HAVO GIGIYENASI. Reja: 1. Havoning tarkibi va xossalari 2. Havoning fizik xossalari va uning organizmga ta’siri 3. Havoning kimyoviy xossalari va uning organizmga ta’siri. 4. Havodagi chang, mikroorganizmlar va ularga qarshi kurash choralari. 5. Qishloq xo‘jalik hayvonlarini moslashtirish.

Havo o‘zining tarkibidagi fizik, kimyoviy va biologik xossalari bilan hayvon organizmiga ta’sir qiladi. Bular hammasi tashqi qo‘zg‘atuvchilar bo‘lib, markaziy nerv sistemasi orqali butun organizmga ta’sir qiladi. Natijada javob reaksiyasi paydo bulib, organizmda shu ta’sirga moslashish hosil bo‘ladi. Organizmga havoning ta’siri natijasida shartli refleks yoki vaqtinchalik birikish bo‘ladi. Bunday vaqtda organizm o‘zining himoya vositalarini ishga soladi. Agar kuchi etsa u ta’sirlarni zararini yo‘qotadi. Natijada paydo bo‘ladigan kasallik va mahsuldorlikni pasayishini oldini oladi. Havo muhiti kompleks ta’sir qiluvchan faktorlardan iboratdir. SHu faktorlardan eng muhimi harorat, atmosfera bosimi, namlik, havoning harakati, quyosh radiatsiyasi hisoblanadi. Mana shu faktorlarga qarab obi – havo, iqlim va mikroiqlim o‘zgarib turadi. Havoning fizik xossalari muhim gigiyenik ahamiyatga ega bo‘lib, organizmga reflektor yo‘l bilan ta’sir qilib, issiqlik almashinuviga va qator fiziologik jarayonlarga ta’sir qiladi; ya’ni gaz, issiqlik, modda almashishiga, organizm haroratiga, qonning fizikaviy – ximiyaviy tarkibiga, hayvonning mahsuldorligi va boshqalarga ta’sir qiladi. Meteorologik faktorlarni ko‘pligi va doimo ularning o‘zgarib turishi hayvon organizmini moslashishga majbur qiladi. Buning hammasi markaziy nerv sistemasi orqali amalga oshiriladi. Tana haroratiga qarab hayvonlar issiq va sovuq qonlilarga bo‘linadi (poykilotermn ы x i gomopotermn ы x). Sovuq qonli hayvonlar harorati o‘zgarib tursa, issiq qonli hayvonlar harorati doimiy ya’ni +36 0 S dan to +42 0 S gacha bo‘ladi. Organizmdagi qon, miya, yurak va jigarlarni harorati kuproq doimiy bo‘lsa, boshqa organ va teriniki esa tez o‘zgaruvchan bo‘ladi. Organizmning doimiy haroratda bo‘lishi ya’ni o‘zgarmasligi hosil va sarf bo‘layotgan issiklikni tengligini bildiradi ya’ni balansini ko‘rsatadi. Organizmda doimo issiqlik ajralib va sarf bulib turadi. Buni issiqlikni

boshqarilishi (teploregulyasiya) deyiladi. Issiqlikning boshqarilishi markaziy nerv sistemasi tufayli vujudga keladi hamda teri, nafas olish organlari orqali bajariladi. Oraliq miyaning gipotalamus qismida issiqlikni boshqarish markazi bo‘lib, impulsni teri va qon orqali olib ekstro va interoretseptorlar qo‘zg‘aladi. Bu boshqarish vegetativ nerv sistemasi, ichki sekretsiya bezlari (buyrak usti, gipofiz, paraitovid, oshqozon osti kolqonsimon) ta’sirida o‘zgarib turadi. Muskul va yurak harakati, nafas olish, atrof qon tomirlarini torayishi yoki kengayishi, teri bezlarini sekretsiyasi, tananing tashqi to‘tishi va boshqalar ham reflektor yo‘l bilan o‘zgaradi. Issiqlikni boshqarilishi faslning kelishiga qarab moslashishi yoki fiziologik jarayon tufayli ham bo‘ladi. Issiqlik – oqsil, yog‘, karbon suvlarni aerob va anaerob parchalanishi mahsulidir. Masalan: 1 g oqsilni parchalanshidan 4,1 kkal, 1 g yog‘dan – 9,3 kkal va 1 g karbon suvdan 4,1 kkal issiqlik ajralib chiqadi. Issiqlik hamma hujayralarda oksidlanish natijasida hosil bo‘ladi. Ayniqsa, muskul, jigar, buyrak, bez, o‘pka va nerv hujayralarida. Issiqlik ajralishi sovuq haroratda, muskul ishida, bug‘ozlikda, sog‘ish davrida va boshqa paytlarda ko‘payadi. Atrof issiq bo‘lsa, organizm ting holatda hayvonlarni bichgan davrda, junni qalinligi va boshqalar issiqlik hosil bo‘lishini pasaytiradi. Organizmda hosil bo‘lgan issiqlikni ko‘p qismi teri orqali ajraladi ya’ni yo‘qotiladi. Bular asosan issiqlikni nurlanishi (radiatsiya), issiqlikni o‘tkazilishi (qonveksiya) va bug‘lanish yo‘li bilan yo‘qotiladi. Issiqlik nurlanishi (radiatsiya) - deb, teri va hujayralardagi issiqlikni infraqizil nurlar ta’sirida atrof muhitga o‘tkazilishiga aytiladi ya’ni devor, pol, shift va to‘siqlarni isitishga ketadi. Agar ularni harorati organizm harorati past va namlik yuqori bo‘lsa ular issiqlikni kup yutadi. Organizm harorati bilan atrof muhit harorati barovar bo‘lsa teploizluchenie bo‘lmaydi, yoki organizm haroratidan baland bo‘lsa teskari hal bo‘ladi, teri issiqlaydi.

SHuning uchun atrof devorlarni, pol, shift kerak va qishki vaqtda binoda namlikni oshib ketishiga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Issiqlik o‘tkazilishi va konveksiya – organizmdagi issiqlikni atrof havosiga o‘tishiga aytiladi. Atrof harorati past bo‘lsa, havoning harorati tez va namlik yuqori bo‘lsa, issiqlik ko‘p sarf bo‘ladi. Hayvonlar va parrandalar tanasi jun va pat bilan qoplanganligi uchun issiqlikni yo‘qotish kam bo‘ladi. Chunki jun va pat tarkibidagi karatin bo‘lgani issiqlikni yomon o‘tkazadi, hamda atrof harorati unga kam ta’sir qiladi. Bug‘lanish – teri ustidan ter bezlari tufayli ter ajraladi. Qancha harorat yuqori va havo harakati tez bo‘lsa ter kup ajraladi. YUqori namlik va yuqori harorat ter ajralishini sekinlashtiradi. Nafas orqali olingan havoni isitish uchun ham issiqlik sarf bo‘ladi. Buni kup va kam bo‘lishi tashqi harorat va o‘pkani ishlashiga ham bog‘liq bo‘ladi. It va parrandalarda ter bezlari bo‘lmaganligi tufayli nafas olishni tezlashishi bilan tilini chiqarib turib, til orqali issiqlikni ajratadi. Parrandalarda isssiqlikni ajratishda toji va sirgalari ham ishtirok etadi. YAngi tug‘ilgan hayvonlarda issiqlikni boshqarilishida o‘ziga xos farqi bor. Tug‘ilganini birinchi kunlarida ularni tana harorati o‘zgaruvchan bo‘ladi. Olimlarimizni aytishicha qulun, buzok, qo‘zi va chuchqa bolalari tug‘ilganda bir necha kunga sovuqdan saqlanuvchi tug‘ma refleksi bo‘ladi. Masalan: buzoqlar tug‘ilgandan 9 – 27 kundan keyin (Ermolaev K.S.), qo‘zilarda 6 – 15 kundan keyin (A.P. Onegov) issiqlik almashishni boshqarish boshlanadi. Hayvon organizmiga issiq va sovuq haroratning ta’siri. - a tmosfera havosining harorati katta farqda o‘zgarib turadi. Bunga insolyasiyani aktivligi, yorug‘ uzunligi, yilni vaqti, tabiiy sharoit va relf, dengiz yuzidan joyni balandligi, issiq va sovuq shamol, havoning buluti, suvni yaqinligi, o‘simliklar va boshqalar ta’sir qiladi. Atrof muhitining haroratiga qarab hayvon organizmi moslashib boradi yoki issiqlik boshqarilishini shu

sharoitga o‘zgartiradi. Harorat pasaysa issiqlik qosil bo‘lish ko‘payadi. Natijada organizmda modda almashish tezlashadi. Agar havo harorati ko‘tarilsa issiqlik hosil bo‘lish pasayib, issiqlik yo‘qotish ko‘payadi. Hayvon organizmida issiqlikni boshqarilish mexanizmi yaxshi ishlasa ham, tanadagi haroratni ma’lum nuqtada tutib turadi. Xuddi aytganimizdek, harorat ko‘tarilsa modda almashish pasayadi. Agar shu ko‘tarilish davom etib borsa gaz almashish va issiqlik hosil bo‘lishi tezlashib, issiqlikni yo‘qotishga ulgurmaydi, organizm harorati ko‘tarilib tana qizishadi ya’ni issiqlik uradi. Issiqlik boshqarilish mexanizmining buzilishiga organizmni juda isib ketishi sabab bo‘ladi. Bu haroratni balandligi, namlikni oshishi, havo harakatini etishmasligi, qattiq ishlatish, yopiq vagon va poroxodlarda hayvonlarni tashish, hayvonlarni ko‘p saqlash, hayvonlarni juda semirib ketishi tufayli sodir bo‘ladi. YUqori harorat ta’sirida asosiy organlar va nerv markazlarida oqsil substansiyasida chuqur o‘zgarishlar bo‘ldi. Qishloq xo‘jalik hayvonlarida harorat +43 – 44 0 S va parrandalarda +47 0 S gacha chiqsa organizmda qaytmaydigan o‘zgarishlar ro‘y beradi ya’ni organizm halok bo‘ladi. Hozirgi ma’lumotlar buyicha hayvonlar +3 0 S +16 0 S da o‘zlarini juda yaxshi his qiladi. Agar +22 +32 0 S bo‘lsa issiqlik boshqarilishi buziladi va mahsuldorlik pasayadi. Masalan, shunda sigir 25 – 60% gacha sutini kamaytiradi, chuchqa va sigirlar 12 – 30% tirik og‘irligini yo‘qotadi va hokazo. YOsh mollarda haroratni ko‘tarilishi, pnevmoniya va septik kasalliklarni ko‘payishiga olib keladi. Atmosfera havosini haroratini pasayishi ham issiqlik boshqarilishi buzilishiga olib keladi ya’ni organizmdan issiqlik ko‘p yo‘qotiladi. Natijada modda almashish tezlashadi. Harorat +1 0 S ga pasayishi yirik shoxli hayvonlarda 2 – 3%, cho‘chqalarda 4% modda almashish tezlashib, ozuqa me’yordan 15 – 50% ko‘p sarflanadi. Havo haroratini pasayishi yosh