Mavzu: Okeaniya davlatlari Reja; Hududi, chegaralari, geografik o’rni Siosiy xaritasi Tabiiy sharoiti Mamlakatlari aholisi Mamlakatlari xo’aligi Sanoati Qishloq xo’jaligi Transporti Yirik davlatlari va ularning iqtisodiy rivojlanishi Hududi Chegaralari,Geografik o’rni ; Okeaniya — Tinch okeanning markaziy va gʻarbiy qismlaridagi orollar toʻdasi. 28°25’ shahrik. bilan 52°30’ j.k.lar va 130° shq. u. bilan 105° gʻ.u.lar oraligʻida. Gʻarbiy qismi Avstraliya va Malay arxipelagiga yondosh. Okeaniya Avstraliya bilan bir qitʼa hisoblanadi. Orollarning umumiy maydoni 1,26 mln. km², shuning 80% Yangi Gvineya va Yangi Zelandiya orollariga toʻgʻri keladi. Okeaniyani, odatda, 3 qismga boʻladilar: Melaneziya, Mikroneziya va Polineziya. Orollar suv osti tizmalari yoki marzalarining tepalaridir. Avstraliyaga yaqin joylashgan yirik orollar (Melaneziya, Yangi Zelandiya) esa materik orollar. Vulkan orollariga Gavayi, Samoa, Markiz, Jamiyat, Kuk, Tubuai orollari, Pasxa orol va boshqa kiradi. Okeaniyaning eng baland nuqtasi (Jaya togʻi, 5029 m) Yangi Gvineyaning shim.-gʻarbida joylashgan. Gʻarbiy Mikroneziya, Melaneziya va Yangi Zelandiya orollarining yer yuzasi togʻlik. Sharkiy Mikroneziya va Polineziya orollari mayda marjon atollaridan iborat. Gʻarbiy Mikroneziya va Melaneziya orollari bur-mali choʻkindi svitalar, intruziv va, ayniqsa, effuziv jinslardan tuzilgan boʻlib, Tinch okean tubining gʻarbiy chekkasidagi alp geosinklinalida joylashgan. Bu orollar mezozoy va kaynozoyda burmalangan ulkan tizmalarning suv ustidagi qismlaridir. Bu yerdagi hozirgi zamon vulkanizmi va zilzilalar togʻ hosil boʻlish harakatining davom etayotganligidan darak beradi. Tinch okean markaziy qismidagi orollar neogen oxiri — antropogen boshida yoriklar boʻylab oqib chiqqan bazaltli vulkan tizmalaridir. Gavayi, Samoa, Markiz, Jamiyat, Kuk, Tubuai orollari, Pasxa va boshqa mayda orollar vulkan natijasida hosil boʻlgan. Pekin koʻpgina vulkan choʻqqilari suv ostida boʻlib,

ularning usti marjon bilan qoplangan. Marshall, Karolina, Gilbert, Ellis, Tokelau, Feniks, Layn, Tuamotu, Nauru, Oshen va boshqa mayda orollar marjon orollaridir. Okeaniyada foydali qazilmalardan koʻproq nikel, fosfat, neft, oltin, kumir, mis uchraydi. Tabiiy sharoyiti ; Okeaniya orollarining aksari qismi ikkala yarim sharning tropik iklim mintaqasida joylashgan; Avstraliya va Osiyoga yaqin ekvatorial kengliklardagi orollarda iklim subekvatorial, 180-meridiandan gʻarbda ekvatorial iklim. Tropik chizigʻidan shimol va jan.da esa subtropik iklim. Yangi Zelandiyaning Jan. oroli moʻʼtadil mintaqada. Eng issiq oyning oʻrtacha temperaturasi shim.da 25°(avg .), jan.da 16°(fev.), eng sovuqoyniki shim.da 16° (fev.), jan.da 5° (avg .). Ekvatorial zonada oʻrtacha oylik temperatura 26—28°. Okeaniyada temperaturaning sutkalik farqi kam. Yillik yogʻin passat shamollari esadigan tropik mintaqalarda 1000 mm dan kam. Ammo yirik vulkan orollarining shamolga roʻpara yon bagʻirlarida 10 000 mm ga yetadi. Okeaniyaning gʻarbiy qismida, ekvatordan shim.da yezda kuchli tropik dovullar boʻlib turadi. Yangi Gvineya va Yangi Zelandiyadagi togʻlarda muzliklar (umumiy maydoni 1000 km²) bor. Dare va koʻllar Okeaniyaning , asosan, gʻarbiy qismidagi togʻli yirik orollarida joylashgan. Eng katta daryolari: Flay, Digul (600 km) — Yangi Gvineyada. Okeaniyada mayda koʻl koʻp; eng kattasi — Yangi Zelandiyadagi Taupo koʻli. Vulkanli orollarda qaynoq va shoʻr suvli koʻllar, geyzerlar bor. Mamlakatlar aholisi ; Okeaniyaning aholisi 42.4 mln kishi (2020). Okeaniyaga bundan 20—30 ming yillar avval Jan.-Sharqiy Osiyodan borib oʻrnashgan. Keyinroq kelgan qabilalarning papuaslar bilan qoʻshilishidan melanezlar paydo boʻlgan. Mikroneziya va Polineziyaga aholi milodning 1-ming yilligida koʻchib borgan. 16-asr boshida Okeaniyada yashovchi xalqlar jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida boʻlgan. Yevropaliklar uzoq vaqt Okeaniyaga qiziqmadilar. Koʻpgina orollar yevropaliklarga 18-asrning 2-yarmida maʼlum boʻldi. Okeaniya orollarini dastlab Gʻarbiy Yevropa davlatlari, keyinroq AQSH egallay boshladi. Birinchi jahon urushi (1914—18)dan keyin Okeaniyada siyosiy tashkilotlar vujudga keldi. Ikkinchi jahon urushi (1939—45) davrida Okeaniya urush harakatlari maydoniga aylandi. Okeaniyada rivojlangan davlatlarning harbiy bazalari koʻpaydi. Urushdan keyin Okeaniya xalqlarining mustaqillik uchun kurashi tashkiliy tus oldi. Koʻpgina orollar mustaqil davlatlarga aylandi. Okeaniyada irqi, tili, tarixi va madaniyati jihatidan oʻzaro keskin farq qiluvchi xalqlar yashaydi. Ularni son jihatidan 2 qism-ga: mahalliy aholi va koʻchib borgan aholiga boʻlish mumkin. Okeaniyaning mahalliy aholisi polineziya, melaneziya va mikroneziya antropologik tiplarga mansub. Mahalliy aholining bir qismi malay-

polinez tillarida, boshqa qismi papua tillarida soʻzlashadi. Papua tillari bir necha guruhlarga boʻli-nadi. Lekin Okeaniya xalqlarining til guruhlari ularning mavjud etnik va madaniyati jihatidan yaqinligiga toʻla muvofiq emas. Etnografik adabiyotlarda ularni koʻpincha tarixi va madaniyati oʻxshash oblastlar boʻyicha guruhlashtiradilar. Okeaniyaning mahalliy boʻlmagan xalqlari ingliz-yangi zelandiyalik, fransuz (Yangi Kaledoniya), amerikalik, yapon va filippinlik (Gavayi orollari), qind (Fiji orollari) va boshqalardan iborat. Diniy jihatdan Okeaniya aholisining koʻpchiligi xristian. Mamlakatlar xo’jaligi ; Okeaniya dan iqtisodiyoti turli aralashmasi bor juda rivojlangan va jahon bozorida raqobatbardosh , moliyaviy bozorlar bo'yicha Avstraliya , Yangi Kaledoniya , Yangi Zelandiya , Frantsiya Polinezyası va Gavayi yilda qator yuqori, hayot sifati va inson rivojlanishi indeksi , [6] [7] uchun ko'p kam rivojlangan iqtisodiyoti kabi Papua Yangi Gvineya , Indoneziya Yangi Gvineya , Kiribati , Vanuatu va Tuvalu , [8] , shuningdek, shu jumladan, vaqto'rta iqtisodiyoti ning Tinch okeani kabi orollarda Palau , Fidji va Tonga . [9] Okeaniyadagi eng katta va eng gavjum mamlakat Avstraliya, eng katta shahri esa Sidneydir . Avstraliya, Yangi Gvineya va sharqdagi yirik orollarning birinchi ko'chmanchilari 60 000 yil oldin kelgan. [11] Okeaniya birinchi marta 16-asrdan boshlab yevropaliklar tomonidan oʻrganilgan . Portugal navigatorlari 1512-1526 yillar oralig'ida Tanimbar orollariga , Karolin orollarining bir qismiga va Papua-Yangi Gvineya g'arbiy qismiga etib borishdi . 18-asrda o'zining birinchi sayohatida, keyinchalik yuqori darajada rivojlangan Gavayi orollariga kelgan Jeyms Kuk Taitiga bordi va birinchi marta Avstraliyaning sharqiy qirg'oqlarini kuzatib bordi . [12] The Pacific olddavomida asosiy chora ko'rgan Ikkinchi jahon urushi asosan o'rtasida, Ittifoq davlatlari , Amerika Qo'shma Shtatlari va Avstraliya , va eksa elektr Yaponiya Evropa ko'chib kelishi keyingi asrlarda Okeaniya ijtimoiy va siyosiy manzara muhim o'zgarish olib keldi. Hozirgi zamonda milliy bayroqlar va ba'zi Okeaniyaliklar o'zlarining ajralib turadigan va individual o'ziga xosligini namoyish etish istagi haqida munozaralar kuchaymoqda.San'at bo'yicha Aboriginal avstraliyalik Dunyodagi eng uzun uzluksiz amal badiiy an'ana bo'lgan. [14] Papuadagi Puncak Jaya Okeaniyadagi eng baland choʻqqidir, balandligi 4884 metr. [15] Aksariyat Okeaniya davlatlari koʻp partiyaviy vakildir parlament demokratiya bilan, turizm uchun daromad katta manbai mavjud bo'lgan Tinch okeani orollari xalqlar. Qishloq xo'jaligi va tabiiy resurslar ; Okeaniyadagi umumiy ish o'rinlarining atigi 5% dan 10% gacha, lekin eksport ko'rsatkichlariga sezilarli hissa qo'shadi. Aholisi eng ko'p bo'lgan ikki davlat, Avstraliya va Yangi Zelandiya ham eng rivojlangan va ko'pchilik xizmat ko'rsatish sohalariga ega. Bu yirik qishloq xo'jaligi

iqtisodiyotiga ega bo'lgan kam rivojlangan Tinch okeani orollari davlatlarining ma'lumotlarini susaytiradi. Tinch okeanining aksariyat mamlakatlari (Avstraliya va Yangi Zelandiyadan tashqari) asosiy sanoat qishloq xo'jaligidir. Ko'pgina davlatlar hali ham qishloq xo'jaligiga ega; masalan, Vanuatu aholisining 80% va Fiji aholisining 70% qishloq xo'jaligida ishlaydi . Tinch okeanidan olinadigan asosiy mahsulot kopra yoki hindiston yong'og'i , ammo yog'ochdir, Mol go'shti , palma moyi , kakao , shakar va zanjabil ham tez-tez orqali o'stiriladi tropik yil Tinch okeani . Baliq ovlash Tinch okeanidagi ko'plab kichik davlatlar uchun asosiy sanoatni ta'minlaydi , ammo ko'plab baliq ovlash joylari boshqa yirik davlatlar, xususan Yaponiya tomonidan ekspluatatsiya qilinadi. Qo'rg'oshin , rux , nikel va oltin kabi tabiiy resurslar Avstraliya va Solomon orollarida qazib olinadi.. Okeaniyaning eng yirik eksport bozorlariga Yaponiya, Xitoy, AQSh, Hindiston, Janubiy Koreya va Yevropa Ittifoqi kiradi. Sanoati ; Tinch okeanidagi orollarda yashovchi aholining katta qismi turizm, ta'lim va moliyaviy xizmatlarni o'z ichiga olgan xizmat ko'rsatish sohasida ishlaydi. Okeaniyaning eng yirik eksport bozorlariga Yaponiya, Xitoy, AQSh va Janubiy Koreya kiradi. Avstraliyada va kamroq darajada Yangi Zelandiyada yashovchi odamlarning aksariyati tog'-kon sanoati, elektrotexnika va ishlab chiqarish sohalarida ham ishlaydi. Kiyim-kechak ishlab chiqarish Tinch okeanining ba'zi qismlarida, ayniqsa Fijida asosiy sanoatdir , garchi bu kamayib bormoqda.Avstraliya mintaqadagi eng katta ishlab chiqarish hajmiga ega. Avtomobillar, elektr jihozlari, mashinalar va kiyim- kechak ishlab chiqarish. Turizm ; Tinch okeanidagi ko'pchilik uchun katta daromad manbaiga aylandi; sayyohlar Avstraliya, Yangi Zelandiya, Yaponiya, Buyuk Britaniya va AQShdan keladi. Fidji hozirda har yili deyarli yarim million sayyohni jalb qiladi; Avstraliyadan chorakdan ko'proq. Bu Fidji iqtisodiyotiga 1995 yildan beri 1 milliard dollar yoki undan ko'proq hissa qo'shmoqda, ammo Fidji orollari hukumati turizm sanoati ichidagi ko'rinmas iqtisodiyot tufayli bu raqamlarni kam baholaydi. Transporti ; Okeaniya davlatlari transportini katta qsmini suv transporti tashkil etadi.Avtomabil transporti asosan Avstraliya Yangi Zenlandiya va qolgan quruqlik maydoni katta orollarda.Okeaniya davlatlari havo transportidan ham rivojlangan davlatlari fodoydalanadi.Okeaniya davlatlari Okeaniya davlatlari

Avstralia Hududi,chegaralari,geografik o’rni; Avstraliya– Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi federal davlat. Avstraliyaning Davlatlar nomlari Poytaxti YIM (2020) AQSH dollr Aholisi,kishi (2020) 1 Avstraliya Kanberra 1330 25883652 2 Amerika Samoasi Pogo-pogo 807 56400 3 Fidji Suva 4376 925199 4 Fransuz Poleniziyasi Papeete 3448 273800 5 Guam Aganya 5793 180632 6 Kibati Bairiki 267 122864 7 Kokos Orollari Vestaylent - 596 8 Kuk Orollari Avarua 300 17428 9 Marianna Orollari Sepan 1242 43944 10 Marshal Orollari Aylend 239 58793 11 Medue Oroli Majuro - - 12 Mikroneziya Federativ shtati Palikir 408 105169 13 Nauru Yaren 118 10541 14 Palau Koror 268 21613 15 Papua yangi giviniya Port-morsipi 23592 8454709 16 Pitkern Koror - 49 17 Rojdestvo oroli Adamstaun - 2205 18 Solomon orollari Xaniara 1551 645631 19 Tonga Nukuolofa 508 108335 20 Tuvalu Funafuti 49 10239 21 Tok lou Nuknono 1411 22 Vanuatu Port-Vila 855 295497 23 Yangi Zelandiya Vellington 482 4689874 24 Yangi Kaledoniya Numea 2682 280646