logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. SAMARQANDDA QOG’OZ TAYYORLASH SAN’ATI

SAMARQANDDA QOG’OZ TAYYORLASH SAN’ATI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37.8349609375 KB
Ko'chirib olish
MAVZU. SAMARQANDDA QOG’OZ TAYYORLASH SAN’ATI REJA : 1.Samarqand qog’ozining tarixi 2. Samarqand qog’ozining tayyorlash san’ati . Insoniyatning eng buyuk kashfiyotlaridan biri - Buyuk ipak yo‘li asrlar davomida tasavvurga sig‘mas darajada insoniyat tamadduniga keskin burilish yasadi, mislsiz kashfiyotlarga sababchi bo‘ldi. U nafaqat uzoq manzillar va elatlarni bir-biriga yaqinlashtirdi, balki turli g‘oya va madaniyatlar o‘chog‘i va chorrahasiga aylandi. Tarix zarvaraqlarida o‘chmas iz qoldirdi. Ushbu savdo yo‘llarida Xitoy chinni va shoyisi hamda hind ziravorlari qanchalik shuhrat qozongan bo‘lsa, moziyning yaqin ming yilligiga qadar Samarqand qog‘ozi ham Buyuk ipak yo‘lida eng ko‘p xarid qilinadigan noyob tovarga aylandi. 751 yilning iyul oyida Jambul shahri yaqinida joylashgan Talas daryosi bo‘yida (hozirgi Qirg‘iziston) Xitoy jangchilari O‘rta Osiyoga bostirib kirdi. O‘sha davrdagi Samarqand hokimi Abu Muslim bosqinchilarga qarshi o‘z qo‘shnini yo‘llab, dushmanni yer bilan yakson qildi va Samarqandga 20 mingdan ortiq xitoylik askarlarni asir sifatida olib keldi. O‘z hayotlarini saqlash niyatida hunarmandlikdan xabardor xitoylik asir jangchilar mahalliy hunarmandlarga qog‘oz ishlab chiqarish sir-sinoatlarini o‘rgatdilar. Shu vaqtdan boshlab Samarqandda qog‘oz ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. IX asrga kelib, ushbu tarmoq shahar hunarmandchiligining eng muhim jabhalaridan biriga aylandi. Asta-sekinlik bilan Samarqand qog‘ozi butun sharq va g‘arb bozorlarini ham egalladi. Ushbu mahsulotning turli xil navlari VIII asrdan XIX asrga qadar nafaqat O‘rta Osiyo va Yaqin Sharqda, balki Yevropaning ko‘pgina davlatlariga dong‘i ketdi. Sharq olamida Samarqand qog‘ozlari Misr qog‘ozi kabi keng omma tomonidan foydalanila boshlandi. Bunga ayniqsa IX-X asrlarga kelib, ko‘pgina fors va arab tilidagi asarlar va qadimiy qo‘lyozmalar aynan Samarqand qog‘oziga yozilishi yaqqol misol bo‘la oladi. Ming yildan ortiq vaqt mobaynida o‘z faoliyatini san’at darajasiga yetkazgan samarqandlik hunarmand-qog‘ozgarlar dunyoda eng yupqa, silliq hamda siyohni ko‘p shimmaydigan, o‘ta chidamli noyob qog‘oz turlarini ishlab chiqarish texnologiyasini yaratishdi. Jumladan oq rangli «Samarqand sulton qog‘ozi» o‘zining yupqaligi, silliqligi va yumshoqligi bilan boshqa qog‘oz navlaridan alohida ajralib tursa, «Samarqand shoyi qog‘ozi» sifat jihatdan undan qolishmasa- da, rangi och sariq - novvot rangda bo‘ladi. «Mir Ibragimi» qog‘oz turi yuzida oq rangdagi dumaloq shaklli suv tomchi izlari bilan qoplangan bo‘ladi. «Nimkanop» turi esa ipak qoldiqlari hamda po‘stloq tolalari bilan qorishtirib tayyorlangani uchun, u dolchin rangda bo‘ladi. Ushbu qog‘oz turlarini yaratishda xomashyo sifatida paxta, ipak va tut daraxti po‘stlog‘idan keng foydalaniladi. Asrlar davomida shaharning Siyob anhori bo‘yida ikki mingga yaqin suv tegirmonlari ishlab turgan va ularning 400 dan ortig‘ida qog‘oz ishlab chiqarilishi yo‘lga qo‘yilgan. Shaharga tashrif buyurgan barcha olimu fuzalolar, tarixchilar va sayohatchi mehmonlar bu qog‘ozning sifati va chidamliligidan hayratga tushishgan. Bunga isbot sifatida turli asrlarda yashab ijod etgan ba’zi tarixchi va yozuvchilarning Samarqand qog‘oziga bergan ta’riflarini, yozma manbalardagi ma’lumotlarni qayd etib o‘tishni lozim deb topdik. Arab tarixchisi Al-Maqdisiyning (X asr) ma’lumotlariga ko‘ra, Xorazmda ishlab chiqarilgan kamonlar, Shoshning sopol idishlari hamda Samarqand qog‘ozlari Buyuk Ipak yo‘lida ayirboshlanadigan mollar ichida eng mashhuri va bebahosi bo‘lgan. Samarqand qog‘ozi haqida temuriyzoda hoqon, Hindistonda boburiylar sulolasiga asos solgan Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zining «Boburnoma» asarida shunday deydi: «Olamda yaxshi qog‘oz Samarqanddin chiqadi, Juvozi qog‘ozlar suyi tomon Konigildin keladur, Konigil Siyob yoqosidadurkim, bu suvni Obi rahmat ham der edilar». Fors tarixchisi Abu Mansur Saalibining (X asr) ta’kidlashicha, Samarqand qog‘ozi sifat jihatidan Misrning pergamentidan yer bilan osmoncha farq qilgan. Sharqning mashhur fors kalligrafi Sultonali Mashhadiy (XV - XVI asrlar) faqatgina Samarqand qog‘ozida ijod qilishni tavsiya etgan: «Samarqand qog‘ozi juda ham yaxshi! Agarda sen oqil inson bo‘lsang, uni rad etma: unga yozilgan xat juda ravon va go‘zal chiqadi…». O‘rta Osiyoga tashrif buyurgan vengriyalik buyuk sharqshunos va tilshunos olim sayohatchi A. Vemberi 1863 yilda Samarqandga tashrif buyurganida, Samarqand qog‘ozi haqida o‘z asarlaridan birida shunday deb yozadi: «Buxoro va Samarqandda ishlab chiqariladigan ushbu qog‘oz butun Turkiston va unga qo‘shni mamlakatlarda ulkan shuhrat qozongan». XX asr boshida O‘zbekistonda yashagan va tarixiy obidalarni topish yo‘lida qazilma ishlarini olib borgan arxeolog V.Vyatkinning ta’kidlashicha: «Samarqand dunyoning turli davlatlariga ko‘p miqdorda yetkazib beradigan noyob qog‘ozi bilan mashhurdir». Amir Temur hukmronligi davrida (XIV-XV asrlar) qog‘oz ishlab chiqarish hunarmandchilikning eng muhim tarmoqlaridan biri bo‘lgan. XVIII asrning boshiga qadar Samarqand va uning atrofida 42 ga yaqin qog‘ozgar kosiblar faoliyat ko‘rsatishgan va keyinchalik mamlakatning boshqa hududlari - Qo‘qon, Buxoro va Toshkent viloyatlarida ham ushbu hunarmandchilik turi keng tarqalgan. Temuriylar hukmronligi qulagach, mahalliy hukmdorlararo jangu jadallar va turli bosqinchilarining tinimsiz hujumlari natijasida yurt iqtisodiy inqirozga yuz tutdi, ko‘pgina hunarmandlik turlari Samarqandda yo‘qolib, aksariyat hunarmandlar tinch vohalarga, jumladan Qo‘qon shahriga (Qog‘ozgar va Chorku qishloqlari) ko‘chib ketishdi. Shundan so‘ng Qo‘qon shahri asosiy qog‘oz ishlab chiqarish markazlaridan biriga aylandi va bu an’ana 1930 yilgacha davom etdi. 1995 yilda Buxoro viloyatining Kogon shahrida o‘tkazilgan «Tarixiy yodgorliklarni saqlash» mavzusi bo‘yicha YuNESKOning xalqaro konferentsiyasida asosiy e’tibor yo‘qolib borayotgan qadimiy xalq hunarmandchiligi amaliy san’atini rivojlanishiga qaratildi. Tadbirda turli viloyat va shaharlardan ishtirok etgan usta hunarmandlar qatorida samarqandlik Zarif Muxtorov ham olamga dong taratgan va asrlar davomida yo‘qolib ketgan Samarqand qog‘ozini ishlab chiqarishni qayta yo‘lga qo‘yish loyihasi bilan qatnashdi. Tarixiy qo‘lyozma va kutubxonalardagi qadimiy manbalardan uzoq izlanishlar olib borganidan so‘ng, turli rivojlangan mamlakatlarda qog‘oz ishlab chiqarish korxonalarining faoliyati bilan yaqindan tanishib chiqqan hunarmandlar sulolasining davomchisi Zarif Muxtorov bu amaliy san’at turini o‘z xonadonida qayta tiklash harakatiga tushdi. 1995 yildan 2002 yilga qadar o‘tkazilgan sinov-tajribalardan so‘ng Zarif Muxtorov Samarqand qog‘ozi yaratilishi sir-sinoatlarini to‘la o‘zlashtirib, «Konigil» qishlog‘ining Siyob anhori oqib o‘tadigan eng so‘lim go‘shasida hukumatimiz, YuNESKO va Yaponiyaning «JEIKA» xalqaro agentligi ko‘magida «Konigil-Meros» qog‘oz ishlab chiqarish hunarmandchilik markaziga asos soldi. Hozirgi kunga qadar mazkur markazda O‘rta Osiyo hududlarida keng tarqalgan, mevasi iste’molga yaroqli bo‘lgan, aholi orasida «balx tuti» deb ataladigan tut navi po‘stlog‘idan turli xildagi Samarqand qog‘ozlari ishlab chiqarilmoqda. Albatta, har bir hunarning o‘ziga yarasha mashaqqatlari va quvonchli damlari bor. Samarqand qog‘ozini ishlab chiqarish jarayonida balxtut novdalari bir necha kun suvda ivitib qo‘yiladi. Undan keyin po‘sti shilinib, po‘stloq ustidagi qo‘pol jigarrang qismi pichoq bilan ajratiladi. Tozalangan sarg‘ish rangli po‘stloqlar qozonda 5-6 soat qaynatiladi va shundan so‘ng ular yog‘ochdan yasalgan o‘g‘irlarda 7-8 soat davomida mayin tolalarga aylangunicha maxsus to‘sinlar orqali tuyib maydalanadi. Keyingi bosqichda mayin tolasimon po‘stloqlar katta idishga solinib, Siyob suvida aralashtiriladi va to‘rtburchak shakldagi suzg‘ichlardan o‘tkaziladi. Ho‘l qog‘ozlar 8-10 soat davomida taxtakachga bostirib qo‘yiladi, so‘ngra ular birma- bir silliq joyga yopishtiriladi. Yakunlov jarayonida har bir qog‘oz silliq marmar tosh ustiga qo‘yiladi va chig‘anoq yoki aqiq toshi bilan silliqlanadi. Shu tarzda Samarqand qog‘ozi tayyor bo‘ladi. Mashaqqatli qo‘l mehnatini talab qiladigan bunday qog‘oz ishlab chiqarish fan-texnika rivojlangan hozirgi davrida kerakmi, degan savol o‘z-o‘zidan tug‘ilishi tabiiy. Lekin bundan ming yillar avval, Buyuk ipak yo‘li bo‘ylab dong‘i ketgan va dunyoning turli mamlakatlariga karvonlar orqali yetkazib turilgan Samarqand qog‘ozi bugungi kundagi fan-texnika taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shgan, uning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratgan, desak xato qilmagan bo‘lamiz. Samarqand qog‘ozidan noyob mahsulot sifatida bugungi kunda nafaqat o‘zbekistonlik miniatyurachi rassom va kalligraflar uchun qo‘l kelmoqda, balki undan mamlakatimizdagi va hatto Yaponiyadagi qadimiy yozma bitiklar va nodir asarlarni qayta ta’mirlashda keng foydalanilmoqda. Hozirgi kunda «Konigil-Meros» hunarmandchilik dargohida Zarif Muxtorov boshchiligida mahallada istiqomat qiluvchi yoshlar faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Shaharning bir chetida joylashgan bu hunarmandlik markazi milliy qadriyatlarimiz e’zozi sifatida qadimiy Samarqand qog‘ozlarini ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yib, ajdodlarimizning bundan ming yillar ilgari ham o‘z hunar va san’atlarini dunyoga ko‘z-ko‘z qilganliklarini isbotladilar. Bu esa maqtovga arzigulik sa’yi-harakatlardir va Samarqandga keladigan har bir chet ellik mehmonlarda katta qiziqish uyg‘otmoqda. 19-MAVZU. ROSSIYA IMPERIYASI DAVRIDA SAMARQANDDA MADANIY HAYOT Reja: 1. Samarqandning Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishi 2. Samarqand viloyati ma’muriy boshqaruvdagi o’zgarishlar 3. XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida Samarqandda ijtimoiy- iqtisodiy hayot 1868 yilda Samarqandning Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etilishi nafaqat O‘rta Osiyo hududida, balki islom olami va Yevropada katta shov-shuvga sabab bo‘ldi. Buxoro xonligi aholisining Samarqand shahrini ozod qilish uchun olib borgan keskin kurashlari mag‘lubiyatga uchragach, xonlikning Rossiya imperiyasi bosib olgan yerlarida Zarafshon okrugi tuziladi. 1886 yilda «Turkiston o‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom»ning qabul qilinishi munosabati bilan Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylan tirib, uning tarkibiga Kattaqo‘rg‘on, Jizzax, Samarqand va Xo‘jand uezdlari kiritiladi, Samarqand shahri esa viloyat markazi etib belgilanadi. Samarqand viloyat va uezddining ma’muriy markazi sifatida belgilan gach, shaharga ko‘plab rus amaldorlari, harbiylar ko‘chib keladilar va 1871 yilda ular uchun shaharning yangi qismi barpo etiladi. Shu maqsadda ajratilgan hududda mahalliy aholi yerlari majburan sotib olinadi va ma’muriy binolar qurishga kirishiladi. Yangi qismni qurishda mahalliy aholi vakillariga arzimas ish haqi to‘lanib, majburan ishlatiladi va qisqa fursatda Yangi shaharcha barpo etiladi. Harbiy kazarmalar bilan o‘rab olingan bu shaharcha tez orada Samarqand viloyatining harbiy-ma’muriy markaziga aylanadi. Samarqandning Yangi shahar qismida aholi yil sayin ko‘payib boradi. Rus aholisi uchun uy-joylar, ma’muriy binolar, kasalxona, xiyobon, kutubxona, ta’lim maskanlari, hammom, kitob do‘koni, ibodatxonalar, 69 ta turli do‘konlar, bank, harbiylar uyi, transport kontoralari, muzey va boshqa madaniy muassasa hamda maishiy xizmat idoralari tashkil etiladi, ko‘chalarni ko‘kalamzorlashtirish, yoritish, tosh yo‘llar yotqizish va obodonlashtirish uchun katta mablag‘lar sarflanadi. Ammo Eski shaharda esa faqatgina mahalliy aholini nazorat qilish va itoatda saqlab turishga, ya’ni politsiya va mirshablik uchun mablag‘ sarflanadi, shahar obodonchiligi, tibbiyot, sanitariya holati, qurilish va madaniy hayotga mutlaqo e’tibor qilinmaydi. Ma’muriyat Samarqandning Eski shahar qismidan to‘planadigan soliqlardan tushgan daromadni shaharning yangi qismining qurilishiga va obodonchiligiga sarflaydi. Natijada asrlar davomida dunyoga mashhur bo‘lib kelgan shaharda sanitar holat, uy-joy qurilishlari, madaniy obidalar, jamoat joylari, ko‘chalar davr talablaridan orqada qolib, ruslar yashaydigan Yangi shahar qismi obodlashib, hududi esa kengayib boradi. Shunga qaramay, asrlar davomida rivojlanib kelgan an’anaviy savdo markazlari – bozorlar, xunarmandchilik ustaxonalari, masjidlar hamda aholining asosiy qismi shaharning eski qismida joylashganligi bois, Eski shahar bu davrda ham ijtimoiyiqtisodiy va madaniy hayotda o‘z ahamiyatini yo‘qotmadi. V.Masals - kiyning 1913 yilda keltirgan ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, Samarqand ning Eski shahar qismida 28 ta karvonsaroy, 1169 ta do‘kon, 6185 ta xususiy uylar, 4 ta bozor, 14 ta madrasa, 91 ta maktab, 105 ta masjid bor edi. Shahar bozorlariga yaqin atrofdagi qishloq va shaharlardan ko‘plab xaridorlar kelgan, chunki Samarqand shahri Toshkent va Farg‘ona hududlariga mahsulot tarqatadigan o‘ziga xos savdo ombori bo‘lib, nafaqat viloyatdagi, balki Turkistondagi yirik savdo- sanoat markazlaridan biri edi. 1888 yilda Krasnovodskdan Samarqandgacha bo‘lgan Kaspiy orti temir yo‘li, 1898 yilda esa Samarqand-Andijon temir yo‘llarining qurilishi shaharni Rossiya imperiyasining janubiy qismlari hamda o‘lkadagi yirik shaharlar bilan yaqindan bog‘ladi, ayni paytda Samarqandga rus sanoatchilari va sarmoyadorlarining faol kirib kelishiga hamda viloyatda ye tishtirilgan qishloq xo‘jalik mahsulotlari va boshqa xom ashyoni Rossiyaga olib ketishga katta imkoniyat yuzaga keldi. Samarqand shahri va uezdida viloyatdan metropoliyaga mahsulot olib ketish bilan shug‘ullanuvchi o‘nlab savdo-sanoat firmalarining bo‘limlari va do‘konlari faoliyat ko‘rsata boshladi. Samarqand shahrida ularning 117 ta do‘koni bo‘lib, ular shahardan asosan paxta, ipak, guruch, chorva mahsulotlari, ho‘l meva, vino, charmteri, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini Rossiya shaharlariga, rus manufakturasi mahsulot larini esa viloyat aholisiga yetkazish bilan shug‘ullanganlar. Samarqand Turkistondagi eng yirik vinochilik markazi bo‘lib, uning atrofi va ichkari sida bogdorchilik va uzumchilik keng rivojlangan edi. Kas piy orti temir yo‘li qurilgach, Samarqand viloyatida rus sarmoyadorlarining kirib kelishi faollashadi va shaharda sanoat korxonalari ko‘payadi. Bu korxonalar asosan xomashyoni qayta ishlashga ixtisoslashgan bo‘lib, ular choy qadoqlash, paxta tozalash, yog‘-moy, ko‘nchilik, vinochilik korxonalaridan iborat edi. Shahar aholisining ichki ehtiyojlarini qondirishda mahalliy hunar mandchilik mahsulotlari muhim o‘rin tutsa-da, o‘lkada zavodfabrika mahsulotlarini ko‘payib borishi bilan mahalliy kosibchilik ustaxonalari kamaya boshlaydi. Agar 1888 yilda shaharda 1300 dan ortiq turli usta xonalardan tashqari 1969 ta mayda hunarmandchilik ishlab chiqarish korxo nasi faoliyat ko‘rsatdi. 1907 yilga kelib ularning soni 963 taga tushib qoldi. Ustaxonalarning ma’lum qismi birlashib yiriklashgan bo‘lsa, ma’lum qismi zavod-fabrika mahsulotlari bilan raqobat qila olmay, yopiladi. Hunarmandchilikning ayrim turlari, masalan igna tayyorlash umuman tugatilib, o‘rniga yangi hunarlar, masalan choy qadoqlash hunari yuzaga keladi. Bu davrda Samarqand o‘lkada choy savdosi bo‘yicha asosiy o‘rinda turar edi. Imperiya hukumatining Turkistonda ma’naviy sohada olib borgan mustamlakachilik siyosatiga qaramay, XX asr boshida qo‘shni mamlakatlar va musulmon olamida keng tarqalgan ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlar Samarqand shahrini ham chetlab o‘tmadi. Bu davrda Samarqandda Hoji Muin, Mahmu dxo‘ja Behbudiy, Siddiqiy Ajziy, Abduqodir Shakuriy, Rahma tullo Ismatullaev kabi ma’rifatparvar ziyolilar yashab, faoliyat ko‘rsatdilar. Turkistonda jadidchilik harakatining yetuk namoyandalardan biri bo‘lgan Mahmudxo‘ja Behbudiy musulmon davlatlari va Rossiya shaharlarini kezib, o‘z mamlakatida ta’lim tizimi va moddiy-madaniy turmushning zamon talablaridan ortda qolayotganlini anglab yetadi. U Rahmatullo Ismatullaev, Abduqodir Shakuriy tomonidan tashkil etila boshlangan yangi usul mak tab lari uchun «Risolai asbobi savod», «Risolai jugrofiyai Rusiya», «Risolai jug‘rofiyai umroniy», «Kitobat-ul-atfol», «Amaliyoti islom», «Tarixi islom» kabi darslik va qo‘llanmalar yaratadi, 1913 yilda mahalliy teatrga asos solib, ilk o‘zbek dramasi «Padarkush» asarini yozadi va sahnalashtiradi. 1913-1914 yillarda Behbudiy «Samarqand» nomli mahalliy gazeta nashrini yo‘lga qo‘yadi. Rus, o‘zbek va tojik tillarida chop etilgan mazkur gazeta sahifalarida xalq taraqqiyotga va ma’rifatga da’vat etiladi, mavjud holat keskin tanqid ostiga olinadi. Hukumat gazetaning 45 ta soni chiqqach, yopib qo‘yadi. Mahmudxo‘ja Behbudiy tez orada mahalliy tildagi ilk jarida - «Oyna» jurnalini nashr qila boshlaydi . «Oyna» jurnali qisqa fursatda nafaqat Turkistonda, balki Kavkaz, Tatariston, Turkiya, Afg‘oniston, Eron va Hindistongacha tarqaladi. Bundan tashqari , Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘z hisobidan xususiy bosmaxona va kutubxona - «Nashriyoti Behbudiya» va «Kutub xonai Behbudiya»ni tashkil etadi. U o‘z bosmaxonasida jadid adabiyoti namunalaridan tashqari Turkiston xaritasini ishlab chiqib, chop etadi, kutubxonaga esa musulmon davlatlari va qo‘shni mamlakatlardan kitob olib kelishga harakat qiladi. Bu davrda xukumatning Turkistondagi ta’lim tizimini imkon qadar siqishtirish siyosatini olib borishiga qaramay, fan va adabiyot sohasidagi izlanishlar butkul to‘xtab qolmadi. Chunonchi bu davrda Samarqandda geog rafiya, astronomiya, kartografiya va tabiiy fanlar bo‘yicha chuqur bilimlarga ega bo‘lgan Hoji Yusuf tomonidan ilk globus ihtiro qilinadi. Moskva, Istanbul, Suriya va Yevropa shaharlarida 10 yil davomida otasi bilan sayohatda bo‘lib qaytgan, nazariy va amaliy bilimlarga ega bo‘lgan Hoji Yusuf yaratgan globus o‘z zamondoshlari tomonidan yuqori baholanadi. Shahardagi ilg‘or fikrli ziyolilar mustabid tuzum sharoitidagi mavjud ahvolni tanqid qilish, xalqni ma’rifat va taraqqiyotga da’vat etish bilan cheqlanib qolmay, Samarqand shahrining kelajagi, uning obod bo‘lishi haqida orzu qilganlar hamda buning uchun nimalar qilish kerakligi haqida o‘z mulohazalarini bayon etganlar. Chunonchi, o‘sha davrda yashab, ijod qil gan, arab, fors, rus tillari va adabiyotini, musiqa va texnikani hamda tikuvchilik va to‘quvchilikni yaxshi bilgan, o‘z hisobidan yangi usul maktabi tashkil qilgan ma’rifatparvar Siddiqiy Ajziy o‘z she’rlarida ana shunday g‘oyalarni ilgari surgan. O‘zining «Mir’oti ibrat» nomli she’riy asarida Siddiqiy Ajziy Samarqandni obod va ozod kelajagini tasavvur qilib, shaharda katta va ko‘plab imoratlar, ko‘plab tramvay va avtomobillar, «oynai- bark», ya’ni televidenie hamda telefonlar, hattoki so‘zlashganda oynada aksi ko‘rinadigan telefonlar, har yerda elektr qandillar bo‘lishini bashorat qiladi. O‘zining «Xotima» nomli she’riy asarida esa u til, qonun, ilm-fan va davlatsiz millatning istiqboli yo‘qligini alohida ta’kidlaydi. Samarqand shahri Turkistonda kechgan siyosiy jarayonlarning qizg‘in o‘choqlaridan biri edi. Shahardagi mahalliy aholi orasida mustamlakachilik tuzumiga, hukumatning adolatsizlik siyosatiga qarshi tez-tez norozilik chiqishlari bo‘lib turgan. Mahalliy ulamolar Rossiyadan o‘lkani taftish kilish uchun yuborilgan senator Palenga bir necha marotaba yozma murojaat qilib, shahardagi boshqaruv tizimi va ijtimoiy hayotda o‘z diniy vamilliy manfaatlarini, an’analarni tiklashni, adolatsizliklarga chek qo‘yishni so‘raganlar. Shahar aholisi nomidan tuzilgan 53 banddan iborat petitsiyada nafaqat ijtimoiy, diniy va milliy manfaatlar, balki siyosiy huquqlar ham talab qilingan bo‘lib, musulmonlarning Rossiya Davlat Dumasida va boshqaruv tizimida rus aholisi bilan teng huquqqa ega bo‘lishi lozimligi talab qilingan edi. Samarqand shahri, uezdi va viloyati aholisi 1916 yilda butun Turkistonni qamrab olgan, Rossiya imperatorining mahalliy aholini front orti ishlariga safarbar qilish haqidagi farmoniga qarshi ko‘tarilgan umumxalq qo‘zgolonida faol ishtirok etib, hukumatga qarshi o‘z noroziligini keskin namoyon etgan. Samarqandning ruslar yashaydigan yangi qismi ham imperiya hukumatiga qarshi muxolifatda bo‘lgan siyosiy kuchlar markaziga aylangan edi. Bu yerda rus-sotsial demokratlari hukumatning adolatsiz siyosatini keskin tanqid ostiga olgan rus matbuoti «Samarkand» gaze ta si nashr etila boshlaydi. Gazeta sahifalarida hukumatning adolatsiz siyosatini keskin tanqid ostiga olinishi ma’muriyat tomonidan tazyiqqa uchrab, to‘xtatib qo‘yiladi. Ammo ma’muriyatning tazyiqlariga qaramay, gazeta turli nomlarda - «Russkiy Samarkand», «Zarafshan», «Nov ы y Samarkand» kabi nom lar bilan yana qaytadan tiklanadi. O‘rta Osiyo tarixida muhim o‘rin tutgan Samarqandning tarixi va madaniy merosiga katta qiziqish bilan qaragan rus sharqshunoslari – V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, V.L.Vyatkin kabi olimlar bu davrda qarovsiz qolgan shahar tarixi, uning moddiy yodgorliklarini o‘rganishga katta e’tibor qaratib, qator tadqiqotlar olib bordilar. Zero, bir necha ming yillik tarixga ega bo‘lgan ko‘hna Samarqanddagi boy madaniy merosning ta’rifi hatto Yevropa mamlakatlariga ham yetib borgan bo‘lib, jahon madaniyati tarixida katta o‘rin tutar edi. Ammo ma’muriyatning madaniy merosga e’tborsizligi tufayli ko‘pgina yodgorliklar bu davrda qarovsiz ahvolga tushib qoldi. Bu davrda shahar hayotiga kirib kelgan yangiliklar – ilk bosmaxonalar, teatr, matbuot, kommunikatsiya, temir yo‘llar hamda sanoat korxonalari, bank-kredit tizimi, savdo-sanoat firmalari va boshqalar Samarqand hayotiga zamonaviy shaharsozlik madaniyati va iqtisodiymoliyaviy munosabatlarning yangicha shakllarini olib keldi, ammo ulardan asosan rus aholisi, amaldorlari, sarmoyadorlari, harbiylari va ularning oilalari bahramand bo‘ldilar. Bu yangiliklar mahalliy aholining o‘z salohiyatini to‘liq namoyon etish, rivojlantirishga emas, balki eng avvalo metropoliya manfaatlarini ta’minlash hamda mustahkamlashga, o‘lkaning iqtisodiy salohiyatini imkon qadar o‘zlashtirishga xizmat qildi. Lekin matbuot, teatr, nashriyotlar, ta’lim tizimi taraqqiyoti masalalari, hamda qo‘shni mamlakatlarda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar jamiyatning eng ilg‘or vakillarining islohotlar zarurligini anglashida, taraqqiyot g‘oyalarini targ‘ib etishda muhim ahamiyat kasb etdi va bunda jamiyatning fidoiy, ilg‘or fikrli vakillari bo‘lgan ziyolilarning roli katta bo‘ldi .

MAVZU. SAMARQANDDA QOG’OZ TAYYORLASH SAN’ATI REJA : 1.Samarqand qog’ozining tarixi 2. Samarqand qog’ozining tayyorlash san’ati .

Insoniyatning eng buyuk kashfiyotlaridan biri - Buyuk ipak yo‘li asrlar davomida tasavvurga sig‘mas darajada insoniyat tamadduniga keskin burilish yasadi, mislsiz kashfiyotlarga sababchi bo‘ldi. U nafaqat uzoq manzillar va elatlarni bir-biriga yaqinlashtirdi, balki turli g‘oya va madaniyatlar o‘chog‘i va chorrahasiga aylandi. Tarix zarvaraqlarida o‘chmas iz qoldirdi. Ushbu savdo yo‘llarida Xitoy chinni va shoyisi hamda hind ziravorlari qanchalik shuhrat qozongan bo‘lsa, moziyning yaqin ming yilligiga qadar Samarqand qog‘ozi ham Buyuk ipak yo‘lida eng ko‘p xarid qilinadigan noyob tovarga aylandi. 751 yilning iyul oyida Jambul shahri yaqinida joylashgan Talas daryosi bo‘yida (hozirgi Qirg‘iziston) Xitoy jangchilari O‘rta Osiyoga bostirib kirdi. O‘sha davrdagi Samarqand hokimi Abu Muslim bosqinchilarga qarshi o‘z qo‘shnini yo‘llab, dushmanni yer bilan yakson qildi va Samarqandga 20 mingdan ortiq xitoylik askarlarni asir sifatida olib keldi. O‘z hayotlarini saqlash niyatida hunarmandlikdan xabardor xitoylik asir jangchilar mahalliy hunarmandlarga qog‘oz ishlab chiqarish sir-sinoatlarini o‘rgatdilar. Shu vaqtdan boshlab Samarqandda qog‘oz ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. IX asrga kelib, ushbu tarmoq shahar hunarmandchiligining eng muhim jabhalaridan biriga aylandi. Asta-sekinlik bilan Samarqand qog‘ozi butun sharq va g‘arb bozorlarini ham egalladi. Ushbu mahsulotning turli xil navlari VIII asrdan XIX asrga qadar nafaqat O‘rta Osiyo va Yaqin Sharqda, balki Yevropaning ko‘pgina davlatlariga dong‘i ketdi. Sharq olamida Samarqand qog‘ozlari Misr qog‘ozi kabi keng omma tomonidan foydalanila boshlandi. Bunga ayniqsa IX-X asrlarga kelib, ko‘pgina fors va arab tilidagi asarlar va qadimiy qo‘lyozmalar aynan Samarqand qog‘oziga yozilishi yaqqol misol bo‘la oladi. Ming yildan ortiq vaqt mobaynida o‘z faoliyatini san’at darajasiga yetkazgan samarqandlik hunarmand-qog‘ozgarlar dunyoda eng yupqa, silliq hamda siyohni ko‘p shimmaydigan, o‘ta chidamli noyob qog‘oz turlarini ishlab chiqarish texnologiyasini yaratishdi. Jumladan oq rangli «Samarqand sulton qog‘ozi» o‘zining yupqaligi, silliqligi va yumshoqligi bilan boshqa qog‘oz navlaridan

alohida ajralib tursa, «Samarqand shoyi qog‘ozi» sifat jihatdan undan qolishmasa- da, rangi och sariq - novvot rangda bo‘ladi. «Mir Ibragimi» qog‘oz turi yuzida oq rangdagi dumaloq shaklli suv tomchi izlari bilan qoplangan bo‘ladi. «Nimkanop» turi esa ipak qoldiqlari hamda po‘stloq tolalari bilan qorishtirib tayyorlangani uchun, u dolchin rangda bo‘ladi. Ushbu qog‘oz turlarini yaratishda xomashyo sifatida paxta, ipak va tut daraxti po‘stlog‘idan keng foydalaniladi. Asrlar davomida shaharning Siyob anhori bo‘yida ikki mingga yaqin suv tegirmonlari ishlab turgan va ularning 400 dan ortig‘ida qog‘oz ishlab chiqarilishi yo‘lga qo‘yilgan. Shaharga tashrif buyurgan barcha olimu fuzalolar, tarixchilar va sayohatchi mehmonlar bu qog‘ozning sifati va chidamliligidan hayratga tushishgan. Bunga isbot sifatida turli asrlarda yashab ijod etgan ba’zi tarixchi va yozuvchilarning Samarqand qog‘oziga bergan ta’riflarini, yozma manbalardagi ma’lumotlarni qayd etib o‘tishni lozim deb topdik. Arab tarixchisi Al-Maqdisiyning (X asr) ma’lumotlariga ko‘ra, Xorazmda ishlab chiqarilgan kamonlar, Shoshning sopol idishlari hamda Samarqand qog‘ozlari Buyuk Ipak yo‘lida ayirboshlanadigan mollar ichida eng mashhuri va bebahosi bo‘lgan. Samarqand qog‘ozi haqida temuriyzoda hoqon, Hindistonda boburiylar sulolasiga asos solgan Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zining «Boburnoma» asarida shunday deydi: «Olamda yaxshi qog‘oz Samarqanddin chiqadi, Juvozi qog‘ozlar suyi tomon Konigildin keladur, Konigil Siyob yoqosidadurkim, bu suvni Obi rahmat ham der edilar». Fors tarixchisi Abu Mansur Saalibining (X asr) ta’kidlashicha, Samarqand qog‘ozi sifat jihatidan Misrning pergamentidan yer bilan osmoncha farq qilgan. Sharqning mashhur fors kalligrafi Sultonali Mashhadiy (XV - XVI asrlar) faqatgina Samarqand qog‘ozida ijod qilishni tavsiya etgan: «Samarqand qog‘ozi juda ham yaxshi! Agarda sen oqil inson bo‘lsang, uni rad etma: unga yozilgan xat juda ravon va go‘zal chiqadi…».

O‘rta Osiyoga tashrif buyurgan vengriyalik buyuk sharqshunos va tilshunos olim sayohatchi A. Vemberi 1863 yilda Samarqandga tashrif buyurganida, Samarqand qog‘ozi haqida o‘z asarlaridan birida shunday deb yozadi: «Buxoro va Samarqandda ishlab chiqariladigan ushbu qog‘oz butun Turkiston va unga qo‘shni mamlakatlarda ulkan shuhrat qozongan». XX asr boshida O‘zbekistonda yashagan va tarixiy obidalarni topish yo‘lida qazilma ishlarini olib borgan arxeolog V.Vyatkinning ta’kidlashicha: «Samarqand dunyoning turli davlatlariga ko‘p miqdorda yetkazib beradigan noyob qog‘ozi bilan mashhurdir». Amir Temur hukmronligi davrida (XIV-XV asrlar) qog‘oz ishlab chiqarish hunarmandchilikning eng muhim tarmoqlaridan biri bo‘lgan. XVIII asrning boshiga qadar Samarqand va uning atrofida 42 ga yaqin qog‘ozgar kosiblar faoliyat ko‘rsatishgan va keyinchalik mamlakatning boshqa hududlari - Qo‘qon, Buxoro va Toshkent viloyatlarida ham ushbu hunarmandchilik turi keng tarqalgan. Temuriylar hukmronligi qulagach, mahalliy hukmdorlararo jangu jadallar va turli bosqinchilarining tinimsiz hujumlari natijasida yurt iqtisodiy inqirozga yuz tutdi, ko‘pgina hunarmandlik turlari Samarqandda yo‘qolib, aksariyat hunarmandlar tinch vohalarga, jumladan Qo‘qon shahriga (Qog‘ozgar va Chorku qishloqlari) ko‘chib ketishdi. Shundan so‘ng Qo‘qon shahri asosiy qog‘oz ishlab chiqarish markazlaridan biriga aylandi va bu an’ana 1930 yilgacha davom etdi. 1995 yilda Buxoro viloyatining Kogon shahrida o‘tkazilgan «Tarixiy yodgorliklarni saqlash» mavzusi bo‘yicha YuNESKOning xalqaro konferentsiyasida asosiy e’tibor yo‘qolib borayotgan qadimiy xalq hunarmandchiligi amaliy san’atini rivojlanishiga qaratildi. Tadbirda turli viloyat va shaharlardan ishtirok etgan usta hunarmandlar qatorida samarqandlik Zarif Muxtorov ham olamga dong taratgan va asrlar davomida yo‘qolib ketgan Samarqand qog‘ozini ishlab chiqarishni qayta yo‘lga qo‘yish loyihasi bilan qatnashdi. Tarixiy qo‘lyozma va kutubxonalardagi qadimiy manbalardan uzoq izlanishlar olib borganidan so‘ng, turli rivojlangan mamlakatlarda qog‘oz ishlab

chiqarish korxonalarining faoliyati bilan yaqindan tanishib chiqqan hunarmandlar sulolasining davomchisi Zarif Muxtorov bu amaliy san’at turini o‘z xonadonida qayta tiklash harakatiga tushdi. 1995 yildan 2002 yilga qadar o‘tkazilgan sinov-tajribalardan so‘ng Zarif Muxtorov Samarqand qog‘ozi yaratilishi sir-sinoatlarini to‘la o‘zlashtirib, «Konigil» qishlog‘ining Siyob anhori oqib o‘tadigan eng so‘lim go‘shasida hukumatimiz, YuNESKO va Yaponiyaning «JEIKA» xalqaro agentligi ko‘magida «Konigil-Meros» qog‘oz ishlab chiqarish hunarmandchilik markaziga asos soldi. Hozirgi kunga qadar mazkur markazda O‘rta Osiyo hududlarida keng tarqalgan, mevasi iste’molga yaroqli bo‘lgan, aholi orasida «balx tuti» deb ataladigan tut navi po‘stlog‘idan turli xildagi Samarqand qog‘ozlari ishlab chiqarilmoqda. Albatta, har bir hunarning o‘ziga yarasha mashaqqatlari va quvonchli damlari bor. Samarqand qog‘ozini ishlab chiqarish jarayonida balxtut novdalari bir necha kun suvda ivitib qo‘yiladi. Undan keyin po‘sti shilinib, po‘stloq ustidagi qo‘pol jigarrang qismi pichoq bilan ajratiladi. Tozalangan sarg‘ish rangli po‘stloqlar qozonda 5-6 soat qaynatiladi va shundan so‘ng ular yog‘ochdan yasalgan o‘g‘irlarda 7-8 soat davomida mayin tolalarga aylangunicha maxsus to‘sinlar orqali tuyib maydalanadi. Keyingi bosqichda mayin tolasimon po‘stloqlar katta idishga solinib, Siyob suvida aralashtiriladi va to‘rtburchak shakldagi suzg‘ichlardan o‘tkaziladi. Ho‘l qog‘ozlar 8-10 soat davomida taxtakachga bostirib qo‘yiladi, so‘ngra ular birma- bir silliq joyga yopishtiriladi. Yakunlov jarayonida har bir qog‘oz silliq marmar tosh ustiga qo‘yiladi va chig‘anoq yoki aqiq toshi bilan silliqlanadi. Shu tarzda Samarqand qog‘ozi tayyor bo‘ladi. Mashaqqatli qo‘l mehnatini talab qiladigan bunday qog‘oz ishlab chiqarish fan-texnika rivojlangan hozirgi davrida kerakmi, degan savol o‘z-o‘zidan tug‘ilishi tabiiy. Lekin bundan ming yillar avval, Buyuk ipak yo‘li bo‘ylab dong‘i ketgan va dunyoning turli mamlakatlariga karvonlar orqali yetkazib turilgan Samarqand qog‘ozi bugungi kundagi fan-texnika taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shgan, uning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratgan, desak xato qilmagan bo‘lamiz.

O'xshashlar

Paleolit davri san’ati
QADIMGI YUNONISTONDA NOTIQLIK SAN’ATI
Sud jarayoni va notiqlik san’ati
DORIVOR O’SIMLIKLAR URUG’LARINI EKISHGA TAYYORLASH
Sport musobaqalari va sportchilarni tayyorlash tizimi.