respublikalar o’rtasidagi munosabatlarni yangilash yuzasidan muzokaralar jarayonini boshlab yubordi. Shu asosda markaziy hokimiyat jamoatchilikning talablari ostida Ittifoq shartnomasini yangilash zaruratini e ’tirof etishga majbur bo’ldi. SSSR Oliy Soveti Ittifoq shartnomasini o’zgartirish, SSSRni teng huquqli suveren respublikalar Federasiyasi sifatida yangilash xususida xalqning fikrini bilish maqsadida 1991-yil 17-mart kuni Butunittifoq referendumini o’tkazishga qaror qildi. 1991-yil 20-fevralda O’zbekiston Oliy Kengashning Rayosati referendum o’tkazishni ma’qulladi va SSSR Oliy Soveti tomonidan tayyorlangan byulleten bilan birga yana bitta qo’shimcha byulletenni ovozga qo’yishga qaror qildi. Qo’shimcha byulletenga «Siz O’zbekistonning mustaqil, teng huquqli respublika sifatida yangilangan Ittifoq (Federasiya) tarkibida qolishiga rozimisiz?» degan savol qo’yildi. Ovoz berishda qatnashgan saylovchilarning 93% bu savolga «Ha» deb javob berdilar. Demak, o’zbekistonliklar o’z mamlakatini mustaqil davlat sifatida federativ ittifoqda bo’lishini, O’zbekistonning suveren respublika sifatida rivojlanishini yoqlab ovoz bergan e dilar. 1991-yil aprelda Kiyevda Ukraina, Rossiya, Belorus, O’zbekiston, Qozog’iston respublikalari rahbarlarining uchrashuvi bo’ldi. Uchrashuvda mustaqil respublikalar manfaatlariga mos keladigan Ittifoq shartnomasini tuzishga
yondashish yo’llari ishlab chiqildi va tegishli bayonot imzolandi. Bu hujjatni Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston Respublikalari ham imzolashga rozilik bildirdi. Markaz yon berishga majbur bo’ldi. 1991-yilga kelib O’zbekistonda respublikaning davlat mustaqilligiga doir mutlaqo yangi davlat ramzlarini tayyorlash va qabul qilish borasida dadil ishlar qilina boshlandi. 1991-yil 15-fevralda O’zbekiston Oliy Kengashi «O’zbekistonning davlat ramzlari to’g’risida» maxsus qaror qabul qildi. O’zbekistonning o’z suvereniteti uchun kurashi, avvalo, respublikada qa bul qilingan har bir qonunning mazmuni va mohiyati jihatidan sobiq Ittifoqqonunlaridan tubdan farq qilishida, bundan tashqari, har bir qonun a vv algidek Ittifoq qonuniga moslashtirib e mas, balki respublika manfaati ifoda yetilganligi bilan ajralib tura boshladi. Xususan, 1991-yilning 22-iyulida O’zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumining «O’zbekiston SSR hududida joylashgan Ittifoqqa bo’ysunuvchi davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlarini O’zbekiston SSRning huquqiy tobeligiga o’tkazish» to’g’risida qabul qilgan qarori ham O’zbekiston SSR Prezidenti I.A.Karimov, O’zbekiston SSR Oliy Kengashi va hukumati O’zbekistonning siyosiy-iqtisodiy mustaqilligi, uning milliy suvereniteti uchun dadil qadamlar tashlaganligining isbotidir. 2.Sovet imperiyasining tanazzulga yuz tutishi. 1991-yilning aprel oyiga kelib, Markaz o’zining ta’sir doirasini saqlab qolish maqsadida mustaqil davlatlar ittifoqini tuzishga intildi. 1991-yil aprelda Novo- Ogoryovoda SSSR Prezidenti M.S.Gorbachevning 9 respublika rahbarlari bilan uchrashuvi bo’ldi. Ishtirokchilar tomonidan «Mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtirish va tanglikni bartaraf etishga doir kechiktirib bo’lmaydigan choralar to’g’risida» qo’shma Bayonot imzolandi. Bu hujjat «9+1» (9 respublika+Markaz) degan nomni oldi. Uning mazmuni markazning yon berganini, Kiyevda bildirilgan fikr-mulohazalarga rozi bo’lganini ko’rsatadi. 1991-yil 3-iyunda Novo-Ogoryovoda SSSR Oliy Soveti vakillari bilan Respublika rahbarlari o’rtasida uchrashuv bo’ldi. Uchrashuvda Mustaqil davlatlar ittifoqi (MDI) tuzish masalasi muhokama qilindi. Mulk, til va yangi shartnomani