OB-HAVO VA IQLIM . Reja: 1. Ob-havo va uning elementlari 2. Iqlim va iqlim hosil qiluvchi omillar 3. Iqlimning tebranishi va o‘zgarishi

1. Ob-havo va uning elementlari Barcha atmosfera jarayonlari va ularning hosilalari, ya’ni meteorologik elementlar birgalikda ob-havo bilan iqlimni vujudga keltiradi. Atmosfera jarayonlarining ma’lum bir joydagi va muayyan vaqtdagi holati ob-havo deyiladi. Ob-havo meteorologik elementlarning birgalikda olingan miqdorlari bilan belgilanadi; meteorolog‘ik elementlarga atmosfera bosimi, havo va tuproq harorati, havo va tuproq namligi, shamol, bulutlilik, ko‘rinish uzoqligi, yog‘inlar miqdori va turi, tuman, qor bo‘roni, momaqaldiroq va boshqalar kiradi. Ob-havo kamdan-kam va qisqa vaqt davomida barqaror turadi, u odatda tez-tez o‘zgaradi, shuning uchun meteorologik elemvntlar ham tez-tez - sutkasiga sakkiz marotaba yoki muttasil o‘lchab boriladi. Biror joydagi ob-havoning uzoq vaqt davomida ma’lum tartibda almashinib turishi shu joyning iqlimi deyiladi. Ob-havodan farq qilib, iqlim uzoq vaqt davomida olib borilgan kuzatish natijasidir: ko‘pincha 35 yoki 100 yil hisobga olinadi. Iqlim - atmosferaning xususiyatidir. Quyosh radiatsiyasi, havo va atmosfera namligi uning moddiy ifodasi hisoblanadi. Iqlimlar yana dengiz iqlimi, kontinental iqlim va oraliq iqlimlarga bo‘linadi. Dengiz iqlimli o‘lkalarda yog‘in ko‘p yotadi, yil bo‘yi bir tekis taqsimlanadi, yozda harorat pastroq, qishda esa iliqroq bo‘ladi. Masalan, G‘arbiy Yevropaning o‘rta kengliklari, Buyuk Britaniya orollari iqlimi dengiz iqlimi. Yevrosiyoning markaziy qismlari, O‘rta Osiyo iqlimi kontinental iqlim. Yoz va qish oylari havo harorati farqi katta, yog‘in kam, O‘rta Yevropa iqlimi oraliq iqlimdir. Iqlim makroiqlim va mikroiqlim deb ham bo‘linadi. Mikroiqlim mahalliy omillar – relef, yer yuzasi holati, suv havzasi, inson ta’sirida tarkib topadi va asosan havo harorati, yog‘in miqdorida farq qiladi.

Tog‘li o‘lkalarda iqlim balandlik va orografik tuzilish ta’sirida ham o‘zgaradi. Har 100 m ko‘tarilganda harorat 0,60 dan 1,0 gacha pasayadi 1 . Yonbag‘irlarning qaysi tomonga (shamollarga, quyosh nuriga nisbatan) qaraganiga qarab yog‘in miqdori ham o‘zgaradi. Masalan, yog‘in miqdori G‘arbiy Tyanshan tog‘larida har yuz metr ko‘tarilganda 40 mm gacha ko‘payadi. 1. Iqlim va iqlim hosil qiluvchi omillar Meteorologik elementlarning (temperatura, bosim, havoning absolyut va nisbiy namligining) Havodagi bir qancha tabiiy hodisalar (jumladan, yog‘inlar, tuman, bulut, shamol, momaqaldiroq va boshqalar) bilan birga ro‘y berishi va vaqt davomida fazoda o‘zgarib turishi ob-havo deyiladi. Ma’lum joyda bir necha asr davomida ob-havoning ko‘p yillik harakterli rejimi iqlim deyiladi. Iqlim ko‘pgina tabiiy omillarning bir-birlariga murakkab ta’sir etishi natijasida tarkib topadi. Bunda quyidagilar asosiy rol o‘ynaydi: 1)Quyoshdan keladigan nur energiyasi va uning sarf bo‘lishi. Bu-Er sharidagi iqlim farzlarining asosiy sababidir: atmosferaning va uning tagidagi er yuzasinnng issiqlik holati, barik relef, atmosfera sirqo‘lyasiyasi va namning aylanma harakati Quyoshning nur energiyasiga bog‘liqdir; 2)atmosfera sirqo‘lyasiyasi, issiqlik va nam atmosfera sirqo‘lyasiyasi yordamida qaytadan taqsimlanadi; 3)Erda namning aylanma harakati; bug‘lanish, bo‘lutlar, tumanlar, yog‘inlar namning aylanma harakatidir; namning aylanma harakatini amalda atmosfera sirqo‘lyasiyasidan ajratib bo‘lmaydi. Er sharida issiqlik natijasida vujudga keladigan atmosfera sirkulyasiyasi va namning aylanma harakati o‘z navbatida; Er sharining issizlik sharoitiga, binobarin, shu sharoit bilan bog‘liq bo‘lgan hamma narsaga ta’sir etadi. 1 Goudie A. Physische Geogra p hie. Germany. 2002 . 255-bet.

Bunda sabablar va natijalar bir-birlari bilan shu qadar chatishib ketganki, biz uchala faktorni birgalikda murakkab narsa deb qarashimiz kerak. 3. Iqlimning tebranishi va o‘zgarishi Iqlim geografik qobiqqa kiruvchi troposferaning xossasidir. Shunday ekan , tabiiyki , iqlim Yer yuzining butun tabiati bilan birgalikda o‘zgaradi . Iqlim nisbatan uzoq yoki qisqa vaqt davomida, goh tobora soviy borishi yoki isiy borishi, goh quruqlashishi yoki sernam bo‘la borishk mumkin. Natijada uzoq vaqt davomida bir xil iqlim boshqa xil iqlim bilan almashadi. Muayyan iqlim turi o‘zgarmasdan qisqa vaqt davomida isib borayotgan iqlimning sovuqlashayotgan iqlim bilan, sernam iqlimning quruq iqlim bilan va aksincha almashinib turishiga iqlimning tebranishi deyiladi. Yer yuzi iqlimi va unga bog‘liq ravishda har bir joy iqlimi davriy ravishda o‘zgarib, tebranib turadi. Hozirgi vaqtda iqlimshunos olimlarning aniqlashicha, iqlimda 11, 22 yillik, 33-35 yillik, 98-100 yillik, 1800-1900 yillik, 8,5 ming yillik, 40000-40700 yillik tebranishlar mavjud. Hozirgi vaqtda Yer shari iqlimining rivojlanishi haqida ham so‘z yuritishga yetarli asoslar bor . Tabiatdagi har qanday rivojlanish kabi , bu rivojlanish ham oddiydan murakkabga tomon boradi . Geologik eralardan oldingi vaqtda litosfera va gidrosfera hali vujudga kelmagan bo‘lib, metandan tarkib topgan atmosferaning geologik xossalari keyingi eralardagi atmosferadan butunlay boshqacha bo‘lgan. Ilk geologik bosqichlarda, chunonchi arxeyda, ya’ni materik platformalar endigina tashkil topa boshlagan va deyarli butun yer yuzi sayoz okean bilan qoplangan vaqtlarda vulkanlar otilishi juda shiddatli, quyosh radiatsiyasi esa hozirgidan katta bo‘lgan, butun yer shari iqlimi issiq va sernam, ya’ni parnik iqlimiga o‘xshagan bo‘lgan. Yer yuzining hamma joyida issiqlik va nam ortiqcha bo‘lgan . Atmosfera sirkulyatsiyasi faqat vertikal konvektsiyadan iborat edi.

Proterozoy erasida quruqlik maydoni kengaya borib, dastlabki “materik” (orollar) iqlimlari tarkib topgan, shamollar kuchaygan, atmosfera sirkulyatsiyasi va siklonlar vujudga kelgan, dastlabki muzliklar paydo bo‘la boshlagan. Paleozoy erasining kembriy davrida iqlim zonalari vujudga kelgan, silur va ordovik davrlarida esa dastlabki bosim markazlari paydo bo‘lgan hamda iqlim quruqlasha borgan, devon davrida iqlimning quruqligi yanada ortgan, toshko‘mir davrida yil fasllari vujudga kelgan, permda iqlimning kontinentalligi birmuncha kuchaygan, troposfera frontlari tashkil topgan, atmosfera tsirkulyatsiyasi kuchayib, deyarli hozirgiga o‘xshash bo‘lgan. Iqlim zonalari va rayonlari aniq ajralgan. Ikkinchi muzlanish boshlangan. Mezozoy erasi davomida iqlimning zonalar doirasidagi va mahalliy tafovuti tobora orta borgan, sovuq qutbiy iqlimlar hosil bo‘lgan, troposferaning ayrim qismlarga ajralishi va sirkulyatsiyasi kuchaygan. Kaynozoy erasida ham iqlim birmuncha o‘zgargan - paleogendagi issiq iqlim pleystotsengacha juda sovib ketgan, bunda butun Yer shari iqlimi haddan tashqari sovib, muzliklar orta borgan, materiklarning o‘rtacha geografik kenglikdagi qismlarida qoplama muzliklar paydo bo‘lgan. Uchlamchi va to‘rtlamchi davrlarda Yer iqlimi beqaror bo‘lgan . Harorat keng doirada tebrangan (ayrim paytda favqulotda ancha yuqori va past bolgan). Bu esa o‘z navbatida muzliklararo va muzlik davrlarini yuzaga keltirgan. So‘nggi 1,6 mln yilda 17 ga yaqin muzlik va muzliklararo davr bo‘lgan. Davrlar muzliklarning doimo bosib borishi (o‘tish davri 90 000 yilga yaqin) va muzliklarning keskin qisqarishi (o‘tish davri 8000 yilga yaqin) bilan harakterlangan. Oxirgi muzlik davri taxminan bundan 18000-20000 yil oldin katta maydonni egallagan. Bu vaqtda Skandinaviya, Shimoliy German