Qadimgi_Yunoniston,_xo’jaligi,_aholisi,_diniy_e’tiqodlari,

Qadimgi_Yunoniston,_xo’jaligi,_aholisi,_diniy_e’tiqodlari,_haykaltaroshligini

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37.31640625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Qadimgi Yunoniston, xo’jaligi, aholisi, diniy
e’tiqodlari, haykaltaroshligini o’rganishda tangalarni o’rni.
Reja:
1. Qadimgi Yunoniston .
2. Xo’jaligi, aholisi.
3. Diniy e’tiqodlari.
Xulosa.

YUNONISTON, Qadimgi Yunoniston — Bolqon ya.o.ning
jan., Egey dengizidagi orollar, Frakiya sohillari, Kichik Osiyoning g arbidagiʻ
dengiz sohilida joylashgan qadimiy yunon davlatlari hududining umumiy nomi.
Tarixi. Arxeologik ma lumotlarga ko ra, Yu. hududida odamlar paleolit
ʼ ʻ
davridan yashab kelmoqda. Xalkidika ya.o.dan neandertal odamining bosh
suyagi chiqqan. Neolit davrida Yu. aholisi dehqonchilik, chorvachilik bilan
shug ullanib, o troq hayot kechirgan. Yu.ning jez davri madaniyati shartli
ʻ ʻ
ravishda Kritmiken madaniyati yoki Egey madaniyati deb atalgan. Miloddan
avvalgi 3-ming yilliqda Yu. etnik tarkibi rangbarang(pelasglar, leleglar va
boshqalar) bo lgan; ularni protoyunon qabilalari — axeylar, ioniyaliklar siqib
ʻ
chiqarib o z tarkiblariga singdirib yuborganlar. Miloddan avvalgi taxminan 20—
ʻ
17-asrlarda Krit o.da axeylarning ilk davlatlari (Knos, Fest, AgiaTriada, Mikena,
Tirinf, Pilos va boshqalar) barpo etilgan. Miloddan avvalgi taxminan 1260 yil
Mikena, Tirinf, va boshqalar davlatlar Troyani bosib olib, uni vayron etishgan
(qarang Troya urushi ). Doriy qabilalarining kirib kelishi (miloddan avvalgi
taxminan 1200 yil) oqibatida davlatlar parchalanib, urug chilik munosabatlari
ʻ
jonlangan. Miloddan avvalgi 9-asrga kelib Shim. Yu.da — eoliylar, O rta Yu. va
ʻ
Peloponnesda — doriylar, Attika va orollarda — ioniyaliklar istiqomat qilgan: 8
—6-asrlarda yunonlar O rta dengiz, Marmar va Qora dengiz sohillarini
ʻ
kolonizatsiya qilganlar. Bu davrda Yu.da polislar (shahar davlatlar) shakllangan.
Dehqonlar va hunarmandlarning urug zodagonlari bilan kurashi natijasiga qarab
ʻ
polisdagi davlat hokimiyati yo demokratik (Afinada) yoxud oligarxik (Sparta,
Krit o.da) tarzda bo lgan. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan polislarda (Korinf,
ʻ
Afina va boshqalar) qulchilik keng tarqalgan; Sparta, Argos va boshqalarda
urug chilik tuzumi qoldiqlari saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi 6-asrda polislar
ʻ
Sparta boshchiligida Peloponnes ittifoqiga va Fiva rahbarligi ostida Beotiya
ittifoqiga birlashganlar. 5— 4-asrlar polislarning eng ravnaq topgan davri
sanaladi. U yunonfors urushlarida (500—449) yunonlarning g alabasi natijasida
ʻ
Afinaning yuksalishi va Delos ittifoqining (Afina boshchiligida) barpo etilishi
bilan bog liq bo lgan.
ʻ ʻ

Perikl hukmronligi davri (443— 429) Afina kuchqudratining eng kuchaygan,
siyosiy tuzumning eng demokratlashgan va madaniyatning ravnaq topgan davri
hisoblanadi. Afina Yu.ning asosiy iqtisodiy va madaniy markaziga aylanadi, u
dengizda hukmronlikni o z qo liga olgan. Afina bilan Sparta o rtasida Yu.daʻ ʻ ʻ
gegemon bo lish, savdo yo llariga egalik qilish uchun kurash Peloponnes urushi
ʻ ʻ
(431—404)ga olib kelgan, u Afinaning mag lubiyati bilan tugagan. Spartaning
ʻ
yunon davlatlari ichki ishlariga aralashuvi miloddan avvalgi 395—387 yillardagi
Korinf urushini keltirib chiqargan. 4-asrda Fiva vaqtinchalik yuksalgan. Levktra
jangida (miloddan avvalgi 371 yil) fivaliklar Sparta qo shinini tormor
ʻ
keltirishgan. 4-asr o rtasida Yu.ning shim.da Makedoniya yuksalgan. Uning
ʻ
podshohi Filip II Xeroneya jangida (338) yunon shaharlari koalitsiyasi ustidan
g alaba qozonib Yu.ni tobe etgan. Aleksandr (Iskandar) saltanati parchalangach,
ʻ
ellinizm davrida (3—2-asrlar) Yu.da hukmron bo lish uchun kurashayotgan
ʻ
harbiylashgan tipdagi davlatlar va ittifoqlar ko p bo lgan (Makedoniya, Axey
ʻ ʻ
ittifoqi, Etoliya ittifoqi). Miloddan avvalgi 197 yil Kinoskefal jangida Rim
qo shinlari Makedoniya ustidan g alaba qozongach, Rim Yu.dagi oligarxiyani
ʻ ʻ
quvvatlab, mamlakatning ichki ishlariga aralasha boshlaydi. Miloddan avvalgi
148 yil Makedoniya, Illiriya va Epir Rim provinsiyasiga aylantirilganlar. 146
yildan (Axey ittifoqi rimliklar tomonidan tormor etilgandan so ng) Yu.Rimga
ʻ
tobe bo lgan (miloddan avvalgi 27 yildan uning hududida Rimning Axaya
ʻ
provinsiyasi barpo etilgan), faqat nomiga Afinagina erkin shahar deb
hisoblangan. Milodiy 4-asrdan Yu.Vizantiyaning asosiy tarkibiy qismini tashkil
etgan.
Falsafasi. Antik falsafa falsafa tarixida muhim o rin tutadi. U avvalo, falsafa
ʻ
tushunchasining fanga kirib kelishiga sababchi bo ldi, hozirgi kungacha bo lgan
ʻ ʻ
barcha falsafaga hal qiluvchi ta sir ko rsatdi. Yuz yil davom etgan tayyorgarlik
ʼ ʻ
davridan so ng yunon falsafasining mumtoz davri boshlandi. Uning gullab
ʻ
yashnashi miloddan avvalgi 7—6-asrlarga to g ri keldi, ta siri esa ming yil
ʻ ʻ ʼ
mobaynida sezilib turdi. Vizantiya va islom mamlakatlarida yunon falsafasining
hukmron ta siri keyingi ming yillikda saqlanib qoldi; keyinchalik, Renessans va
ʼ

gumanizm davrlarida, Yevropada yunon falsafasining uyg onishi yuz berdi, buʻ
esa Renessans davri platonizmi va aristotelizmidan boshlab Yevropa falsafiy
tafakkurining butun taraqqiyotigacha bo lgan davrdagi ijodiy yangilanishlarga
ʻ
olib kedsi.
Yunon falsafasi miloddan avvalgi 6—5-asrlarda butun Yu.dagi yunon polislari
falsafasining davomchisi bo lgan mumtoz yunon ellinistik falsafasi (miloddan
ʻ
avvalgi 4-asr) va ellinistikRim falsafasiga, ya ni miloddan avvalgi 3-asrdan
ʼ
milodiy 6-asrgacha davom etgan Rim imperiyasiga tarqagan ellinistik falsafaga
bo linadi. Ellinistik falsafa Sokratgacha bo lgan falsafa (miloddan avvalgi 6—5-
ʻ ʻ
asrlar) va mumtoz (klassik) falsafaga (Sokrat, Platon, Aristotel — miloddan
ʼ
avvalgi 4-asr) ajraladi. Sokratgacha falsafa, o z navbatida, kosmologik
ʻ
(gilozoistik) falsafaga (miloddan avvalgi 6—5-asrlar) va antropologik falsafaga
(miloddan avvalgi 5—4-asrlar) bo linadi.
ʻ
Yunon falsafasi ilkkosmologik— Sokratgacha falsafa davri, ruhoniylar bilan
birga siyosiy yo nalishdagi mutafakkirlar va yetti donishmand tomonidan
ʻ
tayyorlangan olimlar davri bilan boshlanadi. Ulardan biri miletlik Fales bo lib,
ʻ
Aristotel uni birinchi faylasuf deb hisoblagan; u birinchi kosmolog , torroq
ma noda ioniya naturfalsafasi maktabining vakili, bu maktabga Anaksimandr,
ʼ
Anaksimen, Ferekid, Diogen va boshqalar ham mansub edi. Undan so ng Eleya
ʻ
maktabi vujudga kelib borliq falsafasi bilan shug ullandi (miloddan avvalgi 580
ʻ
—430), bu maktabga Ksenofan, Parmenid, Eleyalik Zenon, Meliss mansub
edilar; ayni vaqtda bu maktab bilan birga Pifagor maktabi ham mavjud edi. Bu
maktab vakillari uyg unlik, o lchov, son masalalari bo yicha tadqiqot olib
ʻ ʻ ʻ
bordilar. Bu maktabga Fillolay (miloddan avvalgi 5-asr oxiri) krotonlik
Alkmeon (taxminan miloddan avvalgi 520), musiqa nazariyotchisi, faylasuf va
matematik Arxit Tarentskiy (taxminan miloddan avvalgi 400—365) va uning
tarafdori haykaltarosh Katta Poliklet (miloddan avvalgi 5-asr oxiri), Heraklit,
keyin Empedokl va Anaksagor mansub edi. Hamma narsani qamrab oluvchi
qomusiy tafakkur egasi Demokrit, uning mashhur o tmishdoshi Levkipp hamda
ʻ

Demokrit maktabi vakillari Sokratgacha kosmologiyaning oxirida turadilar. Shu
bilan birga so nggi davrda antropologik sofistikada rivojlanish yuz berdiʻ
(taxminan miloddan avvalgi 475—375), uning vakillari, asosan, Protagor,
Gorgiy, Gippiy, Prodik bo lgan. Yunon falsafasining eng mashhur 3 vakili —
ʻ
Sokrat, Platon, Aristotel tufayli Afina taxminan 1000 yil yunon falsafasining
markazi bo ldi.
ʻ
Tarixda birinchi marta Sokrat tomonidan insonni falsafiy anglash masalasi
qo yildi. Platon falsafani tugallangan dunyoqarash — siyosiy va mantiqiyetnik
ʻ
sistema sifatida yaratdi; Aristotel esa falsafaga haqiqiy mavjudlikni
tadqiqiynazariy o rganuvchi fan sifatida qaradi. Bu 3 mashhur yunon
ʻ
mutafakkirining har biri o sha vaqtdan buyon o zicha alohida va turli shakllarda
ʻ ʻ
2 ming yildan buyon jahon falsafasining rivojlanishiga ta sir ko rsatib keladi.
ʼ ʻ
Yunon falsafasining ellinistikrim davri bir-biri bilan parallel ravishda mavjud
bo lgan muhim falsafiy maktablarning paydo bo lishi bilan boshlanadi
ʻ ʻ
(miloddan avvalgi 4-asr); faqat neoplatonizm keyinroq — 500 yildan so ng
ʻ
vujudga keldi. Sokrat ta sirida butun bir maktablar guruhi tashkil topadi:
ʼ
sokratchilar (asosiy vakili Ksenofont), megar maktabi (unga Evbulid va
imkoniyat tushunchasining birinchi nazariyotchisi Diodor Kronos (miloddan
avvalgi 307 yilv.e.) mansub bo lgan), siniklar (Antisfen, Diogen), birmuncha
ʻ
keyinroq jamiyatni diniy qayta o zgartiruvchi pruzalik Dion Xrizost; pirovardida
ʻ
kirena maktabi (Aristipp va Evgemer). Bu maktablar unchalik uzoq yashamadi.
Platon tarafdorlari Platon akademiyasi nomi ostidagi falsafiy maktabga
birlashdilar (qad. Akademiya — miloddan avvalgi 348—270, o rta Akademiya
ʻ
— miloddan avvalgi 315—215, yangi Akademiya — miloddan avvalgi 160 —
milodiy 529; o rta Akademiyaning vakillari — Arkesilay va Karnead; yangi
ʻ
Akademiyaning vakillari — Sitseron va Mark Terensiy Varron (miloddan
avvalgi 116 — miloddan avvalgi 28); Akademiyadan keyin ("yangi"sidan farq
qilgan holda) platonizm vujudga keldi. Unga boshqa faylasuflar bilan birga
Plutarx (taxminan 45—120) va Frasill (Platon sharhlovchisi) kirgan.

Aristotel tarafdorlarining katta qismi aniq fanlar bilan shugullangan, peripatetik
deb nom olgan mashhur olimlar bo lgan; qadimiy peripatetiklar bilan birgaʻ
mashhur botanik Teofrast, musiqa nazariyotchisi Aristoksen (taxminan
miloddan avvalgi 350), tarixchi va siyosatchi messinalik Dikearx; keyingi
peripatetiklar orasida fizik Straton, geograf va astronom samoslik Aristarx
(Stratonning shogirdi, taxminan miloddan avvalgi 250) va Klavdiy Ptolemey
(taxminan milodiy 150), vrach Galen, Aristotelning sharhlovchisi Rodoslik
Andronik (taxminan miloddan avvalgi 70) bo lgan.
ʻ
Epikur asos solgan maktab keng yoyildi, bu maktabga boshqalar bilan birga
Lukretsiy ham mansub edi. Skeptik maktabning vakillari (unga Akademiya
vakillaridan ko plari kirgan edi) Pirron va keyinchalik vrach Sekst Empirik edi.
ʻ
Stoya maktabi juda muhim falsafiydiniy harakatga aylandi, neoplatonizm va
xristianlikning paydo bo lishiga qadar mavjud bo ldi. Kitionlik Zenon asos
ʻ ʻ
solgan bu maktabni qadimiy Stoyada Xrizip adabiy jihatdan pishitdi; o rta
ʻ
Stoyada boshqalar bilan birga Panetsiy Rodoslik va Posidoniy bor edi; bu
maktabga tarixchi Polibiy ham yaqin turgan. Keyingi Stoya davrida, asosan, 3
Rim faylasufi — Seneka, Epiktet va Mark Avreliy asosiy rol o ynadi.
ʻ
Neoplatonizmda, uning asoschisi Plotin fikricha, Rim, Afina, Aleksandriya,
Siros, xristian falsafiy maktablari bir-biridan farq qiladi. Plotin bilan birga
Porfiriy, Prokl, ayolfaylasuf Gipatiya, Yamvlix, imperator Yulian Apostat (332
—363), ensiklopedist Marsian Kapella (5-asrning 1-yarmi), Boetsiy mashhur
neoplatonchi bo lishgan. [[El[[
ʻ linizm davrida g arb va sharq dini hamda ʻ
falsafasini o zida birlashtirgan gnostika rivojlandi. Bobil gnostikasidan moniylik
ʻ
va uning yorug lik hamda zulmat olami haqidagi ta limoti paydo bo ldi.
ʻ ʼ ʻ
Milodning birinchi yuz yilligi falsafasi uchun Filonning Bibliyani majoziy,
platonchastoikcha talqini jiddiy ta sir ko rsatdi. U Aleksandriya maktabiga asos
ʼ ʻ
soldi, uning an analarini aleksandriyalik Kliment va Origen davom ettirdi, bu
ʼ
esa g arb falsafasiga ko proq ta sir ko rsatgan xristian falsafasining boshlang ich
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ

holati edi. Yunon falsafasining turli xil ko rinishlari islom falsafasida mavjud,ʻ
uning ta sirini hind falsafasida ham payqash mumkin.
ʼ
Adabiyoti. Yu.da yozma badiiy ijodning ilk namunalari taxminan 2700—2800
yillar muqaddam paydo bo la boshlagan. Bu adabiyot miloddan avvalgi 3-asrda
ʻ
Rim madaniyatining barpo etilishida, tarkib topishida ham muhim ahamiyat
kasb etgan. "Iliada" hamda "Odiseya" dostonlari yunon yozma adabiyotining
bizga qadar yetib kelgan eng qadimiy namunalaridir. Bu kabi yuksak badiiy
asarlar uzoq muddatli adabiy harakatning davomi, uning yetuk mahsuli sifatida
maydonga kelgan. "Odisseya" dostonida Demodok kabi ajoyib baxshilar —
rapsodlar botirlik haqida dostonlar aytib, davra ahllarini rom qilgan. Platon,
Herodot kabi allomalar va shu zamonning ba zi yozuvchilari Homerdan ilgari
ʼ
Orfey degan shoir yashab o tganligini xabar qiladilar. Biroq bu shoirning go zal
ʻ ʻ
navolari haqida afsonaviy rivoyatlardan boshqa tarix sahifalarida bironta ham
misra saqlanib qolmagan.
Qadimgi Yunonistonning dini qisqacha. Xulosa: Qadimgi Yunon dini
Qadimgi Yunon dini hind-evropa diniy an'analarining bir tarmog'idir. Uning
kelib chiqishi xronologik ravishda miloddan avvalgi 4 - 3-ming yillikda "proto-
yunon" qabilalarining ko'chishi va ajralishi bilan bog'liq bo'lib, pasayishi 5-6
asrlarda sodir bo'lgan. AD - nasroniylikning oxirgi g'alabasi. Shunday qilib,
qadimgi Yunon dini qariyb to'rt ming yil davom etgan va bu davrda u sifatli
o'zgarishlarga duch kelganligi tabiiydir.
Qadimgi Yunon dinining rivojlanishidagi bir necha bosqichlarni ajratish odatiy
holdir.
Eng qadimgi yopiq-mycenaean sahna miloddan avvalgi III asr oxiri - II ming
yillik boshlarida orol va materik Yunonistonda shakllangan diniy e'tiqodlar bilan
bog'liq. Bu Krit-Mikena tsivilizatsiyasining mavjudligi bilan bog'liq (miloddan
avvalgi III asr oxiri - II ming yillik o'rtalari). Bu avtoxontologik, hind-evropalik
bo'lmagan diniy an'analar va yaqinda kelib chiqqan "proto-yunon" qabilalarining

$Yaqin Sharq dinlari kultlari elementlari bilan birlashishi bilan tavsiflanadi. Ushbu o'ziga xos simbioz qadimgi yunon dinining rivojlanishiga asos yaratdi. Avtokhtonli Kret madaniyatining diniy qarashlari qishloq xo'jaligi kulturalari va unumdorlik kultlariga asoslangan edi. Kretan panteonining markaziy xudosi deb hisoblash mumkin Buyuk ma'budaxudolarning ikonografiyasi shundan dalolat beradiki, unumdorlik, agrar va chtonik madaniyatlar kultlari bilan bog'liq. Uning sig'inishining o'ziga xosligi bizga neolit \u200b\u200bdavridan ma'lum bo'lgan Yaqin Sharq mintaqasidagi o'xshash kultlar bilan o'xshashliklarni ta'kidlash imkonini beradi. Saqlanib qolgan ikonografiyaga ko'ra, Myenan panteonida buqaning va buqaning boshi bo'lgan odamning timsolidagi tabiiy elementlarga nisbatan kam hurmatga sazovor erkak xudolarini ajratish mumkin. Ushbu xudoning mavjudligiga va hatto matriarxiya va patriarxal diniy urf- odatlarga qarama-qarshi bo'lgan diniy urf-odatlarga qarshilikning bilvosita dalili yunon mifidir. Minotaur. Minotaur - bu Kritda odam tanasi va buqaning boshi bilan yashaydigan yirtqich hayvon, unga qurilgan labirintda yashaydi, har yili Afinadan o'lpon sifatida yuborilgan etti yigit va ayolni yeb bitiradi. Krit madaniyatida bu xudoning timsollari buqaning shoxlari va ikki qirrali boltaning tasvirlari bo'lgan - labris. Qurbonliklar sig'inishi va marosim bu xudoga bevosita bog'liqdir. tavromahiya (buqa bilan jang). Kretan madaniyatida "protogreek" etnik tarkibiy qismining tarqalishi va ustunligi bilan, qadimgi Yunoniston dinining Mycenaean rivojlanish bosqichi boshlanadi, bu madaniy, diniy, siyosiy doimiylik bilan ajralib turuvchi mahalliy Kretan madaniyati namunalari bilan ajralib turadi. Eski xudolarga qo'shimcha ravishda, Myceneean panteoniga yangi, hind-evropa xudolari kiradi, masalan Zevs, Afina, Gera, Poseydon, Germes, Artemis, Ares, Erinnya va hokazo. Monarxiya tendentsiyalarining kuchayishi va ijtimoiy tengsizlikning rivojlanishi bilan Myeneya jamiyatlarining diniy hayoti$

farqlanadi. Buyuk ma'budaning agrar arxaik dinida hukmdorni tan olish va
barcha ruhoniy funktsiyalarni monopollashtirish bilan bog'liq saroy kultlari
qurilgan. Matritsal Buyuk ma'buda o'rniga, hukmdorning obro'si va kuchini
mustahkamlash uchun patriarxal xudo keladi. Ayrim urug'-aymoqlarning
ijtimoiy-siyosiy ta'sirining o'sishi va sulolaviy boshqaruv tamoyillarining qaror
topishi ajdodlar sultonining hukmronligi va dafn marosimlarining
murakkablashishiga olib keldi. Tabiiy ofatlar va Dori yunonlarining istilosi bilan
bog'liq bo'lgan Kretan-Mikena jamiyatlarining inqirozi Krit-Mikena diniy
an'analarining pasayishiga olib keldi.
XI - VI asrlar Miloddan avvalgi - " arxaik"qadimgi Yunon dinining bosqichi. Bu
Mycena diniy e'tiqodlarining sinkretizmi, Dorian hind-evropalik diniy urf-
odatlari va Yaqin Sharqdagi diniy kultlarning elementlari bilan ajralib turadi.
Dastlab, diniy an'ana bir-biridan ajralib chiqqan qadimgi yunon qabilalarining
ibtidoiy kultlari bilan ifodalanadi. Qadimgi Yunoniston dinining tarixidagi bu
davr ko'pincha" olimpiadan oldingi (Olimpiya xudolari panteonining
qo'shilishidan oldin).
Bu davrdagi diniy e'tiqodlar Yunonistonning diniy an'analarining yanada
rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi. Ushbu e'tiqodlarning asosiy xususiyatlari
quyidagilardan iborat:
- totemik elementlar - bu davrning ko'pgina xudolari aniq zoomorf ko'rinishga
ega: Apollon - sichqon va bo'ri, Gera - sigir, Afina - boyqush, Dionis - ayiq,
Zevs - buqa va boshqalar. Qabila, urug'-aymoqlarning kelib chiqishi haqidagi
afsonalar siyosati (shahar-davlat) ma'lum bir hayvon va xudodan;
- dunyoning turli xil ob'ektlarini, hissiyotlarini, psixologik holatini aniqlash va
shaxslashtirish;
- muqaddas joylarni ziyorat qilish amaliyoti: o'rmonlar, daryolar, daryolar,
tog'lar, g'orlar va hk.;

- ajdodlar sultonidan kelib chiqqan qahramonlarga sig'inish, alohida urug'larning
avlodlari va ruhiy homiylari sifatida harakat qilgan qahramonlarga sig'inish;
- shamanizm va shamanizm amaliyotining aks-sadolari mavjudligi;
- alohida ijtimoiy guruh sifatida ruhoniylar sinfining yo'qligi.
IX - VIII asrlarda. qabila diniy e'tiqodlarini, mifologiyasini va marosimlarini
yagona yaxlitlikka qayta ishlash va tizimlashtirish jarayonini boshlaydi.
Qadimgi Yunon dinining rivojlanishining bu bosqichi deb nomlangan olimpiya
va Olimpiya xudolari boshchiligidagi pan-yunon panteonining katlanishi bilan
bog'liq. Pan-yunon dinining yaratilishi umumiy til va diniy-mifologik
an'analarga asoslangan pan-yunon birligini tan olish vaqtini aks ettirdi. Shu bilan
birga, mahalliy, qabila, polis kultlari o'z ahamiyatini yo'qotmadi, balki qadimgi
Yunonistonning rivojlangan diniy va mifologik tizimiga organik ravishda
moslashdi.
Qadimgi Yunon dinini birlashtirishga birinchi urinish Gomer (Miloddan
avvalgi VIII asr). Epik dostonlarda Iliad va Odisseya Troyan urushi
voqealariga bag'ishlangan kosmogoniya, dunyo va yunon panteonining tuzilishi
tasvirlangan.
Koinot er-xotin tomonidan yaratilgan Okean (ekumeni yuvadigan dunyo
daryosining timsolidir) va Tefida (titanlarning yosh avlodi). Dunyo uch qismli
tuzilishga ega: osmon, er, er osti olami (ikkinchisi bo'lingan Erebus, Hades
va Tatar) Qadimgi Yunoniston panteonining xudolari antropomorfik bo'lib,
Salesiyadagi muqaddas Olympus tog'ida o'tirishadi: ushbu tog'ning nomiga
ko'ra, yunon xudolari Olimpiya deb nomlanadi va qadimgi Yunon dini ko'pincha
"Olimpiya dini" deb nomlanadi.
Olimpiya xudolarining panteoni patriarxal oilaning tuzilishini aks ettiradi.
Panteonning boshida Zevs (osmon xudosi, momaqaldiroq va chaqmoq), yoshi
kattaroq bo'lganlar - Cronida (Kron bolalari): Poseidon (dengizlar
xudosi), Hades (dunyoning xudosi), Hera (nikoh va oila ma'budasi), Demeter

(hosildorlik ma'budasi) Gestiya (o'choq xudosi). Zevsning farzandlari: Afina
(donolik va urush ma'budasi), Afrodita (sevgi va go'zallik ma'budasi (30-
rasmga qarang)), Apollon (san'at va shifo xudosi), Artemis (ov
ma'budasi), Xefest (olov xudosi va temirchi), Ares (urush xudosi). Olimpiya
xudolari hisoblana boshladilar va Hermes (savdo va o'g'rilik xudosi) va
xudolarning xabarchilari Iridou (kamalak ma'budasi), shuningdek, pa
ziyofatlari Gebu (yoshlik ma'budasi) va Zevsning maslahatchisi - Themis
(adolat ma'budasi). Ammo eng avvalo xudolar Moira ("Taqdir"), ularning
irodasi odamlar va xudolarga nisbatan mutlaqo shafqatsiz va muqarrar.
Shunday qilib, Gomerda diniy fatalizm g'oyasi ustundir - barcha harakatlar va
hodisalar yuqori kuch tomonidan oldindan belgilanadi va hech narsani
o'zgartirish mumkin emas.
Gomer an'anasining davomchisi Gesiod (Miloddan avvalgi VIII
asr). Teogoniya"(Ilohlarning kelib chiqishi") qadimgi Yunon xudolarining
kosmogoniyasi, genealogiyasi va ierarxiyasining batafsil tasvirini beradi. U
nafaqat yunonlarning ko'plab qabila e'tiqodlarini birlashtirishga, balki panteonda
frakiyaliklar, frigiyaliklar va boshqa xorijiy xudolarga ma'qul bo'lgan boshqa
xudolarga joy topishga harakat qildi. vinochilik xudosi) Kibele (unumdorlik
ma'budasi) va boshqalar.
Gesiod dunyoning yaratilishi haqida gapiradi Xaos (dunyoning boshlang'ich
holati) va bir-biridan keyingi uchta avlod xudolarining izchil nasl-nasabini
belgilaydi. Birinchi avlodga betartiblik bolalari kiradi - Gaia ("Yer") sabab
bo'lgan Uran ("Osmon") va Pont ("Dengiz"), Nyukte ("Tun") Tatar
("Tubsiz"), Erebus ("Gloom"), Eros ("Sevgi"). Uran va Gayaning nikohidan
tug'ilgan titanlar va titanidlar - ikkinchi avlod xudolari: Giperion ("Eng
buyuk" - bilan belgilangan Helios, quyosh xudosi) Kron ("Vaqt"), Okean
(kosmik daryoning xudosi dunyoni yuvmoqda) Mnemosyne ("Xotira"), Rheya
(onasi ma'buda) Tefiya (suv xudosi), Themis ("Adolat") va hokazo titanning
o'g'li Yapetus – Prometey odamlarning ajdodi bo'ldi. Uran va Gayaning

nikohidan tug'ilgan sikloplar (sikloplar), bir ko'zli gigantlar va hekatexeyra
(yuz ellik boshli gigantlar, tabiiy elementlarning timsolidir).
Kron otasi Uranga qarshi isyon ko'tarib, uning soyasida qolib, hokimiyatni
qo'lga kiritdi. Uran qonidan tug'ildi devlar (devlar) va Eriniya (qasos
ma'budasi). Kron Reyga uylanib, otasining taqdiridan qo'rqib, bolalarini yuta
boshladi. Rhea akalarini ozod qilib, otasini va titanlarning hokimiyatini ag'darib,
uchinchi avlod xudolariga asos solgan Zevsni (osmon xudosi, chaqmoq va
chaqmoq xudosi) qutqara oldi. Osmonni orqada qoldirib, Zevs akasi Poseydonga
suv ombori, Hades - er osti suvini berdi. Olympusni o'z avlodlari xudolarining
makoni sifatida tanlagan Zevs ko'plab xotinlardan turli xil xudolarni, o'lgan
ayollar bilan aloqa qilishdan ruhoniylar va qahramonlar yaratdi. Shunday qilib,
arxaik yunon dini davrida ibtidoiy qabilaviy e'tiqodlardan umumiy yunon
darajasidagi diniy ta'limotlarga o'tildi.
Klassik sahna (Miloddan avvalgi V - IV asrlar) qadimgi yunon dinining
rivojlanishida davlat politsiyasining so'nggi dizayni va qadimgi Yunon dinining
uzoq davom etgan inqirozi bilan ajralib turadi. Ikkinchisi o'zini kollektivizm va
kollektivistik qadriyatlarga qarama-qarshi qo'ygan dunyoqarash va
shaxsiyatning yangi ratsional turini shakllantirish bilan bog'liq edi. Qadimgi
Yunon falsafasi ratsionalizm, empirizm va tanqid bilan qadimgi yunon diniga
jiddiy zarba berdi. Aksariyat qadimgi yunon faylasuflari bu yoki boshqa usulda
dinga qarshi qadimiy navlarni targ'ib qilgunlariga qadar qarshi chiqishgan.
Buning sabablaridan biri bu ziyolilar qatlamini qondiradigan diniy qarashlarning
ibtidoiyligi (yalpi antropomorfizm va boshqalar).
Inqiroz hodisalari keyingi davom etadi, ellinistik bosqich Yunon dinining
rivojlanishi (mil. av. 3 - 1-asrlar), an'anaviy e'tiqodlarga nisbatan
skeptitsizmning kuchayishiga olib keldi. Pol dunyoqarashining tubdan buzilishi,
kosmopolitizm g'oyalarining tarqalishi, radikal falsafiy g'oyalarning rivojlanishi
sirning va individualistik shakllarning kuchayishiga, turli xil sharqiy kultlarga

bo'lgan ishtiyoqning kuchayishiga olib keldi. turli dinlarning ta'sirini qayta
taqsimlash sodir bo'ldi.
Qadimgi Yunon dinining oxirgi bosqichi I - VI asrlarga to'g'ri keladi. AD
Dastlab, rasmiy Rim imperatorlik dini va Rim imperiyasida mashhur bo'lgan
turli xil Sharq e'tiqodlari bosimi ostida. Uning oxiri Yunonistonda hech qanday
maxsus to'siqlarga duch kelmagan xristianlikning zafarli yurishi bilan bog'liq
edi. Xristianlikning ustunligi bilan qadimgi yunon dinining yashirin bosqichi
boshlanadi, bu xristianlik bilan chambarchas bog'liq bo'lib, asosan qishloq
joylarda saqlanib qolgan mayda demonologiya, uy marosimlari va marosimlari
darajasida.
Klassik qadimgi yunon dini bir necha o'ziga xos xususiyatlar bilan ajralib turadi.
Qadimgi Yunon dini shirkning rivojlangan versiyasi bo'lgan - genoteizm, ya'ni.
xudolar panteonining boshida eng oliy xudo - Zevs bo'lgan. Aytishimiz
mumkinki, qadimgi yunon dinining rivojlanishi politeizmdan monoteizmga
o'tish davrida to'xtadi.
Qadimgi Yunon xudolari ma'lum bir antropomorfizm bilan ajralib turadi, bu
xudo bilan odam o'rtasidagi yozishmalar mavjudligi g'oyasi bilan bog'liq edi.
Faqatgina xudo - bu mukammallik, tiriklik va quvvatning maksimal ifodasi,
boqiylik belgisi. U bilan taqqoslanadigan odam bu afzalliklardan mahrum
bo'lgan oddiygina nusxaga o'xshaydi. Ammo klassik davrda bu o'xshashlik dinni
tanqid qilish ob'ektlaridan biri edi - agar ular oilaviy muammolar, shahvat,
qo'rquv, hasad va boshqa insoniy tuyg'ularni boshdan kechirayotgan odamlarga
o'xshasa, ular qanday xudolardir. Ba'zida bu xudolarning axloqiy qiyofasi
odamlarnikidan ko'ra yomonroq edi (shuning uchun xudolar kankada raqs
tushadigan J. Offenbaxning mashhur operasi sxemasi qadimgi Yunoniston
panteonini tashkil etgan mavjudotlarning o'ziga xos xususiyatlarini bo'rttirish
edi).

Qadimgi Yunon dini xudolar bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqada bo'lish va odamdan
ilohiygacha o'tish holatining mavjud bo'lishiga imkon bergan. Demigodlar xudo
(juda kamdan-kam ma'buda) va o'lgan ayol (erkak) o'rtasidagi sevgi
munosabatlarining avlodlari edi.
Turli xil tabiat hodisalari, jamoat va xususiy hayot elementlarining
deformatsiyasi ham xarakterli bo'lib, natijada barcha xudolar uch katta guruhga
bo'linishiga olib keldi: uranik (samoviy) chtonik (er osti) va ekumenik
(dunyoviy).
Yunon dinida boy va nihoyatda xilma-xil demonologiyaning mavjudligi haqida
gapirish kerak. Aslida "atamasi" daimonYunon tilidan kelib chiqqan holda, u
odamlarga ijobiy va salbiy ta'sir ko'rsatadigan qandaydir sirli (g'ayritabiiy)
kuchni anglatadi. Ommaviy dindorlik, asosan, turli ruhlar va jinlarni ulug'lash
uchun qurilgan: nymflar (ayol tabiat atirlari), maenad (urug'chilik uchun
ayollar parfyumeriyasi) silenov va satrlar (erkak tug'ish uchun parfyumeriya).
Ushbu belgilarning aksariyati neytral, ammo odamga nisbatan faqat salbiy
hisoblanadi lamiya - ayol zararli mavjudotlar.
Yunon dinida ajdodlarga sig'inish keng rivojlangan edi. Yunonlarning fikriga
ko'ra, o'lgandan keyin marhum qarindoshi er osti xudolari toifasiga kirgan,
ko'pincha uni shunday nomlashgan - teoslar ("Xudo") yoki homiy sifatida qabul
qilingan. Shubhasiz, qadimgi Yunonistonda shaxsiy esxatologiyaning yagona
tushunchasi mavjud emas edi, chunki bir tomondan o'lik ajdodlarni muborak deb
tasniflash tendentsiyalari mavjud edi (ehtimol bu hammasi emas, lekin ayniqsa
ajoyib), ikkinchi tomondan, Aidaning gomerik tavsifi marhumlarning
mavjudligi umuman mavjud emasligini ta'kidlaydi. baxtiyorlik holati. Shu
sababli, sirli kultlar ishlab chiqilgan bo'lib, ular tashabbuskorlarga o'limdan
keyin do'zaxdan qochish va haqiqatan ham ilohiy saodatga yaqinlashish uchun
imkoniyat berishga qaratilgan.

Qadimgi Yunoniston diniy an'analarida muqaddaslik kategoriyasi yaxshi
rivojlangan edi. Uning turli tomonlarini anglatuvchi bir nechta atamalar mavjud
edi:
– ieros - ilohiy kuchning bir qismi sifatida muqaddas;
– agnos - pok va benuqson, taqiqlanganidek muqaddas;
– o'qi - xudolar tomonidan o'rnatilgan muqaddas.
Muqaddasliklar bilan qarama-qarshi narsalar, terminlar bilan
ko'rsatilgan miasma - ifloslik, nopoklik va kakiya - sharmandali harakat.
Qadimgi Yunon dinining asosiy kategoriyasi - bu taqdir tushunchasi, taqdir
taqdiri tushuniladi, ekstremal ko'rinishlarda bu diniy fatalizmda ifodalangan.
Klassik davrda bashorat va fatalizm birinchi bo'lib ratsional fikrlash
tanqidchilari tomonidan hujumga uchradi va asta-sekin shaxsning shaxsiy
erkinligi g'oyalari bilan almashtirildi.
Qadimgi Yunon dinida ruhning g'oyasini ifoda etuvchi ikki toifa mavjud
edi. Fiumos ruhning nafas olish, ko'krak va yurak bilan bog'liqligini ifoda etdi.
Bu, aytganda, insonning tirikligida mavjud bo'lgan ruhning moddiy
qismi. Psixika - odamda mavjud bo'lgan o'lmaydigan buzilmaydigan modda
(yunonlarga ko'ra, u odamning boshida joylashgan edi). U o'limdan keyin
tanadan chiqib, boshqa dunyoga ketadi. Psixikaning keyingi taqdiri o'ta tumanli
- bu er osti hududlaridan birida qolish yoki boshqa tanaga o'tish. Fikrlar tanosil
kasalligi (ruhlarning ko'chirilishi) yunonlar orasida mashhur bo'lgan, ammo,
afsuski, bu borada aniq ma'lumotlar yoritilmagan.
Qadimgi Yunonistondagi diniy kultni ikki turga bo'lish mumkin: polis (davlat
yoki jamoat) va xususiy.
Yunonlarning siyosiy tuzilishi va mentalitetining o'ziga xos xususiyatlarini
hisobga olgan holda, etakchi kultlar xudolarga - polislarning homiylariga
murojaat qilgan polislar bo'lganligi orqaga surildi.

Diniy faoliyat ma'lum xudolar sharafiga qurilgan ko'plab ma'badlarda amalga
oshirilgan, ularning asosiy bezagi - Xudo haykaltarosh tasvirlari edi. Ularning
hududida xudolar uchun qurbongohlar bor edi. Marosim amaliyoti qurbonliklar,
qo'shiqlardan iborat edi (madhiyalar shu maqsadda ishlatilgan - prosody,
maqtovlar, pirografik va hokazo), ibodat o'qish, musiqa asboblarini o'ynash,
raqs qilish. Maxsus ijtimoiy sinf sifatida ruhoniylik mavjud bo'lmaganligi
sababli, polis kultlarining rahbarligi odatda saylangan amaldorlar yoki ruhoniy
lavozimlarni meros qilib olgan yoki ularni siyosat uchun maxsus xizmat uchun
sovg'a sifatida qabul qilgan shaxslar tomonidan amalga oshirilgan.
Turli xil siyosatlar bilan umumiy xudolarga sajda qilish diniy federatsiyalarning
paydo bo'lishiga olib keldi - ko'ngil ochish, birgalikda ibodat qilish, diniy
markazlarni saqlash va himoya qilish uchun.
Ruhoniylar vazifasini bajaradigan oila boshlig'i tomonidan xususiy ibodatxona
yuborilgan. Xususiy marosimlarda jodugarlik va sehr muhim o'rin egalladi.
Polizda ham, xususiy kult amaliyotida ham faol foydalanilgan bo'linmalar
(bashorat). Har qanday muhim biznes ularsiz tasavvur qilib bo'lmas edi. Ilohiy
iroda, fol ochish harakatida aytilgan edi oracle. U amalga oshirilgan joy ham
nomlangan (eng mashhur folbinlar bo'lgan) pitiya - Apollon Delfiya
ibodatxonasi ruhoniylari).
Turli xil kichik va katta bayramlar bo'lgan, ammo eng muhimlari deb
nomlangan yunon diniy bayramlari edi panegirlar. Ulardan eng ahamiyatlisi
edi Olimpiya o'yinlari Zevs sharafiga, Pifiy - Apollon sharafiga, Nemean -
Zevs sharafiga va Istmmian - Poseydon sharafiga.
Yunonlarning diniy hayotida va diniy amaliyotida katta ahamiyatga ega
bo'lgan sirlar ("muqaddas marosim"). Yunonistonda eng mashhur
bo'lgan eleusinian sirlari Demeter va Persfon sharafiga, samothrace -
sharafiga kabir (quyi tug'ish xudolari) shirin Dionis sharafiga.

Sirlar - bu davlat ibodatiga kiradigan yoki xususiy shaxslar va diniy jamiyatlar
tomonidan amalga oshiriladigan maxfiy diniy marosimlar. Ular murakkab
marosim majmualari, jumladan, maxsus marosim (boshlash), poklanish
marosimlari, ibodatlar, o'zgargan ong holatlari (ekstaziya) va harakatlar
edi. ierofaniya (muqaddas printsipning hissiy jihatdan qulay shaklda namoyon
bo'lishi). Faqatgina tashabbuskorlarga ularda sirlar paytida ro'y berayotgan
hamma narsani sir saqlashga majbur bo'lgan odamlargina qatnashishi mumkin
edi. Yangi a'zoning o'tish marosimi chaqirilgan mystagogika va
tashabbuskor varaq bo'yicha. Boshlanishning o'zi poklanish, qurbonlik va
xudoga "yaqinlashish" dan iborat edi. Ular sir sirlari va marosimlari bilan
tanishar ekan, tashabbuskorlar bir necha toifaga bo'lingan.
Sirlardagi diniy marosimlar murakkab stsenariy bo'yicha, ishtirokchilarni
kiyintirish, niqoblar, pantomima, qo'shiqlar, raqslar, musiqa va hokazolardan
iborat bo'lgan. Odatda, bu afsonaviy xudolarga bag'ishlangan afsonalar va
ertaklarning dramatik tasviri edi. Sirli ruhoniylar chaqirilgan ierofantlar
("muqaddasni ochib berish"), sirlar odatda kechasi paydo bo'lgan va ko'pincha
inson qurbonliklari bilan bog'liq bo'lgan. Ba'zi tadqiqotchilarning fikriga ko'ra,
bu qadimgi Yunoniston teatrining paydo bo'lishiga olib kelgan sirlar va ikkita
asosiy teatr janri - fojia va komediya.
Din, mifologiya, falsafa, adabiyot, tasviriy va amaliy san'at, arxitektura o'z
ichiga olgan qadimgi Yunoniston madaniyati Evropa madaniyatining
rivojlanishiga juda katta ta'sir ko'rsatgan.
Xristianlik yunon madaniyatidan ko'p narsalarni o'rgandi, ammo bu elementlarni
qabul qilish juda sekin va qiyin edi. Natijada, NS xristian dinining diniy
printsiplariga zid bo'lganligi yoki bu maqsadda radikal ravishda qayta ko'rib
chiqilishi mumkin bo'lganligi sababli olingan.
Birinchi asrdagi nasroniylar butparastlik kultini eslatuvchi biron bir elementga
ishonishmagan, garchi uning tarkibida butparastlar uchun biron bir narsa
bo'lmasa ham. Qadimgi Yunoniston ta'siri ostida ba'zi me'moriy va ikonografik

texnikalar, matnlarni sharhlash tamoyillari paydo bo'ldi. Shu bilan birga,
Yunoniston madaniyati Evropada keng tarqalgan va Uyg'onish davridan omon
qolgan germetik va boshqa sinkretik ta'limotlar ko'rinishida nasroniylikning
diniy muqobiliga aylandi.
Har bir xalq o'zining o'ziga xos, qadimiy tarixi, o'ziga xos va sirli an'analariga
ega. Albatta, tarixning bir qismi, bu ko'p hollarda mamlakatlar rivojlanishiga
olib kelgan diniy e'tiqodlardir. Bir vaqtlar Qadimgi Yunoniston juda rivojlangan
davlatning o'ziga xos namunasi bo'lgan va qadimgi yunonlarning dini boshqa
madaniyatlarning, shu jumladan Rim imperiyasining tarkibiy qismiga aylangan
mukammal tizim edi.
Bugungi kunda er yuzida deyarli har bir kishi yunonlar tomonidan yaratilgan
ba'zi afsonalar bilan tanish. Din ularda o'z aksini topdi. Kuchli Gerkulesning
hikoyalari yoki Afrodita chiroyli hikoyalari bilan kim tanish emas? Ha, bugungi
kunda bu qiziqarli voqealardan boshqa narsa emas, lekin bir vaqtlar bu qadimgi
yunonlarning haqiqiy dini edi.
Miloddan avvalgi ikkinchi ming yillikning oxirida yunon dini paydo bo'la
boshladi, chunki o'sha paytda yunonlar qulga asoslangan turmush tarziga o'tishni
boshladilar, birinchi madaniyatli shaharlarni yaratdilar, san'at bilan shug'ullanib,
chorvachilik bilan shug'ullanishdi.
O'sha kunlarda, fan mavjud bo'lmagan va hatto eng oddiy tabiiy hodisalar,
masalan, chaqmoq, yomg'ir va qurg'oqchilik uchun ham izohga ega bo'lmagan.
Shuning uchun ular barcha tushunarsiz ilohiy mohiyat bilan bog'liq bo'lgan
e'tiqodlarni yaratishga kirishdilar.
Yana bir birodar Hades marhumlar shohligiga buyruq bergan. Aytishlaricha,
marhumning joni u erga borish uchun suzish va dahshatli yirtqich Cerberus bilan
uchrashish kerak edi. U erdan hech kim qaytib kela olmadi.

Zevsda ham kam bo'lmagan deb hisoblangan bir necha bolalari bor edi va ular
yunonlar asrlar davomida sajda qilishgan. Aytgancha, Apollon san'at va
she'riyatga homiylik qilgan deb hisoblangan.
Aplonning egizak singlisi Artemis ovchilarning homiysi, o'simlik va hayvonot
dunyosining himoyachisi bo'lgan. Bu ma'budaning muqaddas hayvoni doe
bo'lgan.
Ares dahshatli, boshqarib bo'lmaydigan va otashin urush xudosi hisoblanib, u
yunonlarga urushda yordam bergan. Afina, afsonaga ko'ra, Zevs boshidan
tug'ilgan, shuningdek, harbiy san'atning donoligi va donolik ma'budasi bo'lgan.
Aytgancha, xuddi shu nomdagi shahar aholisi uni muborak qildi.
Dengiz ko'pikidan tug'ilgan Afrodita haqida hamma eshitgan bo'lishi mumkin.
Bu ma'buda chinakam go'zallik namunasi bo'lgan va sevgi va ehtiros kabi
tuyg'ularni buyurgan.
Gefestni cho'loq temirchi xudosi hisoblagan. Odamlar uning qo'llari bilan
yasalgan qurollar engib bo'lmasligiga ishonishgan va ularga ega bo'lganlar
dushman ustidan to'liq kuchga ega bo'lishgan.
Hermes ham xabarchi, ham o'ta o'g'ri hisoblanar edi.
Yirik ma'budlar ibodat qilishning yagona ob'ekti emas edi. Qadimgi
yunonlarning dini dunyoni boshqarishda yordam bergan minglab kichik xudolar
mavjud, deb ta'kidladi. Bu boshqa g'ayritabiiy mavjudotlar edi.
Bundan tashqari, yunonlar eng xavfli bo'lgan yirtqich hayvonlarga ishonishgan.
Faqat Cerberus va Minotaur haqida eslash kerak.
Qadimgi Yunoniston aholisining diniy e'tiqodlarining bunday qisqacha tavsifi
ularning yashash tarzi haqida tushuncha beradi. Oxir oqibat, cherkovlar har bir
xudoga bag'ishlangan, marosimlar ularning sharafiga o'tkazilib, ular maqtovga
sazovor bo'lishga va farovonlikka erishishga yordam berishiga ishongan.

Qadimgi faylasuflar zamonida din ikkinchi darajali ahamiyat kasb etdi, chunki
zamonaviy ilm-fanga birinchi nafas bergan odamlar aynan shu edi. Va vaqt
o'tishi bilan xristian e'tiqodlari butun mamlakat bo'ylab tarqaldi. Shunday qilib,
bugungi kunda qadimgi xudolar panteoni bu nafaqat chiroyli ertak
qahramonlaridir.
Qadimgi Yunonistonda butparastlik o'tgan asrdan boshlab hukmronlik qildi. U
aniq tashkil etilmagan, bitta o'qituvchisi bo'lmagan. Qadimgi yunon butparastligi
bu har xil xudolarning kultlari to'plami edi, ularning har biri ma'lum bir tabiiy
element, inson hayotining tomoni uchun javobgar edi. Qadimgi yunon
butparastliklariga xos xususiyat, har bir xudoning u yoki bu muqaddas hayvonga
mos kelishi edi. Qadimgi Yunoniston mifologiyasiga ko'ra, xudolar barcha
odamlar kabi taqdirga itoat etishgan. Ba'zida xudolar bir-biri bilan qarama-
qarshilikka duch kelishdi. Umuman olganda, ular axloq nuqtai nazaridan ideal
bo'lmasligi mumkin.
Qadimgi yunon butparastligining xarakterli xususiyatlari
Butparastlikning odatiy holati ota-bobolarga, ularning diniga bo'lgan chuqur
hurmat edi. Qadimgi yunonlar ota-bobolarining ruhlari tiriklarga qiyinchilik
tug'dirishiga amin bo'lishgan. Shuning uchun ularni qurbonliklar bilan
tinchlantirish yoqimli edi.
Hayotni tushunishga kelsak, qadimgi yunonlar oxiratga ishonishgan. O'lganlar
shohligida, Hades oliy hukmdorlik qildi. Va uning hokimiyatida hamma
odamlar aniq gunohkor va solih bo'lingan. Tartariyada birinchi bo'lib jahannam
bo'lgan. Hech qanday holatda marhumning jasadini erga xiyonat qilmaslik
mumkin emas edi.
Qadimgi yunon butparastliklarida magi va ruhoniylar, boshqa xalqlardan farqli
o'laroq, yuqori mavqeni egallamaganlar. Ular shunchaki ibodatxonalarda xizmat
qilishgan, qurbonliklar keltirish va ba'zi marosimlarni bajarishgan. Ammo hech
kim ruhoniyni Xudo va inson o'rtasidagi vositachi sifatida qabul qilmadi.

Xudolarga hamdu sanolar
Yunon butparastlari o'z xudolari uchun maxsus qurbongohlar qurdilar, ular
ustiga butlar qadalgan edi. Yunonlar o'z xudolariga qurbonlik qilishganini
eshitganingizda, ehtimol hayron qolmaysiz. Ko'pincha bu oziq-ovqat,
ichimliklar, qimmatbaho sovg'alar edi. Ammo qadimgi yunon butparastlikining
o'ziga xos qurbonligi gekatom yoki yuzta buqa edi! Ular o'zlarining hurmatlarini
va hurmatlarini ko'rsatish uchun xudolarga qurbonlik keltirdilar. Ammo
yunonlar ham o'zlarining maqsadlariga erishdilar: xudolarni o'zlarining xohish
va ehtiyojlariga erishish uchun tinchlantirish. Bundan tashqari, odamlar odatda
hayvonlarning go'shtini eydilar. Xudolar, ular tarqatma materiallar kerak emas,
chunki ular allaqachon boy. Ammo sharobni erga to'kib tashlash mumkin edi, bu
xudolar uchun sharaf edi.
Qurbonliklar qanday tashkil etilganligi ham qiziq edi. Masalan, agar podshoh
qurbonlik qilsa, unda u barcha xalqidan yordam so'raydi. Va agar uyning
boshlig'i, egasi bo'lsa, unda butun oila uchun. Qadimgi Yunonistonda barcha
bayramlar va marosimlar diniy e'tiqodga asoslangan edi. Bu shuningdek,
Olimpiya o'yinlari va oddiy bayramlar kabi muhim voqealarga ham tegishli.
Bundan tashqari, ular xudolar uchun maxsus ibodatlarni o'qib, ulardan biron bir
narsa yoki biror narsa uchun minnatdorchilik so'rashadi.
Axloq tushunchasi
Qadimgi yunonlarda axloq tushunchalari bo'lganligi juda muhimdir. Masalan,
ular muloyimlik, adolat, jasorat va ehtiyotkorlikni fazilat deb bilishgan. Va
ulardan farqli o'laroq mag'rurlik. Odam mutlaqo erkin odam edi. Ammo u o'zini
tuta bilishi, o'zini kibr qilmasligi, boshqalarni xafa qilmasligi kerak edi. Yunon
butparastligi insoniylik, mehr-oqibat, xushmuomalalik, rahm-shafqat,
oqsoqollarni hurmat qilish, odamlarning qalbida vatanparvarlik tuyg'ularini
uyg'otdi. Va buning aksini Qadimgi Yunonistonning ko'plab afsonalarida va
afsonalarida ko'rishimiz mumkin.

Qadimgi Yunoniston butparastligida ilohiy panteon
Qadimgi yunon butparastligi to'g'risidagi ma'lumotlarning ko'pini Gomerning
afsonaviy "Iliad" va "Odisseya" dan olamiz. Ularning so'zlariga ko'ra,
qadimgi Yunonistonning barcha xudolari quyidagilarga bo'lingan:
Samoviy, yoki Uranichn. Bularga Zevs va barcha Olimpiya xudolari kiradi.
Er osti yoki chtonik. Bu Hades, Demeter.
Yerdagi yoki ekumenik. Masalan, Hestia, o'choq xudolari.
Xudolarga qo'shimcha ravishda, qadimgi yunonlar pastki ruhlarga yoki jinlarga
ishonishgan. Bunday jonzotlarga misollar nymflar, satrlar, selenlar edi. Ular
yaxshi va yomon bo'lishi mumkin. Shuning uchun ular, xudolarga o'xshab,
ularni maqtashlari kerak edi, ularning sharafiga marosimlar o'tkazdilar.
Agar ularning ko'rinishi haqida gapiradigan bo'lsak, qadimgi yunon
butparastlikidagi xudolar oddiy odamlar sifatida tasvirlangan. Ularning ijobiy va
salbiy tomonlari ham bor edi. Ular ham turmush qurishdi, oshiq bo'lishdi, rashk
qilishdi, la'natlashdi. Ammo xudolar va odamlar o'rtasidagi asosiy farqlar
boqiyligi, donoligi va kuchining ustunligi, g'ayritabiiy imkoniyatlarning
mavjudligi edi. Oddiy odamlarning tushunchasidagi xudolar idealizatsiya
qilingan, ammo ular ruhga yaqin edi.
Odamlarga nisbatan xudolar ko'pincha rozi bo'lmaydilar. Agar siz ularga hurmat
ko'rsatmasangiz, qurbonlik qilmasangiz, ularning g'azablari o'zlariga tushishi
mumkin. Umuman olganda, xudolar odamlarga yordam berishi mumkin, ularni
to'g'ri yo'lga soling. Agar biror kishining boshiga baxtsizlik yoki baxtsizlik
tushgan bo'lsa, unda buning sababi xudolarning g'azabida emas, balki odamning
aybida bo'lgan. Biroq, xudolar odamlarni jazolashi mumkin: xiyonat qilgani,
mehmonlarni mehmondo'st qabul qilgani, va'dalarini bajarmaganligi uchun.
Ammo ular odamni kechirishi va achinishi mumkin. Ya'ni, ularda rahm-shafqat
va rahm-shafqat kabi tuyg'ular yo'q edi.

Bayramlar xudolar uchun uyushtirildi. Masalan, Buyuk Panathenaean bayrami
ma'buda Afina va Buyuk Dionisiy o'z navbatida xudo Dionisga bag'ishlangan
edi.
Qadimgi Yunonistonda asosiy xudolar ro'yxati:
Zevs. Hukmron xudo. U osmonda yashaydi, momaqaldiroq ustidan hukmronlik
qiladi. Zevs kuch va quvvatni anglatadi. U osmon shohiga o'xshaydi. Qadimgi
yunonlarning tushunishidagi odamlar taqdiri Zevsga bog'liq.
Hebe. Yoshlik va go'zallik ma'budasi.
Hera. Zevsning xotini. Oila pechining homiysi.
Afina. Donolik va adolat homiysi.
Afrodita. Sevgi va go'zallikni ramziy qiladi.
Ares. Urush xudosi.
Artemis - ov.
Apollon. Quyoshni bezatadi, san'at.
Hermes. Savdo va o'g'rilik Xudosi.
Gestiya. Olovli xudo va qurbonlik olovi.
Hades. O'lganlar shohligining Xudosi.
Xefest. Yong'in va hunarmandchilik homiysi. Zevsning o'g'li.
Demeter. Dehqonchilik va yaxshi hosil ma'budasi.
Dionis. Vinochilik va dehqonchilik xudosi.
Poseidon Dengizlarning Xudosi.

Afsonaga ko'ra, xudolar Olympus tog'ida yashagan. Uchta Olimpiya xudolari
Zevs, Xades va Poseydon edi. Hammasi bo'lib o'n ikkita xudolarga
Olimpiyachilar deyiladi. Qolganlari suv elementi, havo, er osti dunyosi
xudolariga bo'linadi. Muses, devlar, sikloplar guruhi hali ham mavjud. Qisqasi,
qadimgi yunon butparastligida mavjud bo'lgan juda ko'p mavjudotlar va xudolar
mavjud.
Qadimgi yunon butparastligining oxiri X asrning birinchi yarmida, xristianlik
hamma joyda tarqalganda paydo bo'ldi. Ammo to'rtinchi asrda qurbonliklar
keltirish va butparast ibodatxonalarni qurish taqiqlana boshlandi. Umuman
olganda, qadimgi Yunonistonda butparastlik o'ziga xos, o'ziga xos
xususiyatlarga ega bo'lsa ham, asosiy tushuncha va printsiplar barcha
butparastlik uchun xarakterli bo'lib qoldi, deb ayta olamiz.
Qadimgi Yunoniston sirlari.
Panteonda ko'plab xudolar mavjud bo'lib, ularning orasida 12 asosiy bo'lgan.
Ularning har biri o'z vazifalarini bajardi. Masalan, Zevs (quyida rasmda) asosiy
xudo edi, u momaqaldiroq, osmonni boshqaruvchisi, qadimgi Yunoniston kabi
davlatda kuch va quvvatni namoyon etgan.
Ellinlar dini sajda qilishni buyurdi va uning xotini Hera. U oilaning homiysi,
nikoh ma'budasi. Poseidon Zevsning akasi edi. Bu qadimiy dengiz xudosi,
dengiz va otlarning homiysi. Afina adolatli urush va donolikni ifodalaydi. Din
doktori Yunoniston, bundan tashqari, uning shahar istehkomlari va umuman
shaharlarini himoya qiladi. Ushbu ma'buda uchun yana bir ism Pallas bo'lib,
"nayza tebratuvchi" degan ma'noni anglatadi. Afina, klassik mifologiyaga ko'ra,
jangchi ma'budasi. Odatda u to'liq qurollangan holda tasvirlangan.
Qahramonlarga sig'inish

Qadimgi yunon xudolari qorli tog 'Olympusda yashagan. Ularga sajda qilishdan
tashqari, qahramonlarga sig'inish ham mavjud edi. Ular odamlar va xudolarning
ittifoqlaridan tug'ilgan jinlar sifatida namoyish etildi. Qadimgi Yunonistonning
ko'plab afsonalari va she'rlarining qahramonlari - Orfey (yuqorida rasmda),
Jeyson, Severus, Germes va boshqalar

Adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak manaviyat yengilmas kuch. -T.: Manaviyat,
2008.-174 b
2. Manaviy yuksalish yo`lida.-T.: Manaviyat, 2008. -140 b.
3. Falsafa asoslari. Q .Nazarov tahriri ostida. - T. : Sh arq, 2005
4. Falsafa M.Axmedova tahriri ostida. -T.: O`FMJ, 2006.
5. Qahharova SH. Falsafag a kirish. -T.: Universitet, 2005.
6. Vvedenie v filosofiyu: Uchebnoe posobie dlya vuzov / I.T.Frolov i dr. 3-e
izd., pererab. i dop. -M.: 2003.
7. Velikie filosofskie ucheniya / Red. i per. I.S.Vdovinoy. -M.: AST, 2005.
8. Shermuxamedova N.A. Scientizm va antiscientizm// Falsaf va fan
metodologiysi -T.: Axborot texnologiylari. 2008
9. Qambarov A.A. Jamiyatning manaviy yangilanishi jarayonida ilmiy
qadriyatlarning roli: Falsafa fan. nomzodi... Avtoref/ A. A. Qambarov; Mirzo
Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy un-ti.-Toshkent, 2006.- 27 b.
10. Voronina T.P. Filosofskie probleme obrazovaniya v
informatsionnom ob`estve : dissertatsiya ... doktora filosofskix nauk :
Moskva, 1995.
11. Bresina T.N. Soznanie v mire : Metodolog. ontolog. sots.-filos.
aspekte analiza : dissertatsiya ... doktora filosofskix nauk : Moskva, 1996.

Mavzu: Qadimgi Yunoniston, xo’jaligi, aholisi, diniy e’tiqodlari, haykaltaroshligini o’rganishda tangalarni o’rni. Reja: 1. Qadimgi Yunoniston . 2. Xo’jaligi, aholisi. 3. Diniy e’tiqodlari. Xulosa.

YUNONISTON, Qadimgi Yunoniston — Bolqon ya.o.ning jan., Egey dengizidagi orollar, Frakiya sohillari, Kichik Osiyoning g arbidagiʻ dengiz sohilida joylashgan qadimiy yunon davlatlari hududining umumiy nomi. Tarixi. Arxeologik ma lumotlarga ko ra, Yu. hududida odamlar paleolit ʼ ʻ davridan yashab kelmoqda. Xalkidika ya.o.dan neandertal odamining bosh suyagi chiqqan. Neolit davrida Yu. aholisi dehqonchilik, chorvachilik bilan shug ullanib, o troq hayot kechirgan. Yu.ning jez davri madaniyati shartli ʻ ʻ ravishda Kritmiken madaniyati yoki Egey madaniyati deb atalgan. Miloddan avvalgi 3-ming yilliqda Yu. etnik tarkibi rangbarang(pelasglar, leleglar va boshqalar) bo lgan; ularni protoyunon qabilalari — axeylar, ioniyaliklar siqib ʻ chiqarib o z tarkiblariga singdirib yuborganlar. Miloddan avvalgi taxminan 20— ʻ 17-asrlarda Krit o.da axeylarning ilk davlatlari (Knos, Fest, AgiaTriada, Mikena, Tirinf, Pilos va boshqalar) barpo etilgan. Miloddan avvalgi taxminan 1260 yil Mikena, Tirinf, va boshqalar davlatlar Troyani bosib olib, uni vayron etishgan (qarang Troya urushi ). Doriy qabilalarining kirib kelishi (miloddan avvalgi taxminan 1200 yil) oqibatida davlatlar parchalanib, urug chilik munosabatlari ʻ jonlangan. Miloddan avvalgi 9-asrga kelib Shim. Yu.da — eoliylar, O rta Yu. va ʻ Peloponnesda — doriylar, Attika va orollarda — ioniyaliklar istiqomat qilgan: 8 —6-asrlarda yunonlar O rta dengiz, Marmar va Qora dengiz sohillarini ʻ kolonizatsiya qilganlar. Bu davrda Yu.da polislar (shahar davlatlar) shakllangan. Dehqonlar va hunarmandlarning urug zodagonlari bilan kurashi natijasiga qarab ʻ polisdagi davlat hokimiyati yo demokratik (Afinada) yoxud oligarxik (Sparta, Krit o.da) tarzda bo lgan. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan polislarda (Korinf, ʻ Afina va boshqalar) qulchilik keng tarqalgan; Sparta, Argos va boshqalarda urug chilik tuzumi qoldiqlari saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi 6-asrda polislar ʻ Sparta boshchiligida Peloponnes ittifoqiga va Fiva rahbarligi ostida Beotiya ittifoqiga birlashganlar. 5— 4-asrlar polislarning eng ravnaq topgan davri sanaladi. U yunonfors urushlarida (500—449) yunonlarning g alabasi natijasida ʻ Afinaning yuksalishi va Delos ittifoqining (Afina boshchiligida) barpo etilishi bilan bog liq bo lgan. ʻ ʻ

Perikl hukmronligi davri (443— 429) Afina kuchqudratining eng kuchaygan, siyosiy tuzumning eng demokratlashgan va madaniyatning ravnaq topgan davri hisoblanadi. Afina Yu.ning asosiy iqtisodiy va madaniy markaziga aylanadi, u dengizda hukmronlikni o z qo liga olgan. Afina bilan Sparta o rtasida Yu.daʻ ʻ ʻ gegemon bo lish, savdo yo llariga egalik qilish uchun kurash Peloponnes urushi ʻ ʻ (431—404)ga olib kelgan, u Afinaning mag lubiyati bilan tugagan. Spartaning ʻ yunon davlatlari ichki ishlariga aralashuvi miloddan avvalgi 395—387 yillardagi Korinf urushini keltirib chiqargan. 4-asrda Fiva vaqtinchalik yuksalgan. Levktra jangida (miloddan avvalgi 371 yil) fivaliklar Sparta qo shinini tormor ʻ keltirishgan. 4-asr o rtasida Yu.ning shim.da Makedoniya yuksalgan. Uning ʻ podshohi Filip II Xeroneya jangida (338) yunon shaharlari koalitsiyasi ustidan g alaba qozonib Yu.ni tobe etgan. Aleksandr (Iskandar) saltanati parchalangach, ʻ ellinizm davrida (3—2-asrlar) Yu.da hukmron bo lish uchun kurashayotgan ʻ harbiylashgan tipdagi davlatlar va ittifoqlar ko p bo lgan (Makedoniya, Axey ʻ ʻ ittifoqi, Etoliya ittifoqi). Miloddan avvalgi 197 yil Kinoskefal jangida Rim qo shinlari Makedoniya ustidan g alaba qozongach, Rim Yu.dagi oligarxiyani ʻ ʻ quvvatlab, mamlakatning ichki ishlariga aralasha boshlaydi. Miloddan avvalgi 148 yil Makedoniya, Illiriya va Epir Rim provinsiyasiga aylantirilganlar. 146 yildan (Axey ittifoqi rimliklar tomonidan tormor etilgandan so ng) Yu.Rimga ʻ tobe bo lgan (miloddan avvalgi 27 yildan uning hududida Rimning Axaya ʻ provinsiyasi barpo etilgan), faqat nomiga Afinagina erkin shahar deb hisoblangan. Milodiy 4-asrdan Yu.Vizantiyaning asosiy tarkibiy qismini tashkil etgan. Falsafasi. Antik falsafa falsafa tarixida muhim o rin tutadi. U avvalo, falsafa ʻ tushunchasining fanga kirib kelishiga sababchi bo ldi, hozirgi kungacha bo lgan ʻ ʻ barcha falsafaga hal qiluvchi ta sir ko rsatdi. Yuz yil davom etgan tayyorgarlik ʼ ʻ davridan so ng yunon falsafasining mumtoz davri boshlandi. Uning gullab ʻ yashnashi miloddan avvalgi 7—6-asrlarga to g ri keldi, ta siri esa ming yil ʻ ʻ ʼ mobaynida sezilib turdi. Vizantiya va islom mamlakatlarida yunon falsafasining hukmron ta siri keyingi ming yillikda saqlanib qoldi; keyinchalik, Renessans va ʼ

gumanizm davrlarida, Yevropada yunon falsafasining uyg onishi yuz berdi, buʻ esa Renessans davri platonizmi va aristotelizmidan boshlab Yevropa falsafiy tafakkurining butun taraqqiyotigacha bo lgan davrdagi ijodiy yangilanishlarga ʻ olib kedsi. Yunon falsafasi miloddan avvalgi 6—5-asrlarda butun Yu.dagi yunon polislari falsafasining davomchisi bo lgan mumtoz yunon ellinistik falsafasi (miloddan ʻ avvalgi 4-asr) va ellinistikRim falsafasiga, ya ni miloddan avvalgi 3-asrdan ʼ milodiy 6-asrgacha davom etgan Rim imperiyasiga tarqagan ellinistik falsafaga bo linadi. Ellinistik falsafa Sokratgacha bo lgan falsafa (miloddan avvalgi 6—5- ʻ ʻ asrlar) va mumtoz (klassik) falsafaga (Sokrat, Platon, Aristotel — miloddan ʼ avvalgi 4-asr) ajraladi. Sokratgacha falsafa, o z navbatida, kosmologik ʻ (gilozoistik) falsafaga (miloddan avvalgi 6—5-asrlar) va antropologik falsafaga (miloddan avvalgi 5—4-asrlar) bo linadi. ʻ Yunon falsafasi ilkkosmologik— Sokratgacha falsafa davri, ruhoniylar bilan birga siyosiy yo nalishdagi mutafakkirlar va yetti donishmand tomonidan ʻ tayyorlangan olimlar davri bilan boshlanadi. Ulardan biri miletlik Fales bo lib, ʻ Aristotel uni birinchi faylasuf deb hisoblagan; u birinchi kosmolog , torroq ma noda ioniya naturfalsafasi maktabining vakili, bu maktabga Anaksimandr, ʼ Anaksimen, Ferekid, Diogen va boshqalar ham mansub edi. Undan so ng Eleya ʻ maktabi vujudga kelib borliq falsafasi bilan shug ullandi (miloddan avvalgi 580 ʻ —430), bu maktabga Ksenofan, Parmenid, Eleyalik Zenon, Meliss mansub edilar; ayni vaqtda bu maktab bilan birga Pifagor maktabi ham mavjud edi. Bu maktab vakillari uyg unlik, o lchov, son masalalari bo yicha tadqiqot olib ʻ ʻ ʻ bordilar. Bu maktabga Fillolay (miloddan avvalgi 5-asr oxiri) krotonlik Alkmeon (taxminan miloddan avvalgi 520), musiqa nazariyotchisi, faylasuf va matematik Arxit Tarentskiy (taxminan miloddan avvalgi 400—365) va uning tarafdori haykaltarosh Katta Poliklet (miloddan avvalgi 5-asr oxiri), Heraklit, keyin Empedokl va Anaksagor mansub edi. Hamma narsani qamrab oluvchi qomusiy tafakkur egasi Demokrit, uning mashhur o tmishdoshi Levkipp hamda ʻ

Demokrit maktabi vakillari Sokratgacha kosmologiyaning oxirida turadilar. Shu bilan birga so nggi davrda antropologik sofistikada rivojlanish yuz berdiʻ (taxminan miloddan avvalgi 475—375), uning vakillari, asosan, Protagor, Gorgiy, Gippiy, Prodik bo lgan. Yunon falsafasining eng mashhur 3 vakili — ʻ Sokrat, Platon, Aristotel tufayli Afina taxminan 1000 yil yunon falsafasining markazi bo ldi. ʻ Tarixda birinchi marta Sokrat tomonidan insonni falsafiy anglash masalasi qo yildi. Platon falsafani tugallangan dunyoqarash — siyosiy va mantiqiyetnik ʻ sistema sifatida yaratdi; Aristotel esa falsafaga haqiqiy mavjudlikni tadqiqiynazariy o rganuvchi fan sifatida qaradi. Bu 3 mashhur yunon ʻ mutafakkirining har biri o sha vaqtdan buyon o zicha alohida va turli shakllarda ʻ ʻ 2 ming yildan buyon jahon falsafasining rivojlanishiga ta sir ko rsatib keladi. ʼ ʻ Yunon falsafasining ellinistikrim davri bir-biri bilan parallel ravishda mavjud bo lgan muhim falsafiy maktablarning paydo bo lishi bilan boshlanadi ʻ ʻ (miloddan avvalgi 4-asr); faqat neoplatonizm keyinroq — 500 yildan so ng ʻ vujudga keldi. Sokrat ta sirida butun bir maktablar guruhi tashkil topadi: ʼ sokratchilar (asosiy vakili Ksenofont), megar maktabi (unga Evbulid va imkoniyat tushunchasining birinchi nazariyotchisi Diodor Kronos (miloddan avvalgi 307 yilv.e.) mansub bo lgan), siniklar (Antisfen, Diogen), birmuncha ʻ keyinroq jamiyatni diniy qayta o zgartiruvchi pruzalik Dion Xrizost; pirovardida ʻ kirena maktabi (Aristipp va Evgemer). Bu maktablar unchalik uzoq yashamadi. Platon tarafdorlari Platon akademiyasi nomi ostidagi falsafiy maktabga birlashdilar (qad. Akademiya — miloddan avvalgi 348—270, o rta Akademiya ʻ — miloddan avvalgi 315—215, yangi Akademiya — miloddan avvalgi 160 — milodiy 529; o rta Akademiyaning vakillari — Arkesilay va Karnead; yangi ʻ Akademiyaning vakillari — Sitseron va Mark Terensiy Varron (miloddan avvalgi 116 — miloddan avvalgi 28); Akademiyadan keyin ("yangi"sidan farq qilgan holda) platonizm vujudga keldi. Unga boshqa faylasuflar bilan birga Plutarx (taxminan 45—120) va Frasill (Platon sharhlovchisi) kirgan.

O'xshashlar

Bolalarni tabiiy oziqlantirish. Ona sutining miqdoriy va sifat tarkibi. Ayol sutining immunobiologik xususiyatlari

Ta’lim jarayonlarida axborot texnologiyalarning tutgan o’rni

YILQILAR GIGIYENASI

Dasturiy injenering” fanidan “Dorixona ma’lumotlar bazasini loyihasini loyihalashtirish va ishlab chiqish” mavzusida kurs ishi 29v

SO'NGI PODSHOLIK DAVRIDA MISR