NUTQNI IDROK QILINIS H I Reja: 1. Nutqni idrok qilish va tushunish 2. Nutqni idrok qilish modellari 3. Matnni psixolingvistik yondashuv asosida o‘rganish

1. Nutqni idrok qilish va tushunish So‘zlovchi tomonidan yaratilgan matn talaffuz qilingach, havo to‘lqinlari orqali tinglovchining qulog‘iga yetib keladi. Ana shu ondan boshlab nutq tovushlari birikmasidan tashkil topgan matn so‘zlovchining jamiyatdoshi tomonidan idrok qilina boshlaydi. Idrok qilish ham uzundan-uzoq bir murakkab jarayonni tashkil qiladi. Tinglovchining oldida turgan vazifa bir to‘da tovushlar birikmasidan uning asosida yotgan mazmunni chiqarib olib, unga yo nutqiy, yo jismoniy javob qaytarish, yoxud murojaatni e’tiborga olib qo‘yishdir 1 . Nutqni idrok qilish murakkab va ko‘p qamrovli psixik jarayon bo‘lib, u ham boshqa idrok turlari kabi umumobyektiv qonuniyatlar asosida yuz beradi. Nutqni idrok qilish faoliyatini: idrok obrazining birlamchi shakllanishi va shakllangan obrazni tanish kabi tarkibiy qismlarga ajratish mumkin. Nutqni idrok qilish til elementlarini eshitish yoki ko‘rish resepsiyasi (qabul qilish), ularning o‘zaro aloqasini aniqlash va ularning mazmuni haqidagi tasavvurlarning shakllanishini o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, nutqni idrok qilish ikki bosqichda – nutqiy ifodani idrok qilish va tushunish orqali amalga oshadi 2 . Psixologiyada tushunish bevosita idrok qilinadigan nutq (tovushlar) oqimi ortida turgan umumiy mazmunni ochish sifatida talqin qilinadi. Bu idrok qilinadigan nutq orqasida turgan ma’noning haqiqiy mazmunga aylanish jaryonidir. Masalan, “Sovuq!” ifodasining ma’nosi qanday “nutqsiz kontekstda” va kim tomonidan aytilganiga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Agar bu onaning o‘z bolasiga murojaati bo‘lsa, u holda, bola uni issiqroq kiyinish haqidagi maslahat sifatida qabul qilishi mumkin. Agar mazkur ifoda biron kishi tomonidan ochiq turgan darchaga qo‘l bilan ishora qilib aytilgan bo‘lsa, u holda, uni oynani yopish haqidagi iltimos sifatida qabul qilish mumkin. Yoki ayni ifoda biron kishiga subyektiv (salbiy) munosabat bildirish maqsadida ham aytilgan bo‘lishi mumkin. Tushunish jarayonida retsipiyent mazkur ifodaning ma’noviy mazmun majmuyini tashkil etuvchi so‘zlar o‘rtasidagi ma’noviy bog‘lanishlarni aniqlaydi. Anglash natijasi o‘laroq retsipiyent ifodaning ma’noviy mazmunini tushunishi yoki 1 Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. –Тошкент: Ўқитувчи, 1992. –Б. 248. 2 Глухов В.П. Основы психолингвистики. Учеб. пособие для студентов педвузов. –М.: АСТ: Астрель, 2005. – C . 117.

tushunmasligi mumkin. Shuni qayd qilish joizki, tushunish jarayoning o‘zi psixologik nuqtayi nazardan teranlik va aniqlikning turlichaligi bilan tavsiflanadi. Nutqni tushunish jarayoni axborotlar oqimidan muhim jihatni, muhim mazmunni ajratib olishdir. Inson o‘ziga yo‘naltirilgan nutqning har bir tarkibini alohida idrok etmay, undagi asosiy g‘oyalarni ajratib olib, ularni bir-biriga bog‘laydi va yaxlit mazmun yaratadi. Nutqni tushunish nutqning faol qo‘llanishini ham o‘z ichiga oladi. L. S. Vigotskiyning fikricha, nutqning ma’no jihatida tushunish o‘zining rivojlanishida butundan qismga, gapdan so‘zga tomon harakatlanadi, nutqning tashqi jihatida esa so‘zdan gapga tomon harakatlanadi 3 . A. A. Brudniy va L. S. Svetkovaning (35, 254), nazariy ta’limotiga ko‘ra, tushunishning dastlabki darajasi faqat ifodaning asosiy predmetini tushunish, ya’ni nima haqida gap borayotganidan iborat bo‘ladi. Mazkur darajada retsipiyent faqat unga nima haqida gapirilganini aytishi mumkin, biroq aytilganning mazmunini qayta aks ettira olmaydi. Eshitilganning ma’noviy mazmuni retsipiyentning ifoda asosiy predmetini aniqlashida fon bo‘lib xizmat qiladi. Ikkinchi daraja – ma’noviy mazmunni tushunish bosqichi bo‘lib, u so‘zlovchi yoki yozuvchi fikrlari bayonidagi butun jarayonni, uning rivojlanishi va dalillanishini tushunish bilan belgilanadi. Mazkur daraja nafaqat nima haqida aytilganini tushunish, balki nima aytilganini (ya’ni ifoda remalari) ham tushunish bilan tavsiflanadi. Oliy daraja nafaqat nima haqida va nima aytilganini tushunish, balki nima uchun (ya’ni qaysi maqsadda) aytilgani tushunish bilan belgilanadi. Ta’bir joiz bo‘lsa, so‘zlovchining qanday lisoniy vositalar yordamida o‘z fikrini ifodalagani ham aniqlanadi. Nutqning ma’noviy mazmuniga bunday yondashish tinglovchining so‘zlovchi nutqi motivlarini, ifodaning ichki mantig‘ini to‘liq tushunishiga imkon beradi. Tushunishning ushbu darajasi so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan fikr ifodalashda foydalanilgan lisoniy vositalarni baholashni ham o‘z ichiga oladi. 3 Выготский Л.С. Мышление и речь. –М., 1996. –С. 117.

Nutqni idrok qilish haqidagi nazariyalar (modellar)ning aksariyatida idrok qilish jarayonining motor yoki sensor xarakteriga katta e’tibor qaratilgan. Motorli nazariyaga ko‘ra, inson nutqni eshitish jarayonida xabarni yaratish uchun zarur bo‘lgan motorli signallar bilan boshqariladigan ma’nolarni aniqlaydi. A. A. Leontevning fikricha, nutqni idrok qilishning sensorli nazariyasi “toza ko‘rinishda” mavjud bo‘lmaydi. Sensorli nazariyaga muvofiq, nutq idroki jarayonining motorli tarkibiga ikkinchi darajali hodisa sifatida qaraladi. Asosiy psixofiziologik mexanizm sifatida esa nutq signalini sensor etalon bilan akustik belgiga ko‘ra qiyoslash belgilanadi. 2. Nutqni idrok qilish modellari Psixolingvistikada nutqni idrok qilishning bir necha modellari mavjud. Charlz Osgud tomonidan nutqni idrok qilishning quyidagi modeli taklif qilingan: kod ( til) 1- xa bar 2- xa bar kodlash dekodlash ----- signal ( matn )-----  aloqa kanali ↑ shovqinlar peredatchikli yuboruvchi ( so‘zlovchi )

Ch. Osgud tomonidan taklif qilingan mazkur modelni quyidagicha talqin qilish mumkin: So‘zlovchida qandaydir 1-xabar paydo bo‘ldi. So‘zlovchi nutq organlari (peredatchik) yordamida bu xabarni kodlaydi. Signal (havo tebranishi) aloqa kanali orqali uzatiladi. U so‘zlovchining eshitish organlari (priyomnik)ga yetib keladi. Dekodlash amalga oshadi, ya’ni signal 2-xabarga aylanadi. Kommunikatsiya vujudga kelishi uchun kodlash va dekodlash bir kod (til) asosida olib borilishi kerak. Shuningdek, aloqa kanalida xabarning buzib talqin qilinishiga sabab bo‘ladigan shovqinlar ham vujudga kelishi mumkin. Natijada 1-xabar 2-xabarga mos kelmasligi mumkin. Kommunikatsiyaga informatsiya nazariyasidan yondashish qiziq va muhim xulosaga olib keladi. Har qanday aloqa kanali muayyan o‘tkazish qobiliyatiga ega bo‘lib, u informatsiya miqdoridan ortig‘ini o‘tkaza olmaydi. Shuning uchun aloqa kanalidan foydalanish samaradorligini oshirish juda muhim. Masalan, bir xil xabarni aloqa kanali orqali tez yoki sekin uzatish mumkin. Tabiiyki, samaradorlik qancha ko‘p bo‘lsa, aloqa kanalidan shunchalik yaxshi foydalaniladi, xabarni uzatishda shuncha kam vaqt va kuch sarflanadi. Shuning uchun kishilar xabarlarni imkon qadar qisqa va lo‘nda uzatishga harakat qilishadi. Bu lingvistikada tejamkorlik tamoyili, deb nomlanadi. Biroq kommunikatsiya jarayonida nafaqat tejamkorlik, balki ishonchlilik ham muhim tamoyil hisoblanadi. Turli shovqinlar tufayli har doim ham 1-xabar 2-xabarga mos kelavermaydi. Odatda, so‘zlovchi tinglovchi bilan qandaydir matnni tezda gapirib tugatish uchun emas, balki so‘zlovchi aytmoqchi bo‘lgan narsani tinglovchi mos holda qabul qilishi uchun muloqotga kirishadi. Shuning uchun har qanday muloqotning vazifasi 2-xabarning 1-xabarga maksimal darajada mos kelishiga erishishdir. Demak, 2-xabarning 1- xabarga mos kelish darajasi ishonchlilik deb nomlanadi. Tinglovchi so‘zlovchini yaxshi tushunishi va xabar ishonchli bo‘lishi uchun so‘zlovchi xabarni dona-dona, priyomnikli qabul qiluvchi ( tinglovchi )