Mavzu: Sud jarayoni va notiqlik san’ati Reja: 1.Notiqlik san’ati tarixi 2.Yunon notiqligi va rim notiqligi 3.Ritorika,snegorlar,logograflar 4.Sharq notiqligi

NOTIQLIK SAN’ATI TUSHUNCHASI HAQIDA.NOTIQLIK SA’NATI TARIX Kishilar   chiroyli ,  mazmundor  nutq  masalasi  bilan  juda  qadimdan  qiziqib  keladilar. Qadimgi  Gretsiya  (Yunoniston)  da  va  Rimda  nutq  madaniyatining  nazariy  asoslari yaratildi.  Nutq  oldiga  qo’yiladigan  talablar  ishlab  chiqildi.  Bu  davrda  davlatning, savdo-sotiqning,  sud  ishlarining  nihoyatda  taraqqiy  etishi,  notiqlikni  san’at darajasiga  ko’tardi.  Yetuk  inson  bo’lishi   uchun  albatta ,  notiqlik  san’atini  egallash shart  qilib  qo’yiladi.  Ana  shu  ehtiyoj  tufayli  notiqlik   nazariyasi  yaratildi.  Uning Sitseron,  Demosfen,  Kvintilian,  Aristotel  kabi  nazariyotchilari  yetishib  chiqdi. Eramizning  335  -yilida  Aristotelning  «Ritorika»si  yaratildi.  Unda  notiq  oldiga quyidagilarni  vazifa  qilib  qo’ydi: -  materialni   har  tomonlama  tayyorlash ; -  materialni  joylashtirish  rejasini  belgilash; -  materialni  o’zlashtirish,  nutq  qurilishini  to’g’rilash; -  notiqning  nutq  materialini  o’rganishi; -  materialni  so’z  bilan  ifodalash; -  nutqni  talaffuz  qilish,  ya’ni  nutq  jarayoni. Notiqlik     san’atining     tarixi     juda     uzoq     bo‘lib,     u     eramizdan     avvalgi     V     asr     boshl arida   Yunonistonda     shakllana     boshladi.     Yunonistonda     aristokratiya,     demokratiy a     tuzumi o‘rnatilishi     natijasida     davlat     ishlarida,     xalq     majlislarida,     senat     kengashlarida,     s ud         va  yig‘ilishlarda   respublikaning   har   bir  ozod  kishisi   erkin  nutq  so‘zlash huquqiga   ega   bo‘lgan.     Davlat   ishlarini   boshqarishda   qatnashishni   hohlagan   har   bir   kishi   uchun   chiroyli   so‘zlash   san’atini   egallash   majburiy   bir ehtiyojga   aylana   borgan.     Sud     ishlarida     o‘rnatilgan     tartib     notiqlik     san’atining     y uksalishiga     katta     bir     turtki     bo‘ldi.   Sud   jarayonida   javobgar     o‘ziga   qo‘yilayotgan   aybning   asosizligini   isbotlab   gapirishi,   da’vogar  

esa     o‘z     fikrida     qattiq     turishi,     uni     qoralashi     lozimedi.     Lekin     hamma     ham     chir oyli     so‘zlash   qobiliyatiga     ega     bo‘lavermaydi.     Shuning     natijasida,     nutq     matnlari ni     yozib     beradigan     bilimdon   kishilarga     ehtiyoj     tug‘ila     boshladi     va     yozma     nut q     san’atini     yaxshi     egallagan     notiqlarni     o‘sha   zamon tili  bilan  "logograflar"   deb atay   boshladilar.       Notiqlik   san’atining   keng   ko‘lamda   qanot   yoyishi   esa,   o‘z   navbatida   uning   sud   noti qligi,   harbiy     notiqlik     va     siyosiy     notiqlik     kabi     shoxobchalarining     paydo     bo‘lish iga     olib     keldi.     Sudda   gapiriladigan   chiroyli   nutq   o‘rnini,   endilikda   aniq qonuniyatga   ega   bo‘lgan   sud   notiqligi   egalladi.   Oradan     bir     oz     vaqt     o‘tgach,     noti qlikning     yana     bir     turi     -     epideyktik,     ya’ni     tantanali   nutq     uslubi   paydo bo‘ldi.     Bulardan     tashqari,     notiqlik     san’atining     rivoji     adabiy     tilning     shakllanish iga,     notiqlik   san’atining     nazariyasidan     iborat     bo‘lgan     "Ritorika"     ilmining     vuju dga     kelishiga     sabab     bo‘ldi.   Rimdagi barcha   shoirlar   va   notiqlar   shu   maktabdan ,   ya’ni   ritorika   maktabidan   ta’lim olganlar.     Notiqlar     tomonidan     yaratilgan     nutq     matnlari     nasriy     va     poetik     ijod     mazmunasi   hisoblangan.     Bunday     ijodkor     notiqlarning     nomi     o‘z     mamlakati     doi rasidan     chiqib,     jahonga   ma’lum   va   mashhur   bo‘lgan.   Aristotel, Demosfen   va   Sitseronlar   shular jumlasidandir.     O‘rta     Osiyoda     Arastu     nomi     bilan     mashhur     bo‘lgan     Aristotel     er amizdan     avval,     384     yili   Stagir     (Makedoniya     yarim     orolidagi     Xalkidik)da     shifo kor     oilasida     dunyoga     keladi.     Uning     otasi   Nikomax   Aleksandr Makedonskiyning   nabirasi   podsho   Aminti   II   saroyida   shifokorlik qildi.     Aristotel     17     yoshida     Afinaga     keladi     va     bu     erda     o‘z     zamonasining,mash hur,olimlaridan,bo‘lgan.Platonga   shogird   bo‘ladi.     342     yili     Makedoniya     podshosi     Filipp     o‘zining     Aleksandr     nomli     13     yosh   o‘g‘lining   tarbiyasi  uchun   Aristotelni Mitilendan   chaqirib   oladi. Bu   erda   u   falsafa   maktabini   ochadi,va   katta   kutubxona   tashkil   qiladi.     Shu   davrda   Gretsyada   chiroyli   so‘zlashga   qiziqish   kuchayib   ketgan   edi.   Buning   natijasida   qato r     notiqlik     maktablari     ochiladi.     Bu     maktablarda     so‘z     san’ati     ustalari     -     shogirdl

ar     etishtirib   chiqarilar     edi.     Keyinchalik     chiroyli     so‘zlash     haqida     qo‘llanmalar     maydonga     keldi.     Shunday   asarlardan     biri     Aristotelning     "Ritorika"     nomli     kitobi dir.     Buyuk     olim     uni     mashhur     "Poetika"   nomli     asaridan     so‘ng,     ya’ni     eramizda n     oldingi     330     yillarda     Afinaga     so‘nggi     marta     qaytib   kelganda   yozgan edi.     Ma’lumki,   ungacha   Anaksimen,   Lampsak   ham   "Ritorika"   nomli   qo‘llanma   ya ratgan   edi.   Bu     ikki     asar     birbiriga     tamoman     o‘xshamaydi.     Ularningbirinchisi     qo ‘llanma     bo‘lsa,     ikkinchisi   chiroyli   so‘zlash  nazariyasi bo‘yicha,ilmiy,mulohazalardan iborat.     Aristotel     har     bir     jumlaning     asosiy     fikrini     ifoda     etishga     qaratilishi,     rav on     tinglovchi   tushunadigan   darajada   sodda   bo‘lishini   talab   etadi.   U   notiqning   hissi yot   bilan   so‘zlashi   mulohaza   yuritayotgan     fikrining     tinglovchi     qalbiga     tez     etishi ga     muhim     omil     bo‘lishini     alohida     uqtiradi.   Bundan   tashqari,   Aristotel     notiqning   auditoriyani     o‘ziga   jalb   etishi     uchun   hazilmutoiba   so‘zlar   bilan   lirik   chekinish   qili b   tinglovchilarni   hayajonlantira   bilishi   zarurligini,   agar   turli   ko‘rgazmali   qurollarda n     foydalansa,     har     xil     epitet,     chog‘ishtirish     va     metaforalarni     qo‘llasa,     nutqinin g   ta’sirchanligi   yanada   oshishini,   ammo   keltirilgan   misollar   ko‘payib   ketib,   tinglov chini   zeriktirib   qo‘ymasligi   kerakligini   ham   ta’kidlaydi.       Aristotel   fikrlari hozirgi   kunda   ham   o‘z   qimmatini   yo‘qotgani   yo‘q.     Umrini     onaVatanining     gullab yashnashiga     bag‘ishlagan     davlat     arbobi,     mashhur     notiqDemosfen   eramizdan   old ingi   384   yili   Afinada   o‘ziga   to‘q   oilada   dunyoga   keldi.   Uning   otasining   ismi   ham Demosfen   bo‘lib,   qurol-yaroq   ustaxonasining   egasi edi.     Demosfen     notiqlik     bilan     shug‘ullanishdan     avval     o‘z     ustozi     yo‘lidan     borib ,     boshqalarga   sudda     so‘zlanadigan     nutqning     matnini     yozib     berar     va     bu     ishlari     uchun     yaxshigina     haq     olar     edi.   Borabora     nutqiy     matn,yyozish     Demosfenni     qo niqtirmaydi.     U     otashin     vatanparvar     sifatida   ijtimoiy   faoliyatini vatanining   ravnaqi   uchun sarflashni   orzu,qiladi.   Yosh     notiqning     xalq     oldidagi     birinchi     nutqi     ayanchli     hol da:     to‘polon,     kulgi,     qiyqiriq,   hushtak   chalib   masxaralash   bilan   qarshi   olinadi.   U     o‘z   nutqini   tugatolmay   minbardan   tushishga   majbur   bo‘ladi.     Demosfen     nutqining     bunday     ayanchli     tugashi     tabiiy     edi,     chunki     uning     tovushi     juda     past   bo‘lib,     bir  

  oz     duduqlanar,     "r"     harfini     talaffuz     etolmas,     g‘uldirab,     mujmal     gapirar     edi.     B ulardan   tashqari, uning   elkasini   qimirlatib  turadigan   odati   ham  bo‘lib,  ko‘pchilik orasida   o‘zini   tog‘ri  tuta   bilmas  edi. Xalq         majlislaridan     birida     Demosfen     o‘zini     ikkinchi     bor     sinab     ko‘radi.     Lekin     bu     safar   ham     muvaffaqiyatsizlikka     uchraydi.     Shundan     so‘ng     Demosfen     o‘z     nu tqidagi     kamchiliklarni   boshqa   takrorlamaslik   uchun   astoydil   bosh   qotiradi.   Har   ku ni   bir   necha   soatlab   noto‘g‘ri   talaffuz   etayotgan   so‘zlari   ustida   qayta-qayta   mashq   qiladi.   Hatto   og‘ziga   tosh   solib   olib,   qattiq   va   ravon   gapirishga     harakat     qiladi.     "r"     tovushini     to‘g‘ri     talaffuz     etish     uchun     esa     kuchuk     bolasining   irillashini   kuzatad i  va   o‘zi  ham  xuddi  shu   tovushni   qaytaradi.     Nihoyat     uzoq     muddatli     tinimsiz     mashqlardan     so‘ng     Demosfer     o‘z     maqsadiga     erishadi:   mashhur     notiq     bo‘lib     etishadi.     Ammo,     shunga     qaramay,     u     hech     qach on     tayyorgarliksiz     nutq   so‘zlamas,     oldindan     yozib     qo‘yilgan     matnni     yodlab     ol ar,     har     bir     so‘z     ustida     puxta     o‘ylar,   jumlalarni     aniq     va     chiroyli     tuzishga     hara kat     qilar     edi.     Ulug‘     notiqning     nutqi     shu     qadar   sodda,   ravon,  mantiqan  puxta va   jozibali   bo‘ldiki,   bu   faqat   mashaqqatli mehnat,samarasi,edi.     Mark     Tulliy     Sitseron     eramizdan     oldingi     103     yilda   Rimda n     uzoq     bo‘lmagan     Arpina   shahrida   badavlat   oilada   dunyoga   keladiUning   bolalik   yillari   Arpina   shahridagi   otasiga   qarashli   yerlarda   o‘tadi   otasi o‘z   farzandiga   yaxshi   ta’lim-tarbiya   berish   maqsadida   Rimga   ko‘chib   o‘tadi.   Sitser on     u     erda     yunon     tili     va     adabiyotini     mukammal     egallagach,     Yunonistonning     mashhur     so‘z   ustalari     Litsiniy     Krass     va Mark     Antoniy     kabi     notiqlardan     so‘z     san’atining     nozik     sir-asrorlarini   o‘rgatgan ularning   ajoyib   nutqlarini tinglaydi.     Bo‘lajak   notiq,   ayni   vaqtda,   falsafa   bilan   ham   shug‘ullanadi.     Lekin   uni   ko‘pro   notiqlik   san’ati     qiziqtiradi.     Sitseron     notiqlarning     turli     mimika     va     haraka tlari     bilan     so‘zlashayotganini   ko‘rib,     notiq     bo‘lish     uchun     aktyorlikdan     ham     xa bardor     bo‘lish   kerakdegan     xulosaga   keladi.   Shuning   uchun   Ezop va   Rossiy   kabi   o‘z   davrining   mashhur   aktyorlaridan   saboq   oladi.