logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Qadimgi_Xorazmda_tovar_pul_munosabatlarining_vujudga_kelishi_

Qadimgi_Xorazmda_tovar_pul_munosabatlarining_vujudga_kelishi_

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116.806640625 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Qadimgi Xorazmda tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi. Reja: 1. Qadimgi Xorazm 2. Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi. 3. Xorazm davlatchiligi tarixi Xulosa. 4. Xorazmshohlar davrida va Xiva xonligi davrida o’zining haqiqiy qiymatiga ega bo’lgan oltin, kumush va mis pullar muomalada ishlatilgan. Bu pullarning qaysi davrlarda; qaysi podsho, xonlar davrida zarb qilingani, qaysi davlatlar bilan savdo- iqtisodiy munosabatlar qilinganligini bilish juda qiziqarli bo’lib o’tmish haqida juda aniq fikrlashga yordam beradi. Xorazmda zarb qilingan va muomalada ishlatib kelingan, o’zining haqiqiy qiymatiga ega bo’lgan pullar eramizdan oldingi II asrlardanoq ma’lum bo’lib Xiva xonligining Rossiya tomonidan bosib olingungacha to’liq ishlatib kelindi. Xiva xonligida muomalada ishlatiladigan pul 3 xil atalar edi: 1-«tilla»,—oltin pul bo’lib, ikki xil shaklda va og’irlik miqdorida bo’lar edi. Birinchisi—«kichik tilla»,—deb atalar va o’sha davr pul miqdorida 1 so’m 80 tiyinga teng deb belgilanar edi, ikkinchisi —«katta tilla»,—deb atalib o’sha davr pul miqdorida 3 so’m 60 tiyinga teng deb belgilangan edi; 2-«tanga»,—kumushdan ishlanar va «bir tanga» o’sha davr pul birligida 30 pul birligi yoki 20 tiyinga teng deb belgilanar edi. Yigirma tiyinlikni hozirgi davrda ham «bir tanga»,—deb atalishi shundan qolgan; 3-«pul»,—misdan ishlanar edi. U pulga va tiyinga bo’linardi. Kumushdan ishlangan «tanga», «oq tanga» deb, misdan ishlangan pul «qora tanga» deb ham yuritilar edi. «Qora tanga» o’zining qiymati jihatidan «oq tangani» 66 foiziga teng edi. Shuningdek, xonlikda «shoyi», «abbas shoyi», «yarim shoyi» deb nomlanadigan pul birliklari ham ishlatilgan. Ularning qiymati 10 tiyindan 40 tiyingacha o’zgarib turgan. (Xiva shahar Lermontov ko’cha № 114, 117-uylarda yashovchi Quryoz Sarrof va Bolta Sarroflarning estaliklari). Xiva xonligida zarb qilingan pullarda, tangalarda va tillalarda odam rasmi tasvirlanmas, balki arab imlosida, qaysi xonlik tomonidan va nechanchi yilda zarb qilingani yozilar edi. Xiva oltinlari va pullari mahalliy va chet eldan keltirilgan oltinlarga bo’linar edi. Xiva oltinlari o’zining yaltiroqligi, mustahkamligi, umuman sifati jihatidan ajralib turardi. Muomalada ko’p ishlatiladigan kumush pullar metallari Quyi Novgoroddan olib kelingan. Xiva xonligida zarb qilingan oltin, kumush, mis pullar va ularning qoliplari dunyoning ko’pgina mamlakatlari muzeylarida, shuningdek, Moskva va Sankt-Peterburg muzeylarida saqlanmoqda. Ayniqsa Xiva xonligi 1873 yilda Rossiya tomonidan bosib olingach, uni qimmatbaho buyumlarini, birinchi navbatda oltin, kumush pullarini talash Rossiya jug’rafiya jamiyati vakili sharqshunos olim P.I. Lerx va A.L. Kun singari kishilar rahbarligida «ilmiy» jihatdan tashkil qilindi. Veselovskiy yordamida Peterburgdagi ermitajda tashkil qilingan numizmatika va boshqa fondlar Urta Osiyodan, jumladan Xiva xonligidan borgan oltin, kumush, mis, atlas va boshqa pullar hisobiga boyidi. Jumladan, faqat 1883 yili Ermitajga jo’natilgan buyumlar ichida 1168 qadimiy oltin-kumush tangalar bo’lib, bular Urta Osiyoning, jumladan Xivadagi 30 dan ortiq yirik hukmdor sulolalarning pullari edi. Xiva xoni Muhammadrahimxon II taxtni tashlab qochib ketgach, «rus mutaxassislari» xonlikdagi barcha qimmatbaho buyumlarni tashib keta boshladilar. «O’ljalar ichida tanga zarb qilinadigan qoliplar, oltin va kumushdan ishlangan, 25 xon muhri, 200 dan ortiq qadimiy tangalar» bor edi. («Fan va turmush» jurnali, 1991 yil, 9-son). Bularning hammasi Xiva xonligi davrida zarb qilingan pullarning namunalaridir. Rossiya hukumati Xiva xonligini bosib olishi bilanoq pul sistemasini Rossiya pul sestemasiga o’tkazishni taklif qildi. Lekin bu taklif amalga oshmadi. Xiva xonligida muomalada ko’pincha kumushdan bo’lgan «tanga» pullar ko’p ishlatilgan. Qumush pullarning oltin va misga nisbatan qulayligi buni taqozo qilgan. Hatto XIX asr oxirlarigacha har yili bir million so’mlik kumush tanga pullar xivalik mahalliy ustalar tomonidan zarb qilingan. XIX asr ohirlarida dunyo davlatlarida kumush qazib chiqarishning ko’payib ketganligi uning qiymatini tushurib qo’ydi. Bu davrda Xiva xonligida ham kumush pul birligi qiymati ikki baravar tushgan edi. Yoki bir «tanga» pul miqdori 20 tiyindan 12 tiyin qiymatga tushib qoldi. Rossiya Xiva xonligini bosib olgandan keyin ham Rossiyada Ekaterina II podsholigi davridan buyon pul sifatida muomalaga kirgizilgan qog’oz pullar, kumush tangalar Xiva xonligi hududida uzoq vaqtgacha qo’llanilmasdan kelindi. Rossiyaning pullari Xiva xonligida juda kam miqdorda qo’llanilishi bilan birga o’z kursidan juda kam baholanar edi. Uz «tilla» va «tangalariga» o’rgangan xivaliklar rus qog’oz pullarini ishlatishni yoqtirmas edilar. Rossiya qog’oz va metall pullarining Xiva xonligidagi mahalliy xalq va amaldorlar tomonidan qo’llanilmasligi, pisand qilinmasligi chor amaldorlarini g’azabini keltirar edi. Rus hokimlari mahalliy xalqqa o’z qog’oz pullarini majburlab kirita boshladilar. Ular dastlab oltin, kumush va mis pullarni rus qog’oz pullariga va rus qog’oz pullarini oltin, kumush va mis pullariga almashtirib beradigan va katta foyda orttiradigan sudxo’r kishilarni vujudga keltirdilar. Buni Xiva xonligida «sarroflar» deb ataydilar. «Bizning ota-bobolarimiz va o’zimiz ham yoshligimizdan shu kasb bilan shug’ullanganimiz sababli hozirgacha «sarrof» deb atashadi,—deydi Quryoz sarrof va Bolta sarroflar. «Sarroflar» katta pulga egalik qilib, pul muomalasidagi qiyinchiliklardan foydalanib, Xiva va Rossiya savdogarlariga katta ta’sir ko’rsatar edilar. Xiva sarroflarining hatti-harakati savdogarlarga yoqmas edi va ular rus podshosiga Xiva tangalarini, tillarini butunlay yig’ib olib uning o’rniga rus qog’oz pullarini tarqatishni taklif qilgan edilar. Hatto 1893 yilda Rossiya moliya vazirligining tashabbusi bilan rus savdogarlarining iltimosi Peterburgda muhokama qilindi va Xiva xoniga tanga pullarni faqat rus podshosining ruxsati bilan zarb qilish majburiyati yuklatildi. Rossiyaning qog’oz pullarini Xivaning tilla, tanga va mis pullari o’rniga birdaniga tiqishtirishga rus podshosi jazm qila olmadi. Xalqning noroziligini to’g’dirishi mumkin deb qo’rqdi. Rossiya pullarining asta-sekinlik bilan bo’lsa ham Xiva xonligiga kirib kelishini moliya vaziri yaxshi bilar edi. XX asrning birinchi o’n yilligida hatto rus qog’oz pullari Xiva xonligida muomalada ishlatilayotgan tanga pullarga nisbatan ikki baravar ko’payib ketdi. Xiva xoni Muhammadrahimxon II o’z umrining oxirlarida Xiva xonligida muomala uchun yshlatilayotgan pul miqdorini etishmayotganligi, shuningdek, musulmon va sharq davlatlari podsholari nomidan pul bosib chiqarib turilmasa xalq unga itoat qilmasligini tushuntirib, iltimos qilib zo’rg’a tanga pul bosib chiqarish imkoniyatiga ega bo’lib qolgan edi. (T.G. To’xtametov, Rossiya i Xiva va kontse XIX-nachale XX veka, Moskva, 1969, 52-53-betlar). Muhammadrahimxon II vafotidan keyin Xivada tanga pul bosib chiqarish deyarli to’xtatildi va rus podshosi pullari muomalada ishlatiladigan bo’ldi. 1914 yildan boshlab Rossiya, shu jumladan rus savdogarlari Xivada zarb qilingan tangalarni olmasdan va ishlatmasdan qo’ydi. (Sadiqov A. S. Ekonomicheskie svyazi Xivo’ s Rossiey, Toshkent, 1965, 132-bet). Mavjud bo’lgan tilla va kumush pullar xalq qo’lida muomalada ishlatib kelindi. Asfandiyorxon xonlikka o’tirgach, rus podshosi va amaldorlari Xiva xonligida bir qancha islohotlar o’tkazish, jumladan Xivada muomalada bo’lgan va yuritilayotgan barcha tanga va pullarni yig’ib olib butunlay rus pul sistemasiga o’tkazishni ham taklif qilgan edilar. Chor amaldorlarining bu taklifi ham boshqa islohotlari singari bajarilmadi. 1918-1920 yillarda Xiva xonligida ikki xonlik davri bo’ldi. Bu davrda Xiva honi bo’lgan Saidabdullaxon «qo’g’irchoq xon» edi, aslida hokimiyatni Junaidxon boshqarar edi. Butun harbiy, siyosiy kuch uning qo’lida bo’lib, o’z hokimligini xalqqa ma’lum qilish uchun Junaidxon pul ham bostirib chiqardi. Uning puli atlasga ishlangan bo’lib, «turma qog’oz» nomi bilan yuritilgan. Qeyinchalik Junaidxon nomi bilan qog’oz pullar ham bosib chiqarila boshlandi. 1920 yil 2 fevralda Xiva xalq inqilobi g’alaba qozongach Xiva vaqtli inqilobiy komitetining 1920 yil 11 aprelda bo’lgan majlis qaroriga asosan Xivaning pul birligi kursi belgilandi. Ushbu qarorga asosan Xivaning qog’oz pul birligi kursi Rus podsholari davridan ishlatib kelinayotgan 1 so’m «krenka» puli 4 so’mlik Xorazmning umumsovet puliga va 1 sum «turkiston boni» puli Xorazmning 5 so’mlik umumsovet puliga teng deb belgilandi. (Uzbekiston Markaziy Davlat arxivi, R-71-fond, 1-ro’yxat, 1-delo, 5-varaq). Xorazmda Sovet hokimiyati o’rnatilgan dastlabki yillarda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori og’ir ahvolga tushdi. Fo’karolar urushi, bosmachilik xarakati, Rossiya va Turkiston bilan aloqalar qilishning yomonlashuvi esa bu jarayonni keskinlashtirdi. Xivadagi mavjud pul bosib chiqarish mashinalari va ustalari ishlari to’xtatilib qo’yilgan edi. Xorazmda Xalq Sovet respublikasining va unda moliya nozirligining tashkil qilinishi muomala uchun zarurp bo’lgan pul birliklarini izga tushirishga imkon berdi. Jumladan, Rossiya markaziy ijroiya komiteti bilan shartnomalar qilindi va ana shu asosda Xorazm respublikasini muomala uchun zarur bo’lgan pul bilan ta’minlash maqsadida pul bosib chiqarish asbob uskanalarini va mutaxassislarini yordamga chaqirish va pul bosib chiqarishni yo’lga qo’yish ishlari amalga oshirildi. 1920 yil aprel oyidan boshlab Xivada yangi pul birligi bosib chiqarila boshlandi. Uning old tomonida qishloq xo’jalik ishchi va dehqonlarining ittifoqini bildiruvchi o’rok, jo’xori poyasi, bel tasviri, gerb tarzida tasvirlangan edi. (Xiva muzey zapovednigi eksponatlari). Xorazmda bosib chiqarilayotgan pullar qog’ozning kamligi, uskunalar va mutaxassislariing etishmasligi sababli etarli mikdorda pul bosib, chikarishga imkon bo’lmadi. Ana shu sababdi Xorazmda boshqa pullar xam ko’plab ishlatildi. Jumlalan. 1921 yil 1 yanvardan boshlab RSFSRning 1919 yilda bosib chikarilgan pul birligi ishlatila boshlandi. Bu o’z kiymatiga ko’ra shu davrda yurib turgan Rossiya «kronka» guli (eng kimmatli)ga teng va turkbon nominaliga nisbatan 10 baravar kimmatli eli. (M.K. Mamadjanov. Sotsialno-ekonomicheskie preobrazovaniya i razvitie ekonomiki Xorezmskoy Narodnoy Sovetskoy respubliki, Toshkent, 1974, 63-bet). Xorazm XSRda 1920-1921 yillarda muomala uchun zarur bo’lgan pullar moliya ishlari yomon ahvolda ekanligini Xorazm Xalq Sovet respublikasi nozirlar Sovetining raisi Menglixo’ja Ibniyaminov 1921 yil 21 mayda Xalq vakillarining II Butunxorazm qurultoyida so’zlagan ma’ruzasida Xorazmda pul chiqarish qiyin bo’layotgani pul chiqarish miqdorini oshirib yuborish pulni qadrsizlanishiga olib kelishini, shuning uchun davlatga to’lanadigan soliqlarni pul bilan emas, balki natural asosda tovarlar bilan to’lash lozimligini, bu pulni qadrsizlanishini oldini olishini to’g’ri ko’rsatgan edi. (Istoriya Xorezmskoy Narodnoy Sovetskoy respubliki (Sbornik dokumentov), Tashkent, 1976, 95-bet). Xorazmda 1920 yil may oyidan 1921 yil may oyigacha 489 million 549 ming so’m Xorazm puli bosib chiqarilgan va Rossiyadan 225 million so’m qog’oz pul olingan, Junaidxon davrida bosib chiqarilgan 3 million so’m pul ham muomalada bo’lib, jami Xorazmda 717 milliondan ortiqroq pul mavjud edi. Bu Xorazmda mavjud 1million aholining har biriga o’rtacha 717 so’mdan to’g’ri kelishini ko’rsatadi. Respublikada 1921 yilda yig’iladigan barcha daromadlar xarajatlarni 1G’40 qismini qoplaydigan bo’lib qolgan edi. Xarajatlarni xammasi bosib chiqariladigan pul bilan qoplanaveradigan bo’lsa pul o’ta qadrsizlanar edi. 1921 yilla muomala uchun zarur bo’lgan 9,5 milliard so’m o’rniga 50 millard so’m pul bosib chiqarishga to’g’ri kelar edi. 1922 yil va 1923 yilning boshlarida ham pul muomalasi jarayonlari tartibli yo’lga qo’yildi deb bo’lmaydi. Davlat korxonalari smetasiz keragicha pul olar edilar. Soliqlar, bozor tushumlari ham yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi sababli pul muomalasini tartibga solib bo’lmadi. Xorazm pul birligining kiymati tusha bordi. Xorazm Xalk Sovet respublikasi moliya noziri M. Divanovning 1923 yil mart oyida hukumatga bergan hisobiga va arxiv hujjatlariga nazar solsak ko’ramizki Xorazmda 1921 yil iyunidan 1922 yil iyunigacha ya’ni bir yil mobaynida qog’ozdan, misdan, atlasdan 158 milliard 854 million so’mlik pul bosib chiqarilgan, kirim 23 milliard so’mni, chiqim esa 168 milliard 869 million so’mni tashkil qilgan shuningdek, davlat fondiga qimmatbaho toshlar, oltinlar, kumushlar, qimmatbaxo buyumlar va boshqa 44 milliard so’mlik narsalar yig’ib olingan. (Istoriya Xorezmskoy Narodnoy Sovetskoy respubliki, (Sbornik dokumentov), Toshkent 1976, 199-bet). Xorazm Xalq Sovet respublikasi tuzilgandan keyin uch yarim yil davomida 100 milliard so’mlik Xorazm puli bosib chiqarildi. Bu pullar Xorazm respublikasidan tashqariga chiqarilmadi va o’z qimmati tushib ketganligi tezda sezilib qoldi. Bu davrda 1 milliard 100 million RSFSR pullari ham Xorazmda ishlatila boshlandi. Bu pulning qadrsizlanishini yanada oshirdi. (M.K. Mamadjanov. Sotsialno-ekanomicheskie preobrazovaniya i razvitie ekonomiki Xorezmskoy Narodnoy Sovetskoy respubliki, Tashkent, 1974, 63-bet). Xorazm Xalq Sovet respublikasida muomala uchun zarur bo’lgan pulning tartibga solinmaganligi, pul birliklarining respublika tomonidan mustaqil boshqarish imkoniyati bo’lmagani uchun chetdan qadrsiz qog’oz va boshqa pullar oqimining beto’xtov kirib turishi Xorazmda chiqarilgan pullarning chetda qadrsizlanishi va ishlatilmasligi respublika iqtisodiy qiyinchiligining bosh sabablaridan biri bo’ldi, xalq turmushini og’ir ahvolga olib keldi va respublikaning pul mustaqilligidan mahrum bo’lishiga sabab bo’ldi. 1923 yil 31 mayda va 9 iyulda Xorazm Xalq Sovet respublikasi Markaziy Ijroya komiteti prezidiumida respublika pul birligi kursi ko’rib chiqildi va bu majlisda uzoq munozara va muhokamalardan keyin Xorazm pul birligini RSFSR pul birligi kursiga aylantirishga qaror qilindi. Unda 10 so’mlik Xorazm pulining 1 so’mlik Rossiya puli birligi bilan qiymati teng deb qabul qilindi. Pul birliklarini almashtirish muddati 1923 yil 10 iyuldan 10 avgustgacha bir oy qilib belgilandi. Ushbu qarorda bozorlarda mahalliy pul o’rniga Rossiya pul birliklarini almashtirishda suistemolchilikka yo’l qo’yilmaslik uchun Xorazm pulini saqlab qolish lozimligi haqida tushuntirish ishlari olib borgan kishilarni qattiq jazolash ko’rsatilgan edi. Pullarni almashtirish Xiva, Urganch, Xonqa, Hozorasp, Shovot, Gurlan, Toshxovuz, Ilonli, Xo’jayli, Mang’it, Qo’ngrad simgari shaharlardagi va rayon markazlaridagi 18 kassada amalga oshirildi. Belgilangan bir oy muddatda almashtirilmasdan qolgan Xorazm pul birliklari muomalada o’z qiymatini yo’qotgan deb xisoblanadi. (O’zbekiston Markaziy Davlat arxivi, R-71-fond, 1-ro’yxat, 113-delo, 83-varaq). 1924 yil 14 fevralda muomala uchun zarur bo’lgan pullar bosib bo’lingach SSSR pul birliklarini bosib chiqarish to’xtatildi. Ularning o’rnini qoplash uchun 1924 yilda kaznacheyskiy biletlar, kumush va mis pullar bosib chiqarildi. 1924 yil iyun oyiga kelganda SSSRning barcha hududlarida, shuningdek Xorazm SSRda ham pul birliklarini almashtirish amalga oshirilib bo’lindi. Qadrsizlangan pullarning deyarli hammasi yig’ib olindi. Muomalada bo’lgan Xorazmning qog’oz pullari 91 milliard 600 million so’m miqdorida edi. (M.K. Mamadjanov. Sotsialno ekonomicheskie preobrazovaniya i razvitie ekonomiki Xorezmskoy Narodnoy Sovetskoy respubliki, Toshkent, 1974. 119-121-betlar). 1922-1924 yillar davomida amalga oshirilgan pul islohoti Xorazmda Sovet hokimiyati yillarida amalga oshirilgan birinchi pul islohoti edi. Oltin, kumush, mis pullar bundan keyin ham aholining qo’lida ishlatilib kelindi. Bu pullarni aholining ko’llaridan yig’ib olishda 20-yillarning oxiri va 30-yillarning boshlarida savdobop va aholi uchun kamyop tovorlarning faqat oltin va kumish pullariga sotish siyosatining yuritilishi bo’ldi. Natijada aholi qo’lidagi oltin va kumush pullarning asosiy qismi markaz tomonidan o’zlashtirildi. Ikkinchi pul islohoti 1947 yilda va uchinchisi esa 1961 yilda amalga oshirildi. Bu islohot ham muomaladagi 10 so’mlik pullar 1 so’m qiymatiga ega deb qabul qilindi va yangi pul belgilariga o’tildi. Qadimgi Xorazm davlati. O‘rta Osiyodagi yana bir yirik davlat uyushmasi- Qadimgi Xorazm davlati hisoblanadi. “Katta Xorazm” va “Qadimgi Xorazm” masalasi bo‘yicha o‘zbekistonlik va xorijlik ko‘plab olimlar turli-tuman tadqiqotlar olib borgan bo‘lsalarda bu masalalar hamon tadqiqotchilarning bahs- munozaralariga sabab bo‘lib kelmoqda. Avesto va yunon-rim tarixchilari ma’lumotlari bu munozaralarning asosini tashkil etadi. Undan tashqari, o‘tgan asrning 50-60 - yillaridan boshlab bugunga qadar olib borilgan arxeolgik tadqiqotlar natijalari ham Xorazm davlatchiligi tarixi bo‘yicha boy materiallar berdi. Avvalo so‘ngi yillardagi ibtidoiy davr yodgorliklarining qiyosiy tadqiqotlaridan (X.Matyakubov) xulosa chiqaradigan bo‘lsak, Xorazm mil.avv IV-III m.y. dayoq O‘rta Sharqning qadimgi sivilizatsiyalar olami bilan uzoq Shimolni bevosita bog‘lovchi xalqa rolini o‘tay boshlagan. Bronza davri Suvyorgan va Tozabog‘yob madaniyatlari qadimgi Xorazm yerlarini o‘zlashtirib bir-biri bilan qizg‘in aloqada bo‘lgan, Shimol va Janubdan ta’sir qabul qilib, yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilgan qabilalar madaniyati edi. Ularning urug‘ jamoalari yarim yerto‘la uy -joylarda istiqomat qilib motiga dehqonchiligi va chorvachilik bilan shug‘ullanib, ibtidoiy ishlab chiqarish xo‘jaligi sari ilk qadam tashlaganlar. Ammo, ularning moddiy xo‘jalik taraqqiyoti darajasi O‘rta Osiyoning janubiy mintaqalari (Baqtriya, Marg‘iyona) dagi qabilalarga nisbatan ancha orqada edi. Amirobod madaniyati (mil.avv IX-VIII asrlar) davrida Amudaryo quyi havzasida yashovchi aholi hali davlatchilikdan bexabar bo‘lib,irrigatsiya xususiyati ibtidoiy urug‘-qabilachilik an’analarini saqlab qolgan aholi jamiyatiga xos edi. O‘rta Osiyoning Janubiy mintaqalariga qaraganda Xorazm vohasi aholisi uzoq vaqt beqaror suv oqimi sharoitida, noqo‘lay tabiat injiqliklari girdobida qolib kelgan. Qadimgi yozma manbalar ma’lumotlari va mavjud arxeologik yodgorliklarning qiyosiy tahliliga ko‘ra, Xorazmda davlatchilik ildizlarining paydo bo‘lishigan asos bo‘lgan ilk shaharsozlik madaniyati sohiblari-Xorazmiylar ko‘chib kelgach tarkib topdi va rivojlandi. “Xorazm” atamasining kelib chiqishi haqida ko‘plab fikrlar mavjud. Olimlarning katta guruhi “Xorazm” atamasining ikkinchi komponenti –zmi, - zamni hind- yevropa tillariga mansub – zemo – yer, o‘lka, mamlakat ma’nosini beradi degan xulosaga kelganlar. So‘zning birinchi komponentiga kelganda olimlar fikrlaridagi yakdillik yo‘qoladi va u turlicha – “Ozuqaga boy mamlakat”, “Unumdor yer” (YE.Byurnuf, E.Zaxau, U.Geyger, U.Tomashek), “Go‘zal mamlakat” (F.Yusti), “Unumsiz, yomon yer” (F.Shpigel), “Pastlik yer” (P.Lerx, N.Veselovskiy, X.Klipert), “Quyoshli yoki Sharqiy o‘lka” (S.Tolstov, P.Savelyev, F.Sulaymonova), “Sharqiy zamin”, “Kunchiqar mamalakat” (I.Mo‘minov) tarzida talqin etiladi. Yana bir guruh olimlar “Xorazm” atamasi uch leksima asosida (Uvarizami, u – “yaxshi”+ vara – “qal’a”,”qo‘rg‘on”+zimi-“yer”) paydo bo‘lgan deb hisoblab, mazkur tarixiy atamaning ma’nosini “yaxshi qo‘rali yer”, “Ajoyib qal’ali o‘lka” yoki “Mustahkam qo‘rg‘onli diyor”(Bogolyubov, A.Muhammadjonov) tarjima qiladilar. So‘ngi tadqiqodlarda “Xorazm” atamasining o‘zagi qadimgi turkiy asoslarga ega bo‘lishi mumkin degan fikrlar ilgari surilib (“Xuar” (“Suvar”) – “suv”(“xu”) – suv, “Ar”-yer, odam, “m”- birinchi shaxs qo‘shimchasi) va u “Suv(daryo) odamlari” yoki “suv egalari” (M.Zakiyev, Sh.Kamoliddin, O‘.Nosirov) deb tarjima qilingan. Olimlarning ta’kidlashicha, Avestoda tilga olingan Aryoshayona yoki Aryanam Vaychax shu manbada eslatilgan Kavi Vishtaspning podsholigi bo‘lib, milloddan avvalgi IX-VIII asrlarda Drang‘iyona, Satagadiya, Ariya, Marg‘yona va Amudaryoning o‘rta oqimidagi viloyatlarni birlashtirgan. G‘arb tadqoqtchilari V.Xenning va I.Gershevichlar Avestodagi Kavi Vishtapsning davlati Marv va Xirot atrofida joylashgan “Katta Xorazm” deb hisoblaydilar. “Katta Xorazm” muammosi Gerodot ma’lumotlaridan boshlangan. U “Tarix” asarining uchinchi kitobida quyidagicha ma’lumot beradi: “Osiyoda bir vodiy bor. Uning barcha tomoni tog‘ bilan o‘ralgan, tog‘ni esa beshta dara kesib turadi. Bir vaqtlar bu vodiy xorasmiylarga tegishli bo‘lib, xorasmiylar, parfiyaliklar, saranglar va tamaneylarga chegaradosh yerlarda joylashgan. Vodiyni o‘rab turgan tog‘dan Akes nomli yirik daryo boshlanadi”. Gerodotdan sal oldinroq yashab o‘tgan Gekatey parfiyaliklarning sharqiy tomonida joylashgan “Xorasmiya”ni, “bir qismi tekisliklarda, bir qismi tog‘larda yashovchi xorazmliklarni” eslatib o‘tadi. Tadqiqotchi V.A.Livshits ham bu “Katta Xorazm”ni Marv va Hirotning to‘rtta rayoniga joylashtiradi. Agar “Katta Xorazm” davlati Marv va Hirot atroflarida joylashgan taxmin rost bo‘lsa, A.S.Sagdullayevning fikricha, bu davlat forslar podshosi Kir II tamonidan bo‘ysundirilganidan so‘ng xorasmiylar Quyi Amudaryoning Xorazm hududlariga ko‘chib borganlar deb faraz qilinadi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, miloddan avvalgi VI asr qadimgi forslar xorasmiylarni janubdan quyi Amudaryo yerlariga siqib chiqargan. S.P.Tolstov va Y.G‘ulomovlar bu nazariyaga qarshi bo‘lib, xorazmliklar O‘rta Osiyoning janubidan ko‘chib kelmaganlar balki, Xorazm davlati Quyi Amudaryoda qadimgi zamonlardayoq vujudga kelgan deb xulosa qilganlar. Ammo bu davlatning chegaralari hozirgi Xorazm viloyati hududlaridan ancha keng bo‘lgan. O‘rta Osiyoning tarixiy geografiyasi bilan shug‘ullanuvchi olim I.N.Xlopin “Katta Xorazm”ning yirik siyosiy birlashma sifatida Ahamoniylardan oldingi davrda mavjud bo‘lganligi va Akesning Tajan-Xerirud daryosi bilan bir ekanligi haqidagi fikrlarni asossiz deb hisoblaydi. Olimning ta’kidlashicha, “Ahamoniylardan oldingi davrda O‘rta Osiyo hududida xalqlarning xorazmiylar boshchiligida hech qanday ilk davlat birlashmalari yo‘q edi”. Shu bilan birga u Ahamoniylardan oldingi davrda O‘rta Osiyoning janubida, “bir necha uncha katta bo‘lmagan markazlar” mavjud bo‘lgan bo‘lishi mumkinligini e’tirof etadi. O‘rta Osiyo janubidagi dexqonchilik madaniyati va ilk shaharlar bo‘yicha mutaxassis hisoblangan A.A.Asqarov so‘nggi yillarda Qadimgi Xorazm masalalariga o‘z e’tiborini qaratdi. Olimning e’tirof etishicha, Xorazm vohasining qadimgi davri o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu hududiy kenglik Amudaryoning quyi havzasi hisoblanib, O‘rta Osiyoning bu yirik daryosi bir necha yuz yillar davomida yuqori oqimlardan quyiga unumdor loyqa oqizib kelib, janubiy Orol bo‘ylarida sug‘orma dehqonchilik madaniyatining rivojlanishi uchun zamin yaratgan. Ammo, bu zamin eng qadimgi davrlarda ajdodlarimiz tomonidan o‘zlashtirilib, sug‘orma dehqonchilik madaniyatining Marg‘iyona va Baqtriya singari makoni bo‘la olmadi. Arxeologik manbalarning ma’lumot berishicha, ilk temir davriga kelib Xorazm hududlarida paydo bo‘lgan Amirobod madaniyati davrida janubiy Xorazm aholisi Amudaryo quyi havzasining o‘zanlari bo‘ylab barpo etilgan keng va sayoz kanallar yordamida ziroatchilikka qo‘lay joylarda dehqonchilik qila boshlaydilar hamda o‘troq hayot asta-sekin ularning turmush tarziga aylana boshlaydi. Ammo, Amudaryoning quyi havzalari, uning to‘qayzor va qamishzor keng maydonlari, serunum yaylovlari chorvachilik xo‘jaligining taraqqiy etishi uchun juda qo‘lay edi. Shuning uchun ham qadimgi Xorazmda Quyi Sirdaryo sak-chorvadorlarning Quyisoy madaniyati keng rivojlangan. Yunon geografi Strabon xorazmiylarning ajdodlari massagetlarga borib taqalishi haqida ma’lumotlar beradi. S.P.Tolstovning fikricha, Xorazm tarixining massagetlargacha bo‘lgan davrida bu zaminda Suvyorgan va Tozabog‘yob madaniyatlari aralashuvidan tarkib topgan Qovunchi (Qaundi) qabilalari yashar edilar. Ular milloddan avvalgi II ming yillikning so‘nggi choragida qadimgi Xorazmning massaget nomi ostida yuritilgan ko‘chmanchi qabilalarining asosini tashkil etgan. Arxeologik ma’lumotlar, yozma manbalar va ularni etnogeografik tahlillaridan xulosa chiqargan A.A.Asqarov, xorazmiylarning dastlabki vatani Baqtriyadan junubda, hozirgi Hirot vodiysida bo‘lganligini e’tirof etadi. Olimning ta’kidlashicha, Ahamoniy podsholari tazyiq o‘tkazish orqali sharqiy Eron qabilalaridan yiliga katta boj olish maqsadida Hilmend tog‘ daralaridan oqib chiqadigan soylarga to‘g‘onlar qurdirib, suv yo‘llarini qadimgi Hilmend, hozirgi Hirot vodiysiga-xorazimiylar yurtiga burib yuborganlar. Natijada, vodiyda ko‘l hosil bo‘lib, xorasmiylar noilojlikdan vatanlarini tark etib, Amudaryoning quyi havzalariga ko‘chishga majbur bo‘lganlar. A.Asqarovning xulosalariga ko‘ra, Amudaryoning quyi havzalarida uzoq asrlar davomida Amu suvlari oqizib kelgan loyqa yotqiziqlari tufayli hosil bo‘lgan dehqonchilikka qo‘lay, tekis va unumdor yerlar hamda havza irmoqlari suvlaridan dehqonchilikda foydalanishning qo‘layligi, ziroatchilikda boy tajribaga ega bo‘lgan xorasmiy qabilalarining yangi joyga moslashishini tezlashtirgan. Qadimgi Xorazm xo‘jalik tartibining tuzilishi janubiy hududlardagi sug‘orish tizimini eslatsa-da, o‘lchamlari jihatdan ancha kichik. M.A.Itinaning fikricha, bu davrda urug‘doshlarning qishloqlari bo‘lishi mumkin bo‘lgan manzilgohlarning maydonlari kengayganligi ko‘zatiladi. Bu manzilgohlarda katta oilalar yashagan bo‘lib, ular bir vaqtning o‘zida xo‘jalik vazifalari, jumladan, sug‘orish tarmoqlarini saqlash va rivojlantirish bilan shug‘ullanganlar. So‘nggi bronza davrida ham qadimgi Xorazm xo‘jaligining muhim tarmoqlaridan biri chorvachilik xo‘jaligi edi. Bu davrga oid makonlardan juda ko‘plab turli hayvonlarning suyak qoldiqlari topib o‘rganilgan. Chorvachilik xo‘jaligida ot asosiy o‘rinda bo‘lib ulardan yuk tashish va safarga chiqishda foydalanilgan. Ayrim manzilgohlardan ot anjomlarining topilishi shu jarayondan dalolat beradi. Bu o‘rinda ta’kidlash joizki, olimlar orasida massaget qabilalari totemlarida ot kulti markaziy o‘rinda turishi haqidagi fikrlar ham bor. O‘troq dehqonchilik qabilalarining chorvachiligi uy chorvachiligi xususiyatiga ega edi. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib Orol bo‘yidagi xo‘jaligi asosini dehqonchilik va chorvachilik tashkil etgan qabilalar o‘rtasida farqlar shakllana boshlaydi. Mil. avv. VII-VI asrlarga kelib esa, ular madaniyati o‘rtasidagi farqlanish yaqqol ko‘zga tashlanadi. Fikrimizcha, aynan mana shu davrdan boshlab, Sharqiy Orol bo‘yida yarim ko‘chmanchi chorvador xo‘jalik madaniy shakli ustunlik qilgan bo‘lsa, Amudaryoning janubiy o‘zanlarida esa yuqori darajadagi sun’iy sug‘orishga asoslangan o‘troq dehqonchilik xo‘jaliklarining ahamiyati ortib boradi. Mil. avv. I ming yillikning ikkinchi choragiga kelib Orol bo‘yida hunarmandchilik ajralib chiqishining dastlabki belgilari ko‘zatiladi. Ortiqcha mahsulotning ko‘payishi esa mulkiy va ijtimoiy tabaqalanish uchun imkoniyatlar yaratadi. Mil. avv. I ming yillikning o‘rtalariga kelib qadimgi Xorazm hududlarida sug‘orma dehqonchilikning taraqqiy etishi va ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi natijasida ibtidoiy jamoa munosabatlari o‘rniga davlatchilik tizimi shakllana boshlaydi. Ushbu tizimning shakllanishida qadimgi shaharlarning ahamiyati nihoyatda katta bo‘ldi. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, qadimgi Xorazm shaharlarining rejaviy uslublari – ichki va tashqi tuzilishi, himoya inshootlari, tabiiy joylashuvi nuqtai nazaridan ko‘p hollarda bir-biri bilan o‘xshashlik topadi. Tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilgan Xorazmning eng qadimgi shahar- qal’alaridan biri bo‘lgan Ko‘zaliqirning quyi madaniy qatlamlarini S.P.Tolstov mil.avv VII-VI asrlar bilan, V. Masson esa mil. avv. V-IV asrlar boshlari bilan belgilagan edi.So‘ngi tadqiqotlarda esa Ko‘zaliqirda hayot butun mil.avvVI va V asrning birinchi yarmida mavjud bulgan degan xulosalar ustunlik qilmoqda. Ko‘zaliqir ko‘hna shahri ilgari tahmin qilinganidek, “Katta xorazm” davlatining poytaxti emas, balki, yangi tadqiqotlarga ko‘ra, mil avv VI asrda Chirmanyob dehqonchilik markazini hosil qilgan kichik vohaning bosh shahri sifatida ushbu hududlarning siyosiy-ma’muriy va diniy markazi vazifasini o‘tagan. Fanda Xorazm sivilizatsiyasi va shaharsozlik madaniyati aynan Ko‘zaliqirdan boshlangan, degan xulosa ustunlik qilar edi. Ammo, so‘nggi yillardagi tadqiqotlar vohaning boshlanish qismida joylashgan Xazorasp shahri ham Ko‘zaliqirga zamondosh yodgorlik deb hisoblashgan asos bo‘lmoqda. Xususan, Xazorasp yaqinida mil. avv VI asrga oid sopol ishlab chiqarish markazi Xumbo‘ztepaning mavjudligi ko‘hna shaharning qadimiyligidan dalolat beradi. Ko‘zaliqir qadimgi Xorazmdagi dastlabki tuzilishi ancha aniq bo‘lgan, himoya devorlari bilan o‘rab olinib diniy-topinish xususiyatiga ega bo‘lgan me’moriy yodgorlikni o‘zida aks ettiradi. Uning atroflaridagi keng maydon, aftidan keyingi qurilishlarga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. Ta’kidlash joizki, mil. avv. VI-V asrlarga kelib O‘rta Osiyo shaharsozlik madaniyatida ibodatxonalar qurilishi muhim bo‘lib, asosiy omillardan biri hisoblanadi. Ko‘zaliqir O‘rta Osiyoning boshqa shaharlari kabi vohaning mustahkamlangan harbiy-siyosiy va ma’muriy markazi hisoblanib, rivojlangan sug‘orma dehqonchilik bilan ta’minlangan edi. Ko‘zaliqir haqida yanada batafsilroq to‘xtaladigan bo‘lsak, ushbu yodgorlikda o‘tgan asrning o‘rtalaridan boshlab S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm ekspeditsiyasi ko‘plab tadqiqot ishlari olib borgan. Orolbo‘yi vohasidagi qadimgi Chirmanyob kanalining birining yaqinida joylashgan ushbu yodgorlik topilmalari mil. avv. VII asrdan V-IV asrlargacha sanalangan. Qadimgi Xorazm tadqiqotchilari «ko‘hna shahar» va «qal’a» deb ta’riflagan ushbu yodgorlikdagi turar joylar asosan paxsa va xom g‘ishtdan qad ko‘targan. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, qal’a ikkita qurilish davrini boshdan o‘tkazgan. Mil. avv. VI-V asrlarga oid pastki qatlamlardagi g‘ishtlarning o‘lchamlari mil. avv. V-IV asrlarga oid yuqori qatlam g‘ishtlaridan farqlanadi. Undan tashqari sopollarning xususiyati va bronza o‘q uchlarining yasalishida ham ayrim farqlarni ko‘zatish mumkin. Ko‘zaliqirning markazidan yirik bino qoldiqlari ochilgan bo‘lib, bu yerda yarim metrga yaqin madaniy qatlam saqlangan. Har ikkala qurilish davrida mavjud bo‘lgan ushbu bino 285 kv.metrni egallaydi. Qat’iy rejaviy tuzilish va binoning qat’iy maydoni butun majmuaga salobat baxsh etgan. Markaziy binoning shimol tomonidan uchta minoraning qoldig‘i qazib o‘rganilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, ular diniy marosimlar bilan bog‘liq inshootlardir. Ko‘zaliqir tadqiqotchilar tomonidan Ahamoniylargacha bo‘lgan davr bilan sanalanishiga qaraganda Orolbo‘yi hududlarida paydo bo‘lgan birinchi shahar bo‘lishi mumkin. O‘rta Osiyo o‘troq aholi vohalarining Ahamoniylar davlati tarkibiga kiritilishi bilan hududlarning ichki siyosati satrapliklar markazlarida jamlangan edi. Satrapliklar markazlari mustamlakachilik va boshqaruvning asosi bo‘lib, bu o‘rinda urbanistik markazlarning mudofaasi alohida ahamiyatga ega bo‘lib boradi. Eskilari ta’mirlanib, yangilari shakllanayotgan ushbu mil. avv. VI- IV asrlarga oid shaharlar mudofaasiga alohida e’tibor qaratiladi. Tadqiqotlar tahliliga ko‘ra, Ko‘zaliqir ham aynan shu toifaga kiruvchi ko‘hna shaharlardan biri edi. Boshqacha qilib aytganda, mil. avv. I ming yillikning o‘rtalaridagi shaharlarning shakllanishida siyosiy-harbiy omil asosiy hisoblangan. Butun qadimgi dunyoda bo‘lganidek, Xorazmda ham shaharlar iqtisodiy, siyosiy va diniy-mafkuraviy markazlar hisoblangan. O‘z vaqtida S.P.Tolstov ta’kidlaganidek, agar Xorazmning eng qadimgi shaharlari markazlarida jamoat-diniy inshootlar joylashgan bo‘lsa, milodning boshlariga kelib shaharlarning markaziy qismini qal’a egallaydi. Qizilqum cho‘llarining ichkarisida, Jonidaryo qadimgi irmog‘ining o‘rta oqimida Chirikrabot ko‘hna shahri xarobalari joylashgan. Yodgorlik 1946 yilda S.P.Tolstov tomonidan ochilib, 1948-49 yillarda unda tadqiqot ishlari olib borilgan. 1957-58 yillardagi Y.A.Rapoport va S.A.Trudnovskayalarning tadqiqotlari tufayli yodgorlik haqidagi tasavvurlarning ilmiy asoslash imkoniyatlari yanada kengaydi. Qizilqumdagi yarim ko‘chmanchi apasiak qabilalar ittifoqining poytaxt shahri deb taxmin etilgan Chirikrabot ko‘hna shahri balandligi 15 metrli tepa ustida bunyod etilgan. Ko‘hna shahar hududidan turli davrlarda barpo etilgan himoya inshootlarining izlari aniqlangan. Tarhiy tuzilishi tuxumsimon – (oval) bo‘lgan ko‘hna shahar ikki qator himoya devorlari bilan o‘rab olingan (42,6 gektar). Ko‘hna shahar markazida (12,4 gektar) qal’a joylashgan. Ko‘hna shahar enliligi 40 metr, chuqurligi 4,5 metr bo‘lgan xandaq bilan o‘rab olinganligi mudofaa ishlariga alohida e’tibor berilganligidan dalolat beradi. Chirikrabotdan bir nechta mozor- qo‘rg‘onlar ochib tadqiq etilgan bo‘lib ulardagi topilmalar mil. avv. V-IV asrlarga oiddir. Xorazmdagi arxaik davr madaniyatining kelib chiqishi va ashyolarining yoshini aniqlash maqsadida tadqiqotchi B.I.Vaynberg maxsus tadqiqotlar olib borib bu hududlardagi dastlabki to‘rtburchak shakldagi xom g‘ishtlarning tarqalishi va sopollar ko‘rinishidagi o‘zgarishlar O‘zboy irmog‘i va Kaspiy orqali to‘g‘ridan to‘g‘ri Eron bilan aloqalar tufayli yuz bergan bo‘lib, mil. avv. IV asrning ikkinchi choragi yoki o‘rtalaridan Eron moddiy madaniyatining ba’zi ko‘rinishlari yoyilishiga olib keldi degan xulosa chiqaradi. Fanda ma’lum bo‘lgan “Katta Xorazm” masalasi bugungi kunda o‘z yechimini topgan deb bo‘lmaydi. Avvalo, o‘tgan asrning boshlarida mavjud yozma manbalarning qisqa ma’lumotlariga tayangan I.Markvart tomonidan ushbu masala ko‘tarilgan edi. U Avestodagi “Aryanam Vayjo”ni Xorazm deb hisoblab, Ahamoniylarga qadar Shimoliy –Sharqiy Eron qabilalarining xorasmiylar boshchiligidagi katta davlat birlashmasi “Katta Xorazm”, degan taxminni ilgari surgan edi. Mazkur g‘oya V.Bartold, V.Tarnlar tomonidan qabul qilinib, S.Tolstov, V.Xenning, F.Altxaym va I.Gershevichlar tomonidan rivojlantirildi. S.Tolstov Amudaryoning quyi havzalari “Katta Xorazm” tarkibiga kirganligi haqidagi konsepsiyani ilgari surib, Xorazmda mil.avv VIII-VII asrlarda dastlab qabilalarning harbiy konfederatsiyasi paydo bo‘lib, undan davlat uyushmasi o‘sib chiqdi degan fikrga kelgan bo‘lsa, V.Masson bu fikrga qarshi chiqib, arxeologik materiallar tahlili Xorazmda Ahamoniylarga qadar markazlashgan davlat tashkil topganligini tasdiqlamaydi, degan fikrga keldi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga tayangan V.T.Vorobyeva, o‘tgan asrning 70- yillarida “Katta Xorazm”ning janubiy chegarasi Amudaryoning o‘rta havzalari (Qo‘shqal’a, Odoytepa atroflari)dan o‘tgan va uning shimoliy chegaralari Amudaryoning quyi havzalarini qamrab olganligi hamda qadimgi Xorazm davlati “Katta Xorazm” davlat konfederatsiyasining tarkibiga kirganligi haqidagi g‘oyani ilgari surdi. B.Vaynberg va S.Baratovlar ham V.Vorobyeva g‘oyalariga yaqin fikr bildirganlar. R.Fray “Katta Xorazm” davlatining hududi Marv – Hirot atroflarini qamrab olib, Ahamoniylar bosqinidan so‘ng bu hudud aholisi Oks (Amudaryo)ning shimoliga ko‘chganligi haqida fikr bildirgan bo‘lsa, I.Xlopin va I.Pyankovlar Xorazmdagi ahamoniylargacha bo‘lgan davlatchilikni inkor etadilar. A.Asqarov esa, xorasmiylarning Tajan (gerirud) va Xilmend daryolari havzalaridan shimolga, quyi Amudaryo havzalariga ko‘chishi mil.avv VI asrda ro‘y bergan bo‘lib, “Katta Xorazm” davlati konfederatsiyasining shimoliy chegarasi Amudaryoning o‘rta chegarasigacha bo‘lgan hududlarni o‘z ichiga olganligi haqidagi fikrlarni ilgari suradi. Yuqorida eslatib o‘tganimizdek, ahamoniylargacha mavjud bo‘lgan Xorazm davlatining poytaxti masalasi fanda aniq yechimini topmagan. X.Matyakubovning fikricha, qadimgi Xorazm davlatining poytaxtini aniqlash borasidagi izlanishlar o‘tgan asrning 80-yillarida o‘z samarasini bera boshladi va Aqchaxonqal’a qadimgi Xorazm davlatining poytaxti bo‘lishi mumkinligi haqidagi ilk fikrlar aytildi. Tadqiqotlarga ko‘ra, umumiy maydoni 50 dan ziyod bo‘lgan Aqchaxonqal’a ichki va tashqi qal’adan iborat to‘g‘ri to‘rtburchak shaklga ega. Ular alohida himoya devorlari bilan o‘rab olingan. So‘ngi tadqiqotlarga ko‘ra, ushbu ko‘hna shaharda saroy marosimlari va diniy e’tiqodlar bilan bog‘liq devoriy rasmlarning qayd etilishi, ular orasida shohona kiyimda boshiga toj kiygan hukmdor suratining mavjudligi, shoh boshiga ilohiy qush (Humo) qunib turganligi Aqchaxonqal’a qadimgi Xorazm davlatining poytaxt shahri ekanligining ramziy belgisi sifatida e’tirof etildi. Fikrimizcha, Xorazm qadimgi shahar madaniyati va davlatchiligining shakllanishida butun O‘rta Osiyo hududlarida bo‘lgani kabi tashqi ta’sir va madaniy aloqalarni inkor etmagan holda, bu hududlarda o‘troq dehqonchilikka o‘tish, sug‘orish tartibining shakllanishi, o‘troq aholi xo‘jaliklarining taraqqiy etishi keyingi davrlardagi davlatchilik an’analari shakllanishi uchun asos bo‘lganligini ta’kidlash maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, butun O‘rta Osiyo mintaqasida bo‘lgani kabi qadimgi Xorazm shahar madaniyati va davlatchiligi asoslari hisoblangan ilg‘or xo‘jalik tizimi yuritish, sug‘orish tarmoqlarini saqlash va rivojlantirish, hunarmandchilik va savdo-sotiq kabilar – o‘zaro tarixiy-madaniy aloqalar bilan bog‘liq edi. Bu jarayonlar ayniqsa, mil.avv.VI-V asrlarda ancha taraqqiy etgan bo‘lib, bu holat Xorazm davlatchiligining o‘ziga hos xususiyatlarida ham namoyon bo‘ladi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, mil.avv. V-IV asrlarda Xorazm va unga qo‘shni bo‘lgan hududlarni urbanizatsiya jarayonlari qamrab olgan edi. Natijada bu hududlarda tarixiy-madaniy dehqonchilik vohalari paydo bo‘ladi va ular ilk davlatchilikning asosi edi. Mil.avv. VI asrdan boshlab esa hozirgi Xorazm vohasida davlatchilik shakllanib u qadimgi Sharq sivilizatsiyasi markazlaridan birga aylanib bordi. Adabiyotlar: 1. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. 2. Axmadjonov Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T., 2003 3. Ismoilova J. Farg‘ona vodiysida milliy ozodlik kurashlari. T., 2003. 4. Istoriya Uzbekistana. – T.: Fan, 2012. 5. Sagdullayev A.S. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. T., 2004. 6. Sagdullayev va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. T., 2000. 7. Tarix shohidligi va saboqlari: chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston milliy boyliklarining o‘zlashtirilishi. \ Loyiha rahbari, mas’ul muharrir: D.A.Alimova. – T.: Sharq, 2001. 8. Murtazayeva R.H. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag‘rikenglik. – Toshkent: Universtitet, 2007. 9. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 13-jildlik. T.: O‘zME, 2000-2006. 10. O‘zbekiston tarixi. T.: Universitet, 1997.

Mavzu: Qadimgi Xorazmda tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi. Reja: 1. Qadimgi Xorazm 2. Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi. 3. Xorazm davlatchiligi tarixi Xulosa. 4.

Xorazmshohlar davrida va Xiva xonligi davrida o’zining haqiqiy qiymatiga ega bo’lgan oltin, kumush va mis pullar muomalada ishlatilgan. Bu pullarning qaysi davrlarda; qaysi podsho, xonlar davrida zarb qilingani, qaysi davlatlar bilan savdo- iqtisodiy munosabatlar qilinganligini bilish juda qiziqarli bo’lib o’tmish haqida juda aniq fikrlashga yordam beradi. Xorazmda zarb qilingan va muomalada ishlatib kelingan, o’zining haqiqiy qiymatiga ega bo’lgan pullar eramizdan oldingi II asrlardanoq ma’lum bo’lib Xiva xonligining Rossiya tomonidan bosib olingungacha to’liq ishlatib kelindi. Xiva

xonligida muomalada ishlatiladigan pul 3 xil atalar edi: 1-«tilla»,—oltin pul bo’lib, ikki xil shaklda va og’irlik miqdorida bo’lar edi. Birinchisi—«kichik tilla»,—deb atalar va o’sha davr pul miqdorida 1 so’m 80 tiyinga teng deb belgilanar edi, ikkinchisi —«katta tilla»,—deb atalib o’sha davr pul miqdorida 3 so’m 60 tiyinga teng deb belgilangan edi; 2-«tanga»,—kumushdan ishlanar va «bir tanga» o’sha davr pul birligida 30 pul birligi yoki 20 tiyinga teng deb belgilanar edi. Yigirma tiyinlikni hozirgi davrda ham «bir tanga»,—deb atalishi shundan qolgan; 3-«pul»,—misdan ishlanar edi. U pulga va tiyinga bo’linardi. Kumushdan ishlangan «tanga», «oq tanga» deb, misdan ishlangan pul «qora tanga» deb ham

yuritilar edi. «Qora tanga» o’zining qiymati jihatidan «oq tangani» 66 foiziga teng edi. Shuningdek, xonlikda «shoyi», «abbas shoyi», «yarim shoyi» deb nomlanadigan pul birliklari ham ishlatilgan. Ularning qiymati 10 tiyindan 40 tiyingacha o’zgarib turgan. (Xiva shahar Lermontov ko’cha № 114, 117-uylarda yashovchi Quryoz Sarrof va Bolta Sarroflarning estaliklari). Xiva xonligida zarb qilingan pullarda, tangalarda va tillalarda odam rasmi tasvirlanmas, balki arab imlosida, qaysi xonlik tomonidan va nechanchi yilda zarb qilingani yozilar edi. Xiva oltinlari va pullari mahalliy va chet eldan keltirilgan oltinlarga bo’linar edi. Xiva oltinlari o’zining yaltiroqligi, mustahkamligi, umuman sifati jihatidan ajralib turardi. Muomalada ko’p ishlatiladigan kumush pullar metallari Quyi Novgoroddan olib kelingan. Xiva xonligida zarb qilingan oltin, kumush, mis pullar va ularning qoliplari dunyoning ko’pgina mamlakatlari muzeylarida, shuningdek, Moskva va Sankt-Peterburg muzeylarida saqlanmoqda. Ayniqsa Xiva xonligi 1873 yilda Rossiya tomonidan bosib olingach, uni qimmatbaho buyumlarini, birinchi navbatda oltin, kumush pullarini talash Rossiya jug’rafiya jamiyati vakili sharqshunos olim P.I. Lerx va A.L. Kun singari kishilar rahbarligida «ilmiy» jihatdan tashkil qilindi. Veselovskiy yordamida Peterburgdagi ermitajda tashkil qilingan numizmatika va boshqa fondlar Urta Osiyodan, jumladan Xiva xonligidan borgan oltin, kumush, mis, atlas va boshqa pullar hisobiga boyidi. Jumladan, faqat 1883 yili Ermitajga jo’natilgan buyumlar ichida 1168 qadimiy oltin-kumush tangalar bo’lib, bular Urta Osiyoning, jumladan Xivadagi 30 dan ortiq yirik hukmdor sulolalarning pullari edi. Xiva xoni Muhammadrahimxon II taxtni tashlab qochib ketgach, «rus mutaxassislari» xonlikdagi barcha qimmatbaho buyumlarni tashib keta boshladilar.

«O’ljalar ichida tanga zarb qilinadigan qoliplar, oltin va kumushdan ishlangan, 25 xon muhri, 200 dan ortiq qadimiy tangalar» bor edi. («Fan va turmush» jurnali, 1991 yil, 9-son). Bularning hammasi Xiva xonligi davrida zarb qilingan pullarning namunalaridir. Rossiya hukumati Xiva xonligini bosib olishi bilanoq pul sistemasini Rossiya pul sestemasiga o’tkazishni taklif qildi. Lekin bu taklif amalga oshmadi. Xiva xonligida muomalada ko’pincha kumushdan bo’lgan «tanga» pullar ko’p ishlatilgan. Qumush pullarning oltin va misga nisbatan qulayligi buni taqozo qilgan. Hatto XIX asr oxirlarigacha har yili bir million so’mlik kumush tanga pullar xivalik mahalliy ustalar tomonidan zarb qilingan. XIX asr ohirlarida dunyo davlatlarida kumush qazib chiqarishning ko’payib ketganligi uning qiymatini tushurib qo’ydi. Bu davrda Xiva xonligida ham kumush pul birligi qiymati ikki baravar tushgan edi. Yoki bir «tanga» pul miqdori 20 tiyindan 12 tiyin qiymatga tushib qoldi. Rossiya Xiva xonligini bosib olgandan keyin ham Rossiyada Ekaterina II podsholigi davridan buyon pul sifatida muomalaga kirgizilgan qog’oz pullar, kumush tangalar Xiva xonligi hududida uzoq vaqtgacha qo’llanilmasdan kelindi. Rossiyaning pullari Xiva xonligida juda kam miqdorda qo’llanilishi bilan birga o’z kursidan juda kam baholanar edi. Uz «tilla» va «tangalariga» o’rgangan xivaliklar rus qog’oz pullarini ishlatishni yoqtirmas edilar. Rossiya qog’oz va metall pullarining Xiva xonligidagi mahalliy xalq va amaldorlar tomonidan qo’llanilmasligi, pisand qilinmasligi chor amaldorlarini g’azabini keltirar edi. Rus hokimlari mahalliy xalqqa o’z qog’oz pullarini majburlab kirita boshladilar. Ular dastlab oltin, kumush va mis pullarni rus qog’oz pullariga va rus qog’oz pullarini oltin, kumush va mis pullariga almashtirib beradigan va katta foyda orttiradigan sudxo’r kishilarni vujudga keltirdilar. Buni Xiva xonligida «sarroflar» deb ataydilar. «Bizning ota-bobolarimiz va o’zimiz ham yoshligimizdan shu kasb

O'xshashlar

Bolalarni tabiiy oziqlantirish. Ona sutining miqdoriy va sifat tarkibi. Ayol sutining immunobiologik xususiyatlari
Ta’lim jarayonlarida axborot texnologiyalarning tutgan o’rni
YILQILAR GIGIYENASI
Dasturiy injenering” fanidan “Dorixona ma’lumotlar bazasini loyihasini loyihalashtirish va ishlab chiqish” mavzusida kurs ishi 29v
SO'NGI PODSHOLIK DAVRIDA MISR