O’zbekiston Respublikasi DAF hujjatlarining ilmiy-ma’lumotnoma apparati REJA: 1. Ilmiy-ma’lumotnoma apparati haqidagi tushuncha 2. Ilmiy-ma’lumotnoma apparati tarkibi 3. Hujjatlarni tavsiflashda differensial yondashuv

Ilmiy-ma’lumotnoma apparati haqidagi tushuncha Arxivda saqlanayotgan hujjatlar haqida umumiy tasavvur hosil qilish, zarurat tug’ilganda ularni tezda topish va ulardan unumli foydalanish maqsadida ilmiy-ma’lumotnoma apparati (IMA) yaratiladi. Ilmiy-ma’lumotnoma apparati deganda arxivlarda saqlanayotgan hujjatlar to’g’risida axborot beruvchi ma’lumotlar tizimi tushuniladi. Arxiv hujjatlari haqidagi ma’lumotlar arxivshunoslikda axborot-qidiruv tizimi deb ataladi. Arxivlarda tashkil etilgan IMA bu yerda saqlanayotgan hujjatlarning tarkibi, mazmuni va manzili haqida aniq ma’lumotlar berishi zarur. Ayni paytda viloyatlar va butun DAF miqyosida ham arxiv hujjatalrining IMA tuziladi. Davlat arxiv fondi IMA tizimi o’zaro bog’langan hisob hujjatlari, ya’ni arxiv ma’lumotnomalari, avtomatlashtirilgan axborot-qidiruv tizimidan iboratdir. Bular bir xil usul va qoidalar asosida tayyorlanib, yig’majildlar va arxiv fondlari tarkibida, davlat arxivlari va butun DAF doirasida hujjatlarni ehtiyot qilib saqlash va samarali qidirish uchun tuziladi. IMA tarkibi IMA tarkibiga quyidagilar kiradi: 1. yo’lko’rsatkich (putevoditelp) yoki ma’lumotnoma kitobi (spravochnik); 2. qabul qilingan hujjatlar kitobi; 3. fondlar ro’yxati;Му ам м ол и савол : Ил м ий-м аъ л у м отном а аппарати ним а м ақ садда ту з ил ади ва қ андай ваз иф ал арни

4. fondlar varaqasi; 5. ro’yxatlar; 6. kataloglar; 7. ko’rsatkichlar. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, arxivlarda yuritiladigan hisob hujjatlari va IMA tizimi o’rtasida bevosita aloqadorlik mavjud. Hisob hujjatlari ham fondlar tarkibidagi hujjatlar haqida zarur axborotlar beradi. Masalan, fond varaqasi fondning tartib raqami, nomi, bu yerdagi yig’majildlar soni, xronologik chegarasi, tarkibi haqida qisqa ma’lumotlar beradi. Hujjatlarni hisobga oluvchi asosiy ma’lumotnoma – bu yig’majildlar ro’yxatidir. Boshqa arxiv ma’lumotnomalaridan farqli o’laroq, ro’yxat fond doirasida yig’majildlarni hisobga olish, hir bir yig’majildning varaqlar sonini belgilash, yig’majildning tarkibi va mazmuni hususida ma’lumot berish imkoniyatiga egadir. DAF hujjatlariga tuzilgan IMA tizimi o’zaro bog’liqligi, birligi bilan ajralib turadi. Respublikadagi barcha hujjatlar to’g’risidagi eng umumiy ma’lumotnoma arxivlardagi fondlar katalogidir. Viloyat arxiv bo’limlarida ham viloyat hududidagi arxivlarning fondlar katalogi tuziladi. Bu ma’lumotnomalar yordamida tadqiqotchilar qaysi arxivda u yoki bu mavzuga doir oid hujjatlar borligini aniqlab oladilar. Shundan keyin kerakli davlat arxivlariga borib, o’sha arxivning yo’lko’rsatkichi yoki fondlar ro’yxati va varaqasi o’rganiladi. Bu ma’lumotnomalardan tadqiqotchi kerakli hujjatlar arxivning qaysi fondlarida mavjudligini bilib oladi. Arxiv fondlarining yig’majildlari mavjud ro’yxati bilan tanishib chiqish kerakli hujjatlar qaysi yig’majildlarda ekanligini aniqlash imkoniyatini beradi. Kerakli yig’majildlar buyurtma asosida arxiv omborxonasidan olinib, ulardan tadqiqot uchun zarur bo’lgan hujjatlar topiladi va kerakli ma’lumotlar ko’chirib olinadi. Sistematik va mavzuiy kataloglardan foydalanish kerakli

hujjatlarni tezkorlik bilan topish va ularni tadqiq etishga yordam beradi. Shunday qilib, IMA tarkibiga kiruvchi ma’lumotnomalarning har birining o’z vazifasi, maqsadi bor va bir birini to’ldirib, O’zR DAF hujjatlari to’g’risida zarur ma’lumotlar beradi. Hujjatlarni tavsiflashda differensial yondashuv Ilmiy-ma’lumotnoma apparatini yaratish uchun hujjat, yig’majild va fond asosiy axborot manbai bo’lib xizmat qiladi. Birlamchi ma’lumot beruvchi bu manbalarni tahlil etish arxivshunoslikda tavsiflash deb ataladi. Arxiv ishida alohida bir hujjat, yig’majild va arxiv fondi tavsiflanishi mumkin. Arxiv fondlari o’z ilmiy ahamiyati, ulardagi ma’lumotlarning salmog’i nuqtai nazaridan bir xil emasdir. Shuning uchun ham hujjatlarni tavsiflash differensial yondashuvni talab qiladi. Arxiv fondlari ulardagi ma’lumotlarning salmog’iga qarab 3ta kategoriyaga bo’linadi. Birinchi kategoriyali fondlar jumlasiga jamyat hayotining turli sohalariga doir xilma-xil va boy ma’lumotlar beradigan fondlar kiradi. Odatda bu fondlarning materiallaridan keng ko’lamda va muntazam ravishda foydalaniladi. Shu boisdan birinchi kategoriyali fondlarning ilmiy- ma’lumotnoma apparati batafsil ma’lumotlarni aks ettirishi kerak. Aks xolda hujjatlarni tezda topish va ulardan keng ravishda foydalanish ishi qiyinlashadi. Birinchi kategoriyali fondlar jumlasiga quyidagi fondlar kiradi: Turkiston general-gubernatori va viloyat harbiy gubernatorlari mahkamalari fondlari, Turkiston komiteti fondi, Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm respublikalari hamda O’zbekiston SSR Sovetlari, viloyat Sovetlari fondlari va hokazo. Ikkinchi kategoriyadagi fondlar qatoriga jamiyat hayotining ayrim yo’nalishlari bo’yicha ma’lumot beruvchi fondlar kiradi. Bu kategoriyaga

viloyat Sovetlarining boshqarma va bo’limlari, uyezd va rayon Sovetlari, shahar dumalari va kengashlari hamda boshqa muassasalar fondlari kiradi. Uchinchi kategoriyaga qimmatli ma’lumotga uncha boy bo’lmagan fondlar kiradi. Bu kategoriya fondlari materiallaridan kam foydalaniladi. Shuning uchun ularga murakkab ma’lumot apparatini yaratish shart emas.