Qadimgi_Xorazmda_tovar_pul_munosabatlarining_vujudga_kelishi_
Mavzu: Qadimgi Xorazmda tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi. Reja: 1. Qadimgi Xorazm 2. Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi. 3. Xorazm davlatchiligi tarixi Xulosa. 4.
Xorazmshohlar davrida va Xiva xonligi davrida o’zining haqiqiy qiymatiga ega bo’lgan oltin, kumush va mis pullar muomalada ishlatilgan. Bu pullarning qaysi davrlarda; qaysi podsho, xonlar davrida zarb qilingani, qaysi davlatlar bilan savdo- iqtisodiy munosabatlar qilinganligini bilish juda qiziqarli bo’lib o’tmish haqida juda aniq fikrlashga yordam beradi. Xorazmda zarb qilingan va muomalada ishlatib kelingan, o’zining haqiqiy qiymatiga ega bo’lgan pullar eramizdan oldingi II asrlardanoq ma’lum bo’lib Xiva xonligining Rossiya tomonidan bosib olingungacha to’liq ishlatib kelindi. Xiva
xonligida muomalada ishlatiladigan pul 3 xil atalar edi: 1-«tilla»,—oltin pul bo’lib, ikki xil shaklda va og’irlik miqdorida bo’lar edi. Birinchisi—«kichik tilla»,—deb atalar va o’sha davr pul miqdorida 1 so’m 80 tiyinga teng deb belgilanar edi, ikkinchisi —«katta tilla»,—deb atalib o’sha davr pul miqdorida 3 so’m 60 tiyinga teng deb belgilangan edi; 2-«tanga»,—kumushdan ishlanar va «bir tanga» o’sha davr pul birligida 30 pul birligi yoki 20 tiyinga teng deb belgilanar edi. Yigirma tiyinlikni hozirgi davrda ham «bir tanga»,—deb atalishi shundan qolgan; 3-«pul»,—misdan ishlanar edi. U pulga va tiyinga bo’linardi. Kumushdan ishlangan «tanga», «oq tanga» deb, misdan ishlangan pul «qora tanga» deb ham
yuritilar edi. «Qora tanga» o’zining qiymati jihatidan «oq tangani» 66 foiziga teng edi. Shuningdek, xonlikda «shoyi», «abbas shoyi», «yarim shoyi» deb nomlanadigan pul birliklari ham ishlatilgan. Ularning qiymati 10 tiyindan 40 tiyingacha o’zgarib turgan. (Xiva shahar Lermontov ko’cha № 114, 117-uylarda yashovchi Quryoz Sarrof va Bolta Sarroflarning estaliklari). Xiva xonligida zarb qilingan pullarda, tangalarda va tillalarda odam rasmi tasvirlanmas, balki arab imlosida, qaysi xonlik tomonidan va nechanchi yilda zarb qilingani yozilar edi. Xiva oltinlari va pullari mahalliy va chet eldan keltirilgan oltinlarga bo’linar edi. Xiva oltinlari o’zining yaltiroqligi, mustahkamligi, umuman sifati jihatidan ajralib turardi. Muomalada ko’p ishlatiladigan kumush pullar metallari Quyi Novgoroddan olib kelingan. Xiva xonligida zarb qilingan oltin, kumush, mis pullar va ularning qoliplari dunyoning ko’pgina mamlakatlari muzeylarida, shuningdek, Moskva va Sankt-Peterburg muzeylarida saqlanmoqda. Ayniqsa Xiva xonligi 1873 yilda Rossiya tomonidan bosib olingach, uni qimmatbaho buyumlarini, birinchi navbatda oltin, kumush pullarini talash Rossiya jug’rafiya jamiyati vakili sharqshunos olim P.I. Lerx va A.L. Kun singari kishilar rahbarligida «ilmiy» jihatdan tashkil qilindi. Veselovskiy yordamida Peterburgdagi ermitajda tashkil qilingan numizmatika va boshqa fondlar Urta Osiyodan, jumladan Xiva xonligidan borgan oltin, kumush, mis, atlas va boshqa pullar hisobiga boyidi. Jumladan, faqat 1883 yili Ermitajga jo’natilgan buyumlar ichida 1168 qadimiy oltin-kumush tangalar bo’lib, bular Urta Osiyoning, jumladan Xivadagi 30 dan ortiq yirik hukmdor sulolalarning pullari edi. Xiva xoni Muhammadrahimxon II taxtni tashlab qochib ketgach, «rus mutaxassislari» xonlikdagi barcha qimmatbaho buyumlarni tashib keta boshladilar.
«O’ljalar ichida tanga zarb qilinadigan qoliplar, oltin va kumushdan ishlangan, 25 xon muhri, 200 dan ortiq qadimiy tangalar» bor edi. («Fan va turmush» jurnali, 1991 yil, 9-son). Bularning hammasi Xiva xonligi davrida zarb qilingan pullarning namunalaridir. Rossiya hukumati Xiva xonligini bosib olishi bilanoq pul sistemasini Rossiya pul sestemasiga o’tkazishni taklif qildi. Lekin bu taklif amalga oshmadi. Xiva xonligida muomalada ko’pincha kumushdan bo’lgan «tanga» pullar ko’p ishlatilgan. Qumush pullarning oltin va misga nisbatan qulayligi buni taqozo qilgan. Hatto XIX asr oxirlarigacha har yili bir million so’mlik kumush tanga pullar xivalik mahalliy ustalar tomonidan zarb qilingan. XIX asr ohirlarida dunyo davlatlarida kumush qazib chiqarishning ko’payib ketganligi uning qiymatini tushurib qo’ydi. Bu davrda Xiva xonligida ham kumush pul birligi qiymati ikki baravar tushgan edi. Yoki bir «tanga» pul miqdori 20 tiyindan 12 tiyin qiymatga tushib qoldi. Rossiya Xiva xonligini bosib olgandan keyin ham Rossiyada Ekaterina II podsholigi davridan buyon pul sifatida muomalaga kirgizilgan qog’oz pullar, kumush tangalar Xiva xonligi hududida uzoq vaqtgacha qo’llanilmasdan kelindi. Rossiyaning pullari Xiva xonligida juda kam miqdorda qo’llanilishi bilan birga o’z kursidan juda kam baholanar edi. Uz «tilla» va «tangalariga» o’rgangan xivaliklar rus qog’oz pullarini ishlatishni yoqtirmas edilar. Rossiya qog’oz va metall pullarining Xiva xonligidagi mahalliy xalq va amaldorlar tomonidan qo’llanilmasligi, pisand qilinmasligi chor amaldorlarini g’azabini keltirar edi. Rus hokimlari mahalliy xalqqa o’z qog’oz pullarini majburlab kirita boshladilar. Ular dastlab oltin, kumush va mis pullarni rus qog’oz pullariga va rus qog’oz pullarini oltin, kumush va mis pullariga almashtirib beradigan va katta foyda orttiradigan sudxo’r kishilarni vujudga keltirdilar. Buni Xiva xonligida «sarroflar» deb ataydilar. «Bizning ota-bobolarimiz va o’zimiz ham yoshligimizdan shu kasb