Sharq alomalari asarlarida psixologiya REJA: 1.           Sharq allomalari  tomonidan  ta’lim  jarayoniga  kiritilgan  o`qitish   usullari. 2.           Abu  Rayxon  Beruniy  asarlarida  o`qitish  usullari. 3.           Ibn  Sino  ta’limotida  o`qitish  yo`llari. 4.           Davoniyning  ko`rsatmalarida  o`qitish  muammolari.  

Sharqning qomusiy  olimlari  Abu  Rayhon  Beruniy,  Abu  Ali  Ibn  Sino, AForobiy,  Davoniy,  Jomiy  asarlarida  ta'lim-tarbiya,  o'qitish  masalalari  atroflicha bayon  qilib  berilgan.  Shuningdek,  mutafak-kirlarimiz  tomonidan  ta'lim  jarayonida o'qitishning  qaysi  usul  vositalaridan  foydalanish  lozimligi  uqtirib  o'tilgan. Keltirilgan  fikrlardan  ko'rinadiki  dastlab  shaxs  amaliy  bilimlarga  keyinchalik  esa nazariy  bilimlarni  qo'lga  kiritishi  lozimligi       borasidagi  g'oyalar  ilgari  surilgan. Qomusiy  olim  Abu  Rayhon  Beruniy  asarlarida  o'qitish  usullari  masalasiga alohida  to'xtalib,  o'quvchi  shaxsiga  ta'lim  berishda  ko'proq  qaysi  tomonlarga  e'tibor berish  kerakligini  bayon  qilib  beradi.  Jumladan,  olim  tomonidan  quyidagi  qoidalar ilgari  suriladi: -  o'qitishda  yodlatish  emas,  balki  tushunish  mantiqiy  fikrlash,  xulosalar chiqarish,  yo'liga  amal  qilish  lozimligi. -  o'qitishda  o'quvchining  qiziqishi,  intilishini  hisobga  olinishi  va  muallim  o'z shogirdlariga  xushmuomalali  bo'lishi. -  o'qitishda  turli  usul,  metodlarni  qo'llash  ya'ni  qarab  chiqish, o'qilmagan  mavzularni  o'qib  olish  kerakli  joylarini  qayta  o'qib  olish, umuman  yana  o'qib  chiqish  va  tushunib  olish. -  o'quv  qurollarini,  kitoblarni  e'tibor  bilan  avaylab,  asrab  tutish, bu  kitoblar  insoniyatning  boyligi  ekanligi. Beruniy  yoshlarni  o'qitish  uchun  o'qituvchi  tanlashni  birinchi  va  asosiy  ish deb  bilgan.  U  bolalarni  yoshligidanoq  aniqrog'i  5—6  yoshidan  o'qitish  tarafdori edi.  Buning  uchun  o'qituvchi  xush muomalali,  rostgo'y,  o'z  fanini  yaxshi  biladigan pokiza,  toza  ozoda  yurish  va  turishida  namuna  boiishini  talab  etadi.  Bu  g'oya  to'g'ri va  adolatli  talabdir.  Agar  tarbiyachi  o'rnak  bo'lmasa,  aytgan  gapiga  o'zi  rioya qilmasa,  uning  tarbiyasi  samarasizdir. Beruniy  ta'lim  tarbiyaga  o'quvchilarning  diqqatini  jalb  qilish,  mashg'ulotlar davomida  o'quvchini  zerikib  qolmasligi  uchun  ta'lim  olishning  turli  yo'llari,  shakl va  metodlari  ustida  to'xtalgan.  U  shunday  deb  yozadi,  «Bizning  maqsadimiz o'quvchini  toliqtirib  qo'ymaslikdir.  hadeb  bir  narsani  takrorlash  zerikarli  bo'ladi, materialga  nisbatan  salbiy  munosabat  shakllanadi.  Agar  o'quvchi  bir  masaladan, boshqa  bir  masalaga  o'tib  tursa,  u xuddi-turli-tuman  bog'-rog'larda  sayr  qilgandek boiadi,  bir  bog'dan  o'tar  o'tmas,  boshqa  bir  bog'  boshlanadi.  Kishi  ularning hammasini  ko'rgisi  va  tomosha  qilgisi  keladi.  Har  bir  yangi  narsa  kishiga  rohat

bag'ishlaydi deb  behuda  aytilmagan».  Olimning  so'zlarida  uning  bilim  berish yo'llari  haqidagi  qarashlari  ham  bayon  etilgan. Birinchidan  —  ilmiy  bilimlar  turli  mavzulardan  iborat  bo'lishi,  o'quvchini zeriktirmasligi,  xotirasiga  malol  kelmaslikni  ko'zda  tutadi. Ikkinchidan  —  bunday  usul  boshqa  tadqiqotchilarning  o'qib  o'rganuvchining mehnatini  yengillashtirishga  qaratilgan. Uchinchidan  —  borliqdagi  hodisalarni  har  tomonlama  o'rgan-masdan  ilmiy bilimlar  doirasini  aniqlab  olish  qiyin  bo'lishini  ta'kidlaydi. Beruniy  ilm  olishga  kirishni  quyidagicha  ta'kidlaydi:  «Ilm  dargohiga  kirar  ekansan, qalbingni,  ko'ngilni  ozdiruvchi  illatlardan,  odamni  ko'r  qilib  qo'yadigan holatlardan,  chunonchi,  qotib  qolgan  urf-odatlardan,  hirsdan,  raqobatdan, ochko'zlikning  quli  boiishdan  o'z  hokimligi  uchun  kurashishdan  ozod  boimog'ing darkor». Beruniy  o'quvchiga  bilim  berish  uni  xat  savodli  qilish  haqida  gapirar  ekan, bu  o'rinda  qog'ozning  paydo  bo'lishi,  yozuv  va  uning  vujudga  kelish  xususiyatlari, turli  belgilar  o'quv  qurollari  haqida  alohida-alohida  to'xtalgan.  Uning  ta'kidlashicha har  bir  xalqda  ta'lim  berishning  o'ziga  xos  tomonlari  bo'lib,  hammasida  ham o'qitish  eng  awal  alifbedan  boshlanadi. Qomusiy  olim  Beruniyni  ta'kidlashicha  bilim  olish  jarayonida  insoniyat yaratgan  bilimlarni  egallash  uchun  o'quvchida  intilish  va  qiziqish  boiish  kerak. Ilm  olishning  muhim  yoilaridan  biri  kishi  o'zini  hammaga  do'st,  yaxshilik  qila bilish  darajasiga  yetkazishdan  boshlanadi.  Bilimlarni  yakka  holda  emas,  balki jamiyat  a'zolari  bilan  birga  yashab  olish  mumkin.  Chunki,  ilmlar  insoniyat jamoasining  mahsulidir.  Yakka  kishi  o'zi  uchun  kerakli  bmmlarni  yarata  olmaydi. Kishi  tabiati  bilmagan  va  bila  olmagan  narsasini  bilishga  o'chdir. Beruniy  ilm  olish  yo'li  bilan  dunyoni  bilishning  turli  bosqichlarini  ko'rsatadi: To'liq  bilim  olishda  narsalaming  chegaralari  ma'lum  bo'ladi. Narsalaming  bo'laklarini  umumlashtiruvchi  chegaralarigacha  ma'lum  bo'ladi, lekin  bunda  ham  tafsilotdan  holi  bo'lmaydi. O'sha  tafsilotlar  atroflicha  biluvchi  va  bilinuvchi  sifatida  birlashadi,  lekin  bu holat  zamon  ichida  bo'lib  turadi.

Atroflicha bilish  holati  zamon  ichida  bo'lmaydi,  endilikda  narsalarni, voqealarni  bilishda  zarur  vosita  bo'lgan  ism  sifatlarga,  laqablarga  ehtiyoj  qolmaydi. Beruniy  tomonidan  ilgari  surilgan  fikrlarda  bilimlilik  orqali  nodonlikdan xalos  etish  masalalari  bayon  qilingan.  O'quvchini  o'qitish  muomalali,  rostgo'y, savodxon,  shogirdlariga  prinsipial,  yumshoq  muomalali  bo'lishi  kerak.  Muallim o'quvchini  doimo  to'g'ri  yo'lga  boshlashi,  sezgir  va  talabchan  bo'lishi  lozimligini uqtiradi. Beruniy  muallim  shogirdlariga  yumshoq  muomala  qilishi,  ularga  to'g'ri  yoi ko'rsatishi,  yaxshi  yo'lga  yo'llashi,  niyatini  to'g'ri  qilishi,  o'zini  katta  olmay,  ochiq ko'ngil  bo'lishi  haqida  ta'lim  bergan. Beruniy  o'qitish  muallimning  o'qib  o'rganishi,  takrorlashi  bilan  bevosita bog'liq  ekanligini  alohida  uqtirgan.  Shuningdek,  kitob  o'qishning  usul  va metodlariga  alohida  e'tibor  beradi.  Kitoblarni  shunchaki  emas,  balki  fikrlarni kichik  boiimlarga  bo'lib  o'qish,  hamma  o'qilgan  joylarni  umumlashtirib,  qayta o'qish  haqida  ham  ibratli  materiallarni  bayon  etadi. Beruniy  o'qitishda  faqat  induktiv  yo'l  bilangina  emas,  balki  deduktiv  yo'l bilan  ham  ish  tutmoq  lozimligini  ta'kidlaydi.  Bunda  olim  har  qaysi  metodni  joyida qo'llamoq  zarurligini  yaxshi  bilgani  ko'rinib  turibdi.  Bunday  o'qish  tafakkurni o'stirib,  bilishning  sifatini  yaxshilaydi,  aqliy  bilimni  boyitadi. Beruniy  dastlab  o'quvchining  ongli  o'qishi,  matnning  hajmi  kichik,  mazmuni sodda,  keyinchalik  esa  hajmi  katta,  mazmuni  murakkabroq  bo'lgan  matnlarni o'qishga  kirishishi  o'qish  jarayonida  taqqoslash-qiyoslashga  e'tibor  berish o'quvchilaming  ongli  bilimiga  asos  solishini  eslatib  o'tgan. Olim  o'qilganlarning  barchasini  qaytarib  o'qish  deganda,  asosan  xato  qilmay, so'zlarni  buzmay,  ortiqcha  tovush  ishlatmay,  bo'g'inlarni  tushirib  qoldirmay,  so'z urg'usini  o'z  o'rnida  qo'llab,  to'g'ri  o'qishni  ta'kidlaydi.  O'qishning  tez,  to'g'ri  va ifodali  boiishi,  o'qish  davomida  bolaning  o'z-o'zini  kuzatib  borishi,  xatosiz  tez  va to'g'ri  o'qishiga  yordam  beradi. Beruniy  bilimlar  ustozlar  tomonidan  o'rgatiladi  deb  biladi.  U  nazariy bilimlarni  o'quvchiga  singdirish  usullari  haqida  to'xtalib,  muallim  o'z  ishiga  asosan qiziqarli  suhbat  usuli  bilan  yondashib,  shogirdning  fanga,  kasbga  o'rganilayotgan ilmga  havasini  uyg'ota  olishini,  ta'limning  asosiy  vazifalaridan  bin  deb  bildi. Buning  uchun  ba'zan  muallim  o'z  shogirdlarini  majbur  qilishi  mumkin  deb  bildi.

Ibn Sino  bilim  olishda  bolalarni  maktabda  o'qitish  zarurligini  qayd  etar  ekan, ta'limda  quyidagi  tomonlarga  rioya  etish  zarurligini  ta'kidlaydi: -  bolaga       bilim       berishda       birdaniga       kitobga       band       qilib  qo'ymaslik; -  ta'limda  yengildan  og'irga  borish  orqali  bilim  berish; -  olib  boriladigan  mashqlar  bolalar  yoshiga  mos  bo'lishi; -  o'qitishda  jamoa  bo'lib  maktabda  o'qitishga  e'tibor  berish; -  bilim  berishda  bolalarning  mayl,  qiziqish  va  qobiliyatini  hisobga  olish; -  o'qitishni  jismoniy     mashqlar  bilan     qo'shib     olib     borish. Talabaga       bilim       berish  o'qituvchining       mas'uliyatli       burchidir. Shunga  ko'ra,  Ibn  Sino  o'qituvchining  qanday  bo'lishi  kerakligi  haqida  fikr  yuritar ekan,  shunday  yo'l  yo'riqlar  beradi.   Bular  quyidagilardan  iborat: -  bolalar         bilan         muomalada         bosiq         va       jiddiy       bo'lish; -  berilayotgan  bilimning  talabalar  qanday  o'zlash-tirib  olayotganligiga  e'tibor berish; -  ta'limda  turli  metod  va  shakllardan  foydalanish; -  talabaning  xotirasi,  bilimlarni  egallash  qobiliyatini  va  shaxsiy xususiyatlarini  bilish; -  fanga  qiziqtira  olishi; -  berilayotgan  bilimlarniig  eng  muhimini  ajratib  bera  olishi; -  bilimlarni  talabalarga  tushunarli  qilib,  uning  yoshi  aqliy  darajasiga  mos ravishda  berishi; -  har  bir  so'zning  bolalar  hissiyotini  uyg'onish  darajasida  bo'lishga  erishish zarur,  deydi  olim. Ibn  Sino  ta'kidlashicha  bilishda  qaysi  metodlardan  foydalanmasin,  u og'zaki ifodali  bilimlarni  tushuntirishmi,  turli  ko'rinishlardagi  suhbatmi,  tajribalarmi, baribir  talabada  haqiqiy  bilim  hosil  qilish,  mustaqil  qobiliyatini  rivojlantirish, olgan  bilimlarini  amaliyotga  tatbiq  eta  olish  qobiliyatini  tarkib  toptirishni  asosiy maqsad  deb  bilgan.