logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Shayboniylar tangalarida uchraydigan yozuv va naqsh turlari.

Shayboniylar tangalarida uchraydigan yozuv va naqsh turlari.

Yuklangan vaqt:

29.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111 KB
Ko'chirib olish
Mavzu:Shayboniylar tangalarida uchraydigan yozuv va naqsh turlari. Reja: 1 Shayboniylar tangalarida 2 Uchraydigan yozuv va naqsh turlari. 3 Shayboniylar sulolasining oliy hukmdor ligi Xulosa XIV asrning 40-50 yillariga kelib SHayboniylar davlati tinimsiz o`zaro urush olib boradigan kichik-kichik xokimlik va viloyatlarga bo`linib ketdi. Faqat 70-80 yillarda Abdulloxon butun mamlakatni birlashtirishga muvaffak bo`ldi. SHayboniylar xukmronligi davrida mamlakat iqtisodiyotiga ta`sir ko`rsatib, tangalar zarb qilishda ancha o`zgarishlar qilishdi. By davrda Temuriylar davridagi zarb qilingan kumush va mis tanga lar xam mavjud edi. SHayboniylar ularni tamg’alab, qiymatini kamaytirganlaridan so`ng mazkur tangalar savdo aloqasida yurgizila boshlandi. SHayboniylar nomi bilan yangi kumush va mis tangalar zarb qilishda. oz miqdorda oltin tangalar zarb qilindi, faqat Abdulloxon tomonidan.SHayboniylar zarb qilgan kumush tangalar Temuriylar davrida zarb kilingan tangalardan farq qilgan. Lekin mis tangalar Temu riylar davrida zarb qilingan mis tangalarga o`xshash edi. Ular ko`p xollarda chiroyli bezatilgan dinorlardan tashqari mayda mis pullar xam zarb qilganlar. Bip dinorga oltita mis pul to`g’ri kelgan. mis pullar etiborsizlik bilan zarb qilingan. Bizgacha etib kelgan mis pullar yozuvlari uchib ketganligi uchun yaxshi o`rganilmagan. SHayboniylar davri tangalaridagi yozuvlar ko`p xollarda nasx yoki kufiy uslubida bitilgan. Ba`zan tomonlardan biridagi yozuv o`rniga turli naqshlar yoki xayvon, qushlarning rasmi berilgan.Xayvonlar yomon tasvirlangan, xozir ularni ajratish xam qiyin. XV asrda bo`lganidek XVII asrda xam kumush va mis tangalar ni tamg’alash uslubi davom etgan. Tangalar ilgari nima maqsadda tamg’alangan bo`lsa, shayboniylar davrida xam tamg’alashni moxiyati xarakteri shundayligicha qolgan. By davlatda ko`plab zarbxonalar mavjud edi. Andijon, Axsi, Buxoro va boshqa shaxarlarda tangalar zarb qilingan. Faqat Toshkent, Samarqand, Buxoro va Balxda muntazam ravishda tangalar zarb qilingan. Xurosonni qo`lga kiritganda Xirot, Mashxad, Nishopur, Saraxs va boshqa shaxarlarda zarb qilingan. Bundan tashqari uncha katta bo`lmagan vaqtli zarbxonalar xam bo`lgan. XVI asrda bunday zarbxonalar mis dinorlarga tamg’a bosish ishi bilan shug’ullanganlar. mas,: Vobkani (Vobkent), SHavdaro va Miyonqol, Parak singari zarbxonalardir, ular shasharlarda emas, balki uncha katta bo`lmagan axoli yashaydigan joylarda ish yuritar edilar. Kumush tangalarga tamg’a bosish birinchidan oldin man etilgan tangalarni qaytadan savdo muomalasiga kiritishga imkon yaratsa, ikkinchidan xazina foyda ko`rar edi. Lekin mavjud kumush tangalar "eski" va "yangi" tangalarga bo`linar edi. O`nta eski tanga to`qqizta yangi tangaga to`g’ri kelar edi. By xol xazina uchun boylik xisoblanar edi. SHayboniylar davlati inqirozga yuz tutgan bir vaqtda ba`zi viloyat xukmdorlari o`z nomlari bilan kumush tan galar zarb qilganlar. Xullas, SHayboniyxon axoli turmush darajasini yaxshilash niyatida o`tkazilgan 1507-1509 yillardagi isloxoti natijasida u to shu vaqtgacha mavjud turli o`lchov va og’irliklardagi tangalar o`rniga bir xil og’irlik ulchovidagi (5,2gr.) kumush va mis tangalarni joriy etadi. bu albatta pul savdo munosabatlarini barqarorlashtiradi. Ammo Muxammad SHayboniyxon o`limidan keyin bir tomondan o`zaro qarama-qarshilik, ikkinchi tomondan Boburning Samarqandni olish niyatidagi xarbiy yurishlaridagi janglar mamlakat iqtisodiy xayotiga katta zarar bo`lib, pul qadrsizlangan. SHuning uchun xam Kuchkunchixon 1515 yildan boshlab pul isloxotiga kirishib, faqat 1527 yilga kelib axvolni to`g’rilashga erishadi. SHayboniylar davlati inqirozga uchragandan so`ng xokimiyat tepasiga joniylardan Muxammad Joniy taxtga o`tirdi-XUSH asr o`rtalariga qadar xukmronlik qilganlar. Bu davr mobaynida mamlakat iqtisodiy xayotida katta o`zgarishlar qilishgan. Ular XVII asrda kumush, mis tangalar zarb qilganlar, 1702 yildan oltin tangalar chiqarganlar. SHayboniylar dastlab tangalarning og’irligini bir misqol, ya`ni 4,8 gramm miqdorida zarb qilgan bo`lsalar. 17 asrga kelib tangalarni og’irligi 4,4 grammga tushib qoldi. Joniylarning zarb qilgan tangalari XVI asrdagi tangalardan farq qilmaydi. ular zarb qilgan kumush va oltin tangalardagi yozuvlar nasx uslubida berilgan. XVII asrda xam kumush tangalar "eski" va "yangi" tangalarga bo`lingan. bu davrdan boshlab kumush tangalar a`lo sifatli sof kumushdan tayyorlangan. Mazkur tangalar "eski" deb e`lon qilinganidan so`ng 10% qimmatini yo`qotgan, keyinchalik tangalarda kumush miqlori kamayib borgan. 17-asrning o`rtalarida tangalarning yarmi kumushdan iborat bo`lgan. SHunday bo`lsa xam zarb qilingan tangalar «yangi» xisoblanib ular yuz foiz kumushdan zarb qilingan tangalardek muomalada yuritilgan. Ammo davlat ularni «eski» tangalar deb e`lon qilishi bilanoq tangalar yarim qimmatini yo`qotar edi. Shayboniylar sulolasining asoschisi Muhammad Shayboniyxon hukmdor Abdulxayrxonning nabirasi Shoh Budoqxonning o g li bo lib, u 1451 yilʻ ʻ ʻ tug ilgandir. Bolaligidan uni Muhammad Shoh Baxt (“Shoh baxti”) deb atar ʻ edilar. Muhammad Shoh Baxtning otasi Shoh Budoq Sulton erta vafot etgan. Ko chmanchi oliy tabaqadagilarning o zaro nizolari qurboni bo lgan ʻ ʻ ʻ Abdulxayrxon vafotidan so ng (1469) uning hokimiyatiga birlashgan qabilalar ʻ tarqab ketdi. Dashti Qipchoqning sharqiy qismida g alayonli yillar boshlandi. ʻ Shayboniyxon hokimiyat uchun kurash olib bordi va bir madaniy markazdan ikkinchi bir madaniy markazga o tish chog ida ba zi qal alarga yurish qildi. ʻ ʻ ʼ ʼ Keyinchalik u Samarqandga, Temuriylar saroyiga taklif etildi. Temuriylar saroyida Shayboniyxon “buyuk xon”ning nabirasi sifatida yaxshi kutib olindi. Temuriy hukmdorlar Shayboniyga umid bilan Dashti Qipchoqda o z siyosatlarini amalga oshiruvchi shaxs sifatida qarar edilar. Markaziy ʻ Osiyoning madaniy markazlarida ma rifatli kishilar bilan yaqindan tanishuv ʼ Muhammad Shayboniyga ijobiy ta sir ko rsatdi. Ayniqsa, Buxoroda yashagan ʼ ʻ yillari uning hayotida o chmas iz qoldirdi, bu yerda Kur onni juda yaxshi ʻ ʼ o quvchi qorilardan biri Mavlono Muhammad Xitoyi unga dars bergan. ʻ Shayboniyxon o z davrining ma rifatli kishisi, jasur jangchi bo lishi bilan birga ʻ ʼ ʻ mohir sarkarda ham edi. O zining she riy solnomasi – “Shayboniynoma”ni ʻ ʼ Shayboniyxonga bag ishlagan Muhammad Solih, uni harbiy mahoratga ega ʻ kishi sifatida ta riflaydi.Shayboniyxon Dashti Qipchoqda o z davlatini tiklashga ʼ ʻ muvaffaq bo ldi.Shayboniyxon 1510 yil Marv yaqinidagi Mahmud qishlog ida ʻ ʻ Eron shohi Ismoil Safaviy bilan bo lgan jangda halok bo ldi. Jang tugaganidan ʻ ʻ so ng uning jasadi askarlar jasadlari orasidan topilgan. Shayboniyxonning ʻ vahshiylarcha tanib bo lmas holga keltirilgan boshsiz tanasi Samarqanddagi ʻ Baland Sufa degan yerga dafn etildi. Hozirda boshqa shayboniylar ham dafn etilgan Sufa Registon maydonida joylashgan bo lib, Tillakori va Sherdorʻ madrasalari o rtasidagi burchakdadir.Tilla" - oltin pul bo`lib. ikki xil shaklda va ʻ og’irlik miqdorida bo`lar edi. O`sha davr pul miqdorida 1 so`m 80 tiyinga teng, ikkinchisi 3 so`m 60 tiyin deb belgilangan edi.2. "Tanga" - kumushdan ipshanib, bir tanga usha davr pul birligida 30 pul birligi yoki 20 tiyin deb belgilangan.3. "Pul" - misdan ishlanadi. U pulga va tiyinga bo`linar edi. Kumushdan ishlangan tanga "oq tanga" deb, misdan ishlangan pul "qora tanga" deb yuritilar edi."qora tanga" o`zining qiymati jixatidan ok tanganiig 60 %ga teng edi. SHuningdek xonlikda "shoyi", "Abbos shoyi". "yarim shoyi" deb nomlangan pul birliklari xam ishlatilgan. Ularning qiymati 10 tiyindan 40 tiyingacha o`zgarib turgan. Bu pullarda odam rasmi tasvirlanmasdan arab imlosida qaysi xonlik tomonidan nechanchi yillarda zarb qilingani yozilar edi. Xiva oltinlari pullari maxalliy va chet eldan keltirilgan oltinlarga bo`linar edi. Xiva oltinlari o`zining yaltiroqligi, mustaxkamligi jixatidan ajralib turgan. Muomalada ko`p ishla tilgan kumush pullarni metallari Quyi Novgoroddan keltirilgan.Xozirgi kunda Xiva xonligida zarb qilingan oltin, kumush, mis pullar va ularning qoliplari dunyoni ko`pgina mamlakatlari muzeylarida saqlanmokda. Mas.: Moskva, Sankt-Pterburg, ayniqsa Xiva xonligi Rossiya tomonidan eabt etilgach uning qimmatbaxo buyumlarini birinchi navbatda oltin, kumush pullarini talash. Rossiya jug’rofiya jamiyati vakili sharqshunos olim P.I.Perx va A.P. Kun raxbarligida ilmiy jixatdan tashkil qilindi. Vasilevskiy yordamida Peterburgdagi ermitajda tashkil qilingan numizmatika va boshqa fondlar O`rta Osiyodan. jumladan Xiva, Qo`qon va Buxoro amirligidan kelgan oltin, kumush, mis, atlas va boshqa pullar xisobiga boyili. 1883 yili ermitajga junatilgan buyumlar ichida 1168 ta qadimiy oltin-kumush tangalar edi. Bundan tashqari o`ljalar ichida tanga zarb qiladigan qoliplar, oltin va kumushdan ishlangan. 25 ta xon muxri, 200 dan ortik qadimiy tangalar mavjud edi. Bularning xammasi Xiva xonligi davrida zarb qilingan pullarning namunalaridir. Rossiya Xivani bosib olishi bilanok pul sistemasini Rossiya pul sistemasiga o`tkazishni taklif etgan. Lekin amalga oshmagan.Xonlikda ko`pincha kumushdan bo`lgan tanga pullar qulayligi uchun ko`p ishlatilgan. XIX asrning oxirlarigacha xar yili bir mil lion so`mlik kumush tanga pullar xivalik maxalliy ustalar tomo nidan zarb qilingan.Rossiya bosib olinganidan keyin Ekaterina II podsholigi davridan buyon pul sifatida muomalaga kiritilgan qog’oz, kumush pullar xonlik xududida qo`llanilmagan. qo`llanilganda xam uz kursidan past narxda qo`llar edi. Pul muomalasida qiyinchilik vujudga kelishi natijasida sarroflar faoliyati aktivlashadi. Xatto rus savdogarlari tangalar va tillalarni yig’ishtirib olib qog’oz pullar tarkatishni taklif qiladilar. 1893 yil Rossiya moliya vazirligining tashabbusi bilan rus savdogarlarining iltimosi muxokama qilindi va Xiva xoni tanga pullarini faqat rus podshosining ruxsati bilan zarb qilish majburiyati yuklatildi.Natijada XX asrning birinchi o`n yilligida rus qog’oz pullari ishlatilayotgan tanga pullarga nisbatan ikki barobar ko`payib ketdi. Xiva xoni Muxammad Raximxon II o`z umrining oxirlarida Xiva xonligida muomala uchun ishlatilayotgan pul miqdorining etishmayotganligi, shuningdek musulmon sharq olamida podsholar nomidan pul chiqarib turilmasa unga xalq itoat etmasligini tushuntirib iltimos qilib zo`rg’a tanga chiqarish imkoniyatiga ega bo`ldi. Uning vafotidan keyin Xivada pul bosib chiqarish deyarli to`xtatildi. Rus podshosi pullari muomalada ishlatiladigan bo`ldi. 1914 yildan boshlab Rossiya rus savdogarlari Xivada zarb qilingan tangalarni olmay qo`yadi. mavjud bo`lgan tilla va kumush pullar xalq qo`lida muomalada ishlatilibkelindi. Asfandiyorxon xokimiyatga kelgach. rus podshosi va amaldorlari Xiva xonligida bir kancha isloxotlar o`tkazish, Xivada muomalada bo`lgan yuritilayotgan barcha tanga va pullarni yig’ib olib butunlay pul sistemasini o`tkazishni xam taklif qildilar. lekin amalga oshirilmadi. 1918-20 yillar xonlikda ikki xonlik davri bo`ldi. Bu davrdagi Sayd Abdudloxon qo`g’irchok xon edi. Aslida xokimiyatni Junaidxon boshqarar edi. U uz xokimligini xalqqa ma`lum qilish uchun pul xam bostirib chiqardi. Uning puli atlasga ishlangan bo`lib "turma qog’oz" nomi bilan yuritilgan. Keyinchalik Junaidxon nomi bilan qog’oz pullar xam bosib chiqargan. 1920 yili 2 fevralda xokimiyat sovetlar tomonidan egallanganidan keyin 1920 yil 11 aprel’ qaroriga asosan Xiva pul birligi kursi belgilandi. Xivaning qog’oz pul birligi kurs rus podsholari davridan ishlatib kelinayotgan 1 so`m "krenka" puli 4 so`mlik Xorazmning uchun sovet puliga va 1 so`m "Turkiston boni" puli, Xorazmning 5 so`mlik umumsovet puliga teng deb belgilanadi. 1920 yilning aprelidan boshlab Xivada yangi pul birligi bosib chiqarish boshlandi. Uning old tomonida qishloq xo`jalik ishchi va dexkonlarning ittifokini bildiruvchi o`roq. jo`xori poyasi belgisi tasviri gerb tarzida tasvirlangan edi.1921 yil 1 yanvardan RSFSRning 1919 yilda bosib chiqargan pul birligi ishlatila boshlandi. Bu uz qiymatiga ko`ra SHu davrda yurib turgan Rossiya "Krenka" puliga teng bo`lib va "Turkbon" nominasiga nisbatan 10 barobar qimmat edi. Xorazmda 1920 yil may oyidan 1921 yil may oyigacha 489 million, 549 so`m Xorazm puli bosib chiqarilgan, Rossiyadan 225 million so`m qog’oz pul olingan. Junaidxon davrida bosib chiqarilgan 3 million so`m pul xam muomalada bo`lib. jami Xorazmda 717 million so`mdai ortiqroq pul mavjud edi. SHunday xolatda pul muomalasini tartibga sola olindi. Xorazm pulini qiymati tusha boshladi. 100 mlrd so`mlik Xorazm puli bosib chiqarildi. Bir milliard 100 million so`m RSFSR puli xam ishlatila boshlandi, lekin qadrsizlanishini oldini ola olmadi.1923 yil 31 mayda va 9 iyulda Xorazm Xalk, Respublikasi MK ijroiya komitetida respublika pul birligi kursi kurib chiqildi. Xoraem pul birligi bir so`mlik Rossiya pul birligi bilan almashtirishga qaror qilindi va 1923 yili 10 iyuddan 10 avgustgacha-muddatga deb belgilandi.1924 yil 14 fevraldan muomala uchun zarur bo`lgan pullar bosib bo`lingach. SSSR pul birliklarini bosib chiqarish tuxtatildi. Ularni o`rnini qoplash uchun 1924 yilda kazna chey biletlar. kumush va mis pullar bosib chiqarildi. Iyun’ oyila SSSRni barcha xududlarida pul birliklarini almashtirish yakunlandi. Qadrsizlangan xamma pullar yig’ib olindi.1922-24 yillar davomida amalga oshirilgan pul isloxoti Xorazmda Sovet xokimiyati yillarida amalga oshirilgan birinchi pul isloxoti edi. Oltin. kumush va mis pullar bundan keyin xam axoli qo`lida ishyaatilib kelindi.Ikkinchi pul isloxoti 1947 yili. uchinchisi 1961 yilda amalga oshirildi. By isloxot xam muomaladagi 10 so`mlik pullar 1 so`m qiymatiga keltirildi. YAngi pul birliklariga o`tildi.1991 yil yanvar’ oyila SSSR davlat bankining 1961 yil nusxasidagi 50 va 100 so`mlik pul belgilari to`lov uchun qabul qilish to`xtatildi. o`rniga yangi 50 va 100 so`mlik pullar bosib chiqarildi. Tarqoq qabilalarni to plash va shaharlardagi e tiborli shaxslardan o zigaʻ ʼ ʻ ittifoqdoshlar yig ishdan o z faoliyatini boshlagan Muhammad Shayboniyxon ʻ ʻ qo lga kiritilgan qal alarni mustahkamlash va ularda o z hokimiyatini yanada ʻ ʼ ʻ kuchaytirishga katga e tibor berdi. U harbiy yurishlar va davlat ishlari orasidagi ʼ qisqa tanaffuslarda turli fanlar va islomni o rganish, tarixiy va she riy asarlar ʻ ʼ bitish bilan shug ullandi. Shayboniylar davlatiga asos solgan Muhammad ʻ Shayboniy o z saroyiga ko plab tarixchilar, shoirlar, olimlarni jalb etdi. Uning ʻ ʻ saroyida Kamoliddin Binoiy, Muhammad Solih, Mullo Shodi, Fazlulloh ibn Ruzbehxon kabilar panoh topib, o z asarlarini bitdilar. Muhammad ʻ Shayboniyxonning Hirotni qo lga kiritilgandan so ng Kamoliddin Behzod ʻ ʻ tomonidan chizilgan portreti bizning kunlargacha saqlanib qolgan. Rasmning diqqatga sazovor tomoni xon oldidagi yozuv qurollari bo lib, ular hukmdorning ʻ ilm-ma rifatga qiziqqani va yozishni yaxshi ko rganligini ko rsatadi. ʼ ʻ ʻ Shayboniyxon tarixni sevgan va tarixiy asarlar yaratilishida ishtirok etgan. So nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, Shayboniyxon ʻ ʻ o zbek (“turk”) tilida bitilgan o ziga xos manba – “Tavorixi guzidayi ʻ ʻ nusratnoma” asarining yozilishida bevosita ishtirok etgan. Bu manbada keltirilgan aniq dalillar bilan tasdiqlanadi. Hozirda “Tavorixi guzidayi nusratnoma” hamda Shayboniyxon faoliyatiga oid bo lgan boshqa tarixiy asarlarning bir manba asosida vujudga kelganligi ʻ haqidagi faraz isbotlangan deb aytish mumkin (V. P. Yudin, R. G. Mukminova). Bu hol muallifi noma lum “Tavorixi guzidayi nusratnoma”, Muhammad ʼ Solihning “Shayboniynoma”, Kamoliddin Binoiyning “Shayboniynoma”, Mulla Shodining “Fathnoma” asarlarida bayon etilgan voqealarning o xshashligi vaʻ ularda keltirilgan bir xil she rlar, shu jumladan Muhammad Shayboniyga nisbat ʼ beriladigan she rlarning mavjudligi bilan ham tasdiqlanadi. “Tavorixi guzidayi ʼ nusratnoma” muallifi noma lum asardir. Asarning saqlanib qolgan hech bir ʼ qo lyozmasida (Sankt-Peterburg va Londondagi asosiy qo lyozmalardan ʻ ʻ tashqari, yana qisqartirilgan qo lyozma nusxalari ham mavjud) muallifning nomi ʻ ko rsatilmagan. Sankt-Peterburg qo lyozmasi matnida muallifning nomi ʻ ʻ ko rsatilishi lozim bo lgan joy bo sh qoldirilgan. Shu narsa aniqqi, “Tavorixi ʻ ʻ ʻ guzidayi nusratnoma”ni yozishda Shayboniyxonning o zi ishtirok etgan. ʻ Davr talabiga binoan Shayboniyxon turkiy tilidan tashqari fors tilini yaxshi egallagan, she riyatga qiziqib, o zi she rlar yozgan. Xonning baytlari uning ʼ ʻ ʼ atrofidagi mualliflarning asarlarida keltirgan. Hasanxoja Nisoriy o zining ʻ “Muzakkir al-ahbob” asarida Shayboniyxonning bayt va g azallaridan ʻ namunalar keltiradi. Xon haqida yozar ekan u: “Yaxshi she rlari bor edi”, deb ʼ ta kidlab shunday deb qayd qiladi: “… Hazrati shayx Najmiddin Kubroning… ʼ vafoti tarixini yaxshi aytgan. Tarix: Oning ta rixidur shahi shuhado, ʼ Yana bir alif birla bo lur ado”. ʻ Muhammad Solih Muhammad Shayboniyxonning she riy asarlarini yuqori ʼ baholab, uni yuksak ma lumotli kishi deb ta riflaydi. Temuriylar jamiyatiga ʼ ʼ yaqin shoir sifatida tan olinishini istagan Shayboniyxon o z she rlari bitilgan ʻ ʼ qog ozlarni odamlar gavjum bo lgan yerlar, bozorlarda osib qo yishni buyurgan. ʻ ʻ ʻ Shayboniyxon Kur onni yaxshi bilgan va diniy ulamolar bilan suhbat qurishni ʼ xush ko rgan. Hukmdorning siyosiy raqibi bo lgan Zahiriddin Muhammad ʻ ʻ Bobur ham uning musulmon dini borasida yaxshi bilimga ega ekanligini ko rsatib o tadi. Muhammad Shayboniyga hamroh va maslakdosh bo lgan ʻ ʻ ʻ shaxslar ichida shayxlar, sayyidlar va xojalardan chiqqan bilimdon kishilar eslatib o tiladi. Ularning ba zilari xonga nisbatan “buyuk muhabbat va ʻ ʼ sadoqat”larini ko rsatgan bo lib (Xondamir) keyinchalik ham hukmdorningʻ ʻ yaqinlaridan bo lib qolganlar. Ularning ichida Muhammad Solih tomonidan ʻ “olim kishi” deb atalgan Abdurahim sadr alohida imtiyozli o rin egallagan edi. ʻ Shayboniyxon islomdaga sunniy yo nalishga rioya qilar edi. Xon o zini “imom ʻ ʻ az-zamon va xalif al-rahmon” deb, sunnizmni esa, Eron shohi Ismoil Safaviy tomonidan davlat dini etib tayinlangan shiizmga qarama-qarshi, Shayboniylar davlatining dini deb e lon qildi. ʼ Muhammad Shayboniy kun tartibiga turli masalalar qo yilgan munozaralar ʻ o tkazar edi. Ularda Movarounnahrning yirik olimlari ishtirok etib, fikrlarini ʻ bildirar edilar. Samarqand yaqinidagi Konigilda o tkazilgan shunday ʻ majlislarning birida urushlar va o zaro tortishuvlar natijasida qarovsiz yerlarga ʻ aylanib qolgan mulk yerlaridan foydalanish haqida qaror qabul etilgan edi. Shayboniyxon hukmronligi davrida tarixiy va badiiy adabiyotda o zbek tilining ʻ mavqei kuchaydi.Hamma sulolalarga xos bo’lgan taxt uchun kurash va ichki ziddiyatlar Shayboniylarga ham xos edi. Buning natijasida ularning qarindoshi bo’lgan Ashtarxoniylar 1599 yil Buxoroda hokimiyatni o’z qo’liga oldi. Ular o’z hokimiyatini rasman 1601 yildan e’lon qildi. Ashtarxoniylar davrida mamlakatda taraqqiyot deyarli bo’lmadi. Dunyoviy bilimni o’rganish ikkinchi o’ringa o’tib qoldi, diniy mutaassiblik avj oldi. Lekin ilm–fan taraqqiyoti butunlay to’xtab qolmadi. Ashtarxoniylar davrida Samarqand Registoni shakllandi. Samarqand hokimi Yalangtushbiy Bahodirxon tomonidan 1626 yil Sherdor va Tillakori madrasalari qurildi. Hamma sulolalarga xos bo’lgan taxt uchun kurash va ichki ziddiyatlar Shayboniylarga ham xos edi. Buning natijasida ularning qarindoshi bo’lgan Ashtarxoniylar 1599 yil Buxoroda hokimiyatni o’z qo’liga oldi. Ular o’z hokimiyatini rasman 1601 yildan e’lon qildi. Ashtarxoniylar davrida mamlakatda taraqqiyot deyarli bo’lmadi. Dunyoviy bilimni o’rganish ikkinchi o’ringa o’tib qoldi, diniy mutaassiblik avj oldi. Lekin ilm–fan taraqqiyoti butunlay to’xtab qolmadi. Ashtarxoniylar davrida Samarqand Registoni shakllandi. Samarqand hokimi Yalangtushbiy Bahodirxon tomonidan 1626 yil Sherdor va Tillakori madrasalari qurildi. Ashtarxoniylar davridagi ichki ziddiyatlar Qo’qonda ming urug’idan bo’lgan Shohruxning 1709 yilda hokimiyatni o’z qo’liga olishiga sabab bo’ldi. Shu davrdan e’tiboran minglar boshchiligidagi mustaqil Qo’qon xonligi tashkil topdi va ular 1873 yilgacha hokimiyatda amal qildi. Ashtarxoniylar davridagi ichki ziddiyatlar Qo’qonda ming urug’idan bo’lgan Shohruxning 1709 yilda hokimiyatni o’z qo’liga olishiga sabab bo’ldi. Shu davrdan e’tiboran minglar boshchiligidagi mustaqil Qo’qon xonligi tashkil topdi va ular 1873 yilgacha hokimiyatda amal qildi. Xonliklardagi boshqaruv shakli. Uchala xonlikda boshqaruv shakli deyarli bir xil bo’lgan va quyidagi saroy mansablari amal qilgan: Qushbegi – bosh vazir (vaziri buzruk) barcha ijroiya hokimiyat uning qo’lida bo’lgan. Devonbegi – davlatning moliya – xazina ishlarini boshqargan. Mushrif – xonga inom etilgan buyumlarni va harbiy anjomlarni ro’yxatga olgan. Parvonachi – xon farmonlarini, rasmiy hujjatlarni mas’ul ijrochilarga yetkazgan. Dodxoh – tushgan arizalarga javob qaytargan. Ko’kaldosh – milliy xavfsizlik ishlari bilan shug’ullangan. Mirshab – tungi shahar soqchilar boshlig’i. Kitobdor – amir kutubxonasi va barcha viloyatlar kitobdorlari boshlig’i. Shayxulislom – shariat qonunlarining bajarilishi ustidan nazorat qilgan. Qozikalon – sud ishlariga yetakchilik qilgan va h.k. Xonliklarda madaniy hayot. Tarix ilmi. XVIII – XIX asrlarning birinchi yarmida Buxoro amirligi hududida tarix fani sohasida qator asarlar yaratildi. Bu davr tarixchi olimlaridan biri Abdurahmon Tole’ bo’lib, u tarix ilmiga katta hissa qo’shgan. Uning “Tarixi Abulfayzxon” asari nafaqat Abulfayzxon davri bo’yicha, ayni paytda XVIII asrning birinchi yarmidagi O’rta Osiyoning siyosiy ahvoliga oid qimmatli manba hisoblanadi. Xonliklarda madaniy hayot. Tarix ilmi. XVIII – XIX asrlarning birinchi yarmida Buxoro amirligi hududida tarix fani sohasida qator asarlar yaratildi. Bu davr tarixchi olimlaridan biri Abdurahmon Tole’ bo’lib, u tarix ilmiga katta hissa qo’shgan. Uning “Tarixi Abulfayzxon” asari nafaqat Abulfayzxon davri bo’yicha, ayni paytda XVIII asrning birinchi yarmidagi O’rta Osiyoning siyosiy ahvoliga oid qimmatli manba hisoblanadi. Shunday qilib, Rossiya bosqini arafasida O’rta Osiy hududida uchta mustaqil xonlik bo’lib, ularda o’zaro iliq munosabatlar bo’lmagan. Bu albatta, keyingi davrlarda chor Rossiyasining bosib olishiga sabab bo’ldi. Biroq har birining o’ziga xos taraqqiyot yo’nalishi bo’lib, ijtimoiy–siyosiy va madaniy hayotda o’z ahamiyatiga ega edi. Chor Rossiyasi bosqini arafasida jahon davlatlari kapilistik bosqichni boshidan o’tkazayotgan bo’lsada, O’rta Osiyo xonliklari hali feodal tuzumda edi. Bu davrda ular jahon bozoridan ancha uzilib qolgan edi Shunday qilib, Rossiya bosqini arafasida O’rta Osiy hududida uchta mustaqil xonlik bo’lib, ularda o’zaro iliq munosabatlar bo’lmagan. Bu albatta, keyingi davrlarda chor Rossiyasining bosib olishiga sabab bo’ldi. Biroq har birining o’ziga xos taraqqiyot yo’nalishi bo’lib, ijtimoiy–siyosiy va madaniy hayotda o’z ahamiyatiga ega edi. Chor Rossiyasi bosqini arafasida jahon davlatlari kapilistik bosqichni boshidan o’tkazayotgan bo’lsada, O’rta Osiyo xonliklari hali feodal tuzumda edi. Bu davrda ular jahon bozoridan ancha uzilib qolgan edi Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1.Nima uchun Temuriylar davlati parchalanib ketdi? 2.Shayboniylar davrida o’tkazilgan muhim islohotlarni sanang... 3.Shayboniylar davrida xonning yaqin odami qaysi lavozimdagi mansabdor bo’lgan? 4. Buxoro xonligi qachon tashkil topgan? 5. Qaysi davrdan boshlab Buxoro xonligi amirlik deb atalgan? 6. Xonliklarda qozikalon qanday vazifani bajargan? 7. Xiva xonligida davlat ishlari qaysi tilda olib borilgan? 8. Nima uchun xonliklar o’zaro yaxshi munosabatda bo’laolmagan? 9. Buxoro amirligini qaysi sulola boshqargan? 10. Xonliklarning ma’muriy boshqaruvi tartibini ayting... Markaziy Osiyo ayniqsa o‘zbek xalqi tarixida –xonliklar davri alohida o‘rin tutadi. Ko‘p ming yillik o‘zbek xalqi tarixida bu davr o‘zining muddati bilangina emas , balki, shu davrda xalqimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida yuz bergan juda katta voqealar bilan ham ajralib turadi. Temur vafotidan so‘ng Temuriy shahzodalar o‘rtasida boshlanib ketgan to‘xtovsiz urushlar sohibqiron ne mashaqqatlar bilan bunyod etgan qudratli davlatni parchalanib ketishiga sabab bo‘ldi. Asta-sekin bu qudratli davlat tarkibidan qator davlatlar va mulklar ajralib chiqib ketdi. Xorazmdan Astrobodgacha keng hududda joylashgan turkmanlar birinchilardan bo‘lib temuriylar davlatidan ajralib chiqdilar. Xuddi shu vaqtda Farg‘ona vodiysi ham ajralib mustaqil bo‘lib oldi. Shuningdek, Hisor va Badaxshon ham mustaqil davlatga aylandi. Natijada O‘rta Osiyodagina emas balki, Xuroson va Eron hududlarida ham temuriylar davlati yiqilgan edi. Temuriylar davrida buyuk Temur davlatining bunday parchalanib ketishi G‘arbda Qora dengiz qirg‘oqlaridan boshlanib, Sharqda Irtish daryosi va Balxash ko‘liga qadar, janubda esa Sirdaryoning quyi oqimlarigacha cho‘zilgan. Qipchoq dashtlarida yashovchi O‘zbeklar deb atalmish turkiy tilda so‘zlashuvchi ko‘chmanchilarni Movaraunnahr yerlariga hujum qilib uni zabt etishlari uchun qulay sharoit yaratib berdi. O‘z vaqtida mug‘ullar istilosi ostida qolgan hududi zabt etilib, Jo‘ji ulusiga kiritilgan Dashti Qipchoq aholisi Jo‘ji o‘limidan keyin uning o‘g‘illaridan biri Shaybonquli ostida o‘zining mustaqil ulusini tashkil etish uchun kurash olib boradi. Natijada Yoyiq daryosining Sharqidan Sirdaryo buylarigacha bo‘lgan yerlarda bunday ulus bapro etiladi. XV asrda ana shu Shaybon boshchiligidagi ulusda yashagan ko‘chmanchilar o‘zbek nomi bilan atalganlar. XVI asr Xiva tarixchisi Abdulg‘oziyning yozishicha (1603-1664) asosan chorvachilik va ko‘chmanchilik bilan shug‘ullanuvchi o‘zbeklarning ko‘pchiligi yozni Yoyiq daryosining yuqori oqimida, qishni esa Sirdaryoning quyi oqimida o‘tkazadilar. Bu yerda o‘zbeklardan tashqari qipchoqlar qo‘ng‘irotlar uyshun, nayman va boshqa qabilalar ham yashagan bo‘lib, ular o‘sha o‘zbeklar tarkibiga kirar edi. XV asrning 20 yillariga kelib Dashti Qipchoq urug‘lari ichida Shayboniylar urug‘i (o‘zbeklar) oldinga chiqdi. Bu urug‘ning eng ko‘ga ko‘ringan vakili, ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatining asoschisi Abdulxayrxon bo‘lib, u o‘zidan oldin bu yerda hukmronlik qilgan Baroqxondan farqli o‘laroq, taxtni o‘zgalar yordamida emas, balki bir qator o‘zbek qabilalari, chunonchi Nayman, Qo‘ng‘irot, Qiyot, Durman, Uyg‘ur, Uyshun va boshqa qabilalarning yordamida egalladi. U juda qisqa vaqt ichida yirik davlatni vujudga keltirdi va bu davlatni uning o‘zi 1428 yildan 1468 yilgacha boshqardi. Biz yuqorida ta’kidlaganimizdek, Abdulhayrhon boshliq o‘zbeklar asosan ko‘chmanchi xalq bo‘lib chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Shu bois ularga chorvachilik mahsulotlarini hunarmandchilik va qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga almashadigan xalqlar va hududlar kerak edi. Bundang tashqari bu davrga kelganda ko‘chmanchi o‘zbeklarning katta qismi feodal munosabatlarining rivojlanishi natijasida o‘z o‘tloq va podalaridan ajragan bo‘lib, ularning o‘troq hayot kechirishi uchun Movaraunnahr yerlari kerak edi. Shu va boshqa bir qator sabablarga ko‘ra hali Abdulxayrxon davridanoq o‘zbeklar Sirdaryoning quyi oqimidagi Sig‘noq, Oqqo‘rg‘on, Suzoq, Uzgan va boshqa yerlarga hujum qilib , u yerlarni bosib oldi. Ko‘chmanchi o‘zbeklar tomonidan Movaraunnahr hududlarini egallash uchun kurash Abdulxayrxonning nabirasi Muhammad Shohbaht Shayboniy davrida (1451-1510) kuchaydi. XV asrning ikkinchi yarmida Movaraunnahrdagi o‘zaro kurashlar bilan band bo‘lgan temuriylarning asosiy raqibi shimoldagi mo‘g‘ullar edi. Ularning Movaraunnahr yerlariga to‘xtovsiz talonchilik hujumlaridan bezor bo‘lgan temuriy shahzodalar mo‘g‘ullarga qarshi kurashda Shayboniyxondan foydalanish maqsadida u bilan ittifoq tuzdilar. Biroq Shayboniyxon bu ittifoqqa tez-tez xiyonat qilib, goh temuriylar, goh mo‘g‘ullar tomonida turib harakat qilar edi. Shayboniyxon bobosi Abdulxayrxon Dashti Qipchoqda tashkil etgan davlatni bir tomonlama kuchaytirib, o‘z oldiga hali o‘sha bobosi rejalashtirgan Movaraunnahr yerlarini bosib olish ishini hal etishni maqsad qilib qo‘ydi va uni amalga oshirishga kirishdi. Bu ishga kirishar ekan, Shayboniyxon eng avvalo 1480 yilda Qozoq xoni Burunduqxonga katta zarba berdi. Shundan so‘ng Shayboniyxon 1488-1500 yillar ichida O‘tror, Yassi, Sig‘anoq, Shaxrisabz.Turkiston shaharlarini egallaydi. Shundan so‘ng Temuriylar poytaxti Samarqandni egallashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Shayboniyxon 1499 yilda dastlab Samarqandni qamal qilganda bu yerda Sulton Ahmad Mirzoning o‘g‘illaridan biri, Sulton Ali Mirzo hukmronlik qilardi. Uning qobiliyatsiz, har tomonlama ojizligidan xabar topgan Shayboniyxon Samarqand shahriga kirmay Shahrisabz va Qarshi shaharlarini talab Qipchoq dashtiga qaytib ketadi. Ozroq vaqt o‘tgach Shayboniyxon Toshkent hokimi Mahmudxondan ozroq yordam olib, Samarqandga yangidan hujum boshlaydi. Xuddi shu payt Buxoro hokimi Muhammad-Boqi tarxon qo‘shinlari Samarqand hukmdori Sulton Ali Mirzoga yordamga kelayotganligini haqida Shayboniyxon xabar topadi. Shundan so‘ng u Samarqand qamalini to‘xtatib, asosiy kuchlarini Buxoro qo‘shinlariga qarshi qaratadi natijada Dabusiya qal’asida (hozigi Ziyovuddin stansiyasi yaqinida) bo‘lgan jangda (1500) Shayboniyxon qo‘shinlari g‘alaba qozonadilar. Shundan so‘ng Shayboniyxon Buxoroga tomon shiddat bilan harakat qiladi va shaharni uch kun qamaldan so‘ng qo‘lga kiritadi. Shayboniyxon tomonidan Buxoroni qo‘lga kiritilgani haqidagi xabar Samarqandning hukmron doiralari orasida sarosima keltirib chiqaradi Samarqand hukmdori Sulton Ali Mirzodan norozi bo‘lgan amirlarning bir guruhi Andijonda hukmronlik qilayotgan temuriy Bobur ixtiyoriga, ikkinchi guruhi, Sulton Ali Mirzoning Toshkentda hukmronlik qilayotgan akasi Uvays Mirzo yoniga ravona bo‘ldilar. Voqealar rivojini sinchiklab kuzatib turgan Samarqand hokimi Sulton Ali Mirzo bu vaziyatda Shayboniyxon bilan muzokaralar olib borishni lozim topib , bir guruh o‘ziga yaqin kishilar bilan uning huzuriga tashrif buyuradi. Shu tariqa Shayboniyxon 1500 yilda jangsiz Samarqandni birinchi marta egallaydi. Sulton Ali Mirzoni qatl etib, shaharni ayovsiz tarzda talaydi.. Biroq, Samarqand ruhoniylarining ko‘zga ko‘ringan namoyondalaridan biri xo‘ja Abdulmakarim yordamida Bobur tez orada Samarqandni egallab, shayboniylarning shaharda qoldirilgan qo‘shinlarini va ularni tarafdorlarini qirib tashlaydi. Shundan so‘ng Bobur Shayboniyxon qo‘shinlarini ta’qib etishga kirishadi. Lekin 1501 yil aprelida Zarafshon daryosi bo‘yida Sariko‘l degan dashtdagi jangda talofat ko‘rib Samarqandga chekinadi. Bu yerda 4 oy qamalda bo‘lib, oxiri 1501 yilning ikkinchi yarmida Samarqandni tashlab chiqadi va Toshkent hokimi Mahmudxon huzuriga ketadi. Shayboniyxon ikkinchi marta Samarqandni qo‘lga kiritib, uni ayovsiz taladiyu Shayboniyxon Samarqandni qo‘lga kiritgach, 1503 yilda Sirdaryoning yuqori qismiga qarab yurish qildi. Bu yerda (Toshkent hokimi) Mahmudxon, Bobir boshliq birlashgan kuchlarga duch keldi. Arxiyon yonidagi shiddatli jangda ular ustidan g‘alabaga erishib. Toshkent, Shoxruhiya, Farg‘ona shaharlarini qo‘lga kiritdi(1504). Shayboniyxon 1505 yilda Xorazmni, Movaraunnahrning asosiy shaharlarini egallagach , Xurosonni va unga qarashli yerlarni bosib olishni maqsad qildi. Xuroson sultoni Husayn Boyqaro (Sulton Husayn) (1489-1506) o‘zining to‘ng‘ich o‘g‘li Balx hokimi Badiuzzamon bilan birga Shayboniyxonga qarshi kurashmoqchi bo‘ladi. Lekin bu ko‘zlangan natijani bermaydi. Muhammad Shayboniyxon Hirotga qarshi yurish arafasida Husayn Boyqaroning ikki o‘g‘li Badiuzzamon bilan Muzaffar Mirzo o‘rtasida taxt kurashi boshlanadi. Natijada Hirot taxtiga ular bir vaqtda podsho bo‘lib ko‘tariladilar. Bu Shayboniyxonga qo‘l keladi. Shayboniyxon qo‘shinlari 1504 yilda Xisravshoh hukmronlik qilgan Qunduz shahrini egalladi. 1507 yilda esa Shayboniyxon Xuroson poytaxti Hirotni egalladi, so‘ngra Astrabodni egalladi. Taxt talashgan aka-uka temuriylar esa biri G‘arbga, biri Sharqqa qochdi. Qisqa vaqt ichida Shayboniyxon Temuriylar yerlari bo‘lgan Buxoro, Samarqand, Balh Mahshad, Nishopur, Kaba shaharlarini egalladi. U Sirdaryodan Afg‘onistongacha bo‘lgan yerlarning hukmdori bo‘lib oldi. Faqatgina Sirdaryo bo‘yidagi yerlar Toshkent hukmronligida bo‘lsada, bular ham Shayboniyxonga yarim qaram edi. Xullas Shayboniyxon 8 yil ichida Timuriylar davlati hududlarini butunlay istilo qildi. Shayboniyxonning birin-ketin bergan harbiy zarbalari tufayli Temuriylar davlatining qulashiga olib kelgan asosiy sabablar haqida ham alohida to‘xtalib o‘tish zarur bo‘ladi. Bu haqda gapirar ekanmiz, avvalo Shayboniyxon hujumi arafasida o‘lkadagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni yomonligi, mehnatkash xalq ommasining qashshoq hayoti ko‘chmanchi o‘zbeklar-g‘alabasining asosiy omillarida biri bo‘lganligini ko‘rsatib o‘tish zarurdir. Ahvol shunga borib yetgan ediki, Farg‘onadek yeri serunum, dehqoni mirishkor yurtda o‘zbeklar hujumi kunlarida 3-4 ming askarni boqish uchun mablag‘ yo‘q edi. Temuriylar o‘sha davrdagi og‘ir iqtisodiy ahvolini ular saroyida xizmat qilgan o‘z davrining zabardast shoirlaridan biri Binoiy shunday hikoya bilan ifodalaydi: “Na yegulik g‘allam bor va ne kiyimga g‘amlangan baxmalim bor. Yeyadigani, kiyadigani bo‘lmagan kishi ilm va hunarga qanday urina olsin.” Ana shunday og‘ir iqtisodiy ahvol sabab mamlakatda ko‘p ruhoniylar va ziyolilar Shayboniyxon tarafiga o‘tib ketgan edilar. Tinib-tinchimagan Shayboniyxon 1508-1509 yillarda qozoq yerlari ustiga yurish qildi va yerlarni egalladi. Natijada Shayboniyxon bir tomondan Kaspiy dengizi qirg‘oqlaridan Xitoygacha, ikkinchi tomondan Sirdaryo qirg‘oqlaridan Markaziy Afg‘onistongacha cho‘zilgan yerga ega bo‘lgan yirik feodal davlatga ega bo‘ldi. Bu bilan ham kifoyalanmagan Shayboniyxon 1510 yildan boshlab qolgan Xuroson yerlarini bosib olishga kirishdi. Xuddi shu vaqtda. Ya’ni XV asrning oxirlarida Erondagi o‘zaro foodal urushlar natijasida xokimiyat tepasiga safafiylar sulolasining ko‘zga ko‘ringan vakili Ismoil Safaviy kelgan edi. Ismoil Safaviy Xurosonni Shayboniyxondan tortib olmoqchi bo‘ldi. Shayboniyxon bunga ko‘nmadi. Natijada Ismoil Safaviy Shayboniyxonga qarshi qo‘shin tortdi va 1510 y. dekabrda Marv yonidagi jangda Shayboniyxonning 17 minglik armiyasi qirib tashlandi. Shayboniy asirga olinib kallasi kesildi va uni kallasidan shox Ismoil sharob ichadigan idish yasatdi. Ismoil Safaviy butun Xurosonga ega bo‘lib chegaralari Ozarbayjondan Bog‘dodgacha cho‘zilgan Eron davlati xududlarini yanada kengaytirdi. Shayboniyxon o‘ldirilgach, Xorazm xam Eron shoxi Ismoil qo‘li ostiga o‘tadi va Xorazmda Eronlik “qizilboshlar” xukmronligi boshlandi. Xorazmda 1511 yilda Eronlik “qizilboshlarga” qarshi fitna uyushtirildi. O‘z vaqtida Abdulxayrxonga qarshi chiqqan Xorazmdagi o‘zbek urug‘lari o‘sha Qipchoq Dashtida Shayboniylar bilan yonma-yon yashagan va ular bilan nodo‘stona munosabatda bo‘lgan Berka sultonning ikki o‘g‘li Elbarsxon bilan Bilbarsxonni Xiva taxtiga yashirincha taklif qiladilar. Aka-ukalar bu takliflarga ko‘ra Xivaga keladilar. Xiva xalqi “qizilboshlarni” g‘darib Elbarsxonni xon etib ko‘tardilar. Bu voqea 1511 yilda sodir bo‘ladi. Xonlik tasarrufiga Xorazm- Amudaryo etaklaridagi qadimiy dehqonchilik vohasi, Mang‘itqishloqning Abulxon tog‘lari Mashhadi Mirsiyon va O‘zboy atrofidagi hududlar kirgan. Elbarsxon tez orada Xorazm yerlarini shimoliy Xurosonning kattagina yerlari, Amudaryoning o‘ng sohilidagi yerlar va Turkistonning janubiy yerlarigacha bo‘lgan yerlar hisobiga kengaytirildi. Va ana shu hududda Xiva xonligiga asos soldi. Xonlikning poytaxti dastlab Vazir shahri, keyin Ko‘hna Urganch va Xiva bo‘lgan. Biroq, 1511 yilda Elbarsni Xiva xonligiga asos solgan bo‘lsada, uning o‘zining davridayoq xonlik bir necha feodal egaliklarga bo‘lingan bo‘lib, ularni boshqarayotgan shahzodalar o‘rtasida uzluksiz feodal urushlar bo‘lib turdi. Ayniqsa, bu urushlar 1538 yilda Elbarsxon o‘lgach (Elbarsxon 1511-1538 yilda hukmronlik qilgan) uning vorislari davrida kuchayib ketadi. Buning ustiga Xiva xonligiga qarshi Shayboniylardan Ubaydullaxon (1538) yurish qildi va Xiva xoni Avaneshni o‘ldirib, o‘rniga o‘z o‘g‘li Abdulazizni o‘tkazadi. Uning davrida yana feodal urushlar ko‘payadi. Buni ayniqsa Xiva taxtida Arab Muhammad (1602-1643) o‘tirgan davrda yaqqol ko‘rish mumkin edi. Qisqasi XVI asr 40- yillaridan boshlab Xiva xonligida o‘zaro kurashlar, ayniqsa xonlikdagi o‘zbeklar bilan turkman urug‘lari o‘rtasidagi ziddiyatlar, qolaversa atrofdagi qozoq va qalmiqlarni hujumlari xonlikni zaiflashtirdi. Xonlikdagi bunday og‘ir ahvoldan foydalangan Buxoro xonlari Subhonqulixon (1680-1702) va Eron shohi Nodirshohlar (1740) Xiva taxtini o‘z qo‘llariga kiritadilar. Biroq Xiva xonligida bundan keyin ham tinchlik bo‘lmadi. Bu yerda Eron hukmdorlariga qarshi tez- tez g‘alayonlar ko‘tarilib turdi. Bundan foydalangan o‘zbek qabilalaridan biri- Qo‘ng‘irot urug‘ining boshlig‘i Muhammad Amin Inoq xonlik taxtini egallab, xonlikda yangi-qo‘ng‘irot sulolasiga asos soldi. 1804 yilda Qo‘ng‘irot inoqlari yirik vakillaridan biri Muhammad Rahimxon Xiva taxtini egallab, 1806-1825 yillar davomida xonlik qiladi. Uning davrida xonlik har taraflama kuchayadi va markaziy hukumat mustahkamlanadi. Lekin uning vorislari Muhammad Eminxon, Qutlimurod, Olaqullilar davrida Xiva xonligidagi ahvol yana murakkablashdi. Xiva xonligi 1920 yil fevralida bolshevoylar tomonidan ag‘darildi. O‘rta Osiyoda Xiva xonligidan keyin vujudga kelgan xonlik-Buxoro xonligi edi. Gap shundaki , Buxoro iqtisodiy va madaniy markaz sifatida Shayboniylar davridan boshlab kuchaya boshlagan edi. Shayboniylar sulolasining ko‘zga ko‘ringan namoyondalaridan biri bo‘lgan Ubaydullo Sulton 1533 yilda Shayboniylar sulolasining oliy hukmdori etib ko‘tarildi. 1512 yildan boshlab Buxoroning noibi bo‘lib turgan Ubaydulla Samarqandni boshqarib turgan Ko‘chkinchixon avlodlari bilan orasi yomonligi tufayli hokimiyatni Buxorodan turib boshqardi. Buxoro mamlakatning siyosiy-ma’muriy markaziga aylandi. Buxoro rasman xonlik sifatida Shayboniylardan bo‘lgan Abdullaxon II davrida 1557 yilda vujudga keldi. Abdullaxon 1557-1598 yilda hukmronlik qildi. Abdullaxon II o‘z oldiga ilgari, ya’ni Muhammad Shayboniy davridagi Shayboniylar davlatining kuchli mavqeini tiklash niyatida Toshkent hokimlari, Xisor amirlari, Samarqand sultonlari bilan to‘xtovsiz urushlar olib bordi. Bu qonli urushlar sababli o‘lkada bo‘lib o‘tgan dahshatli voqealar Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida bayon etilgan. Abdullaxon II o‘z hukmronligi davrida olib borgan tinimsiz urushlar natijasida 1573 yilda Farg‘ona, 1574 yilda Shahrisabz, Qarshi, Hisor, 1578 yilda Samarqandni o‘ziga qaratgach, 1582 yili Dashti Qipchoq hukmdori Baroqxonning o‘g‘li Boboxonni ustiga ham yurish qildi va uning ustidan g‘alaba qozonib, Shohruxiya, Sayram, Ohangaron shaharlarini egalladi. Shundan so‘ng sal vaqt o‘tmay 1583 yilda Balx shahrini 1584 yilda esa Badaxshonni egalladi. Nihoyat 1595 yilda Xorazm ham. Abdullaxon II tomonidan bosib olindi. Shunday qilib, Abdullaxon II XVI asrning 90 yillarining boshlarigacha butun Markaziy Osiyo yerlarini o‘z qo‘liga kiritishga muyassar bo‘ldi. Abdullaxon II Buxoroni o‘z davlatining poytaxti sifatida ma’muriy, iqtisodiy hamda madaniy jihatdan har tomonlama rivojlantirdi. Uning davlati o‘zining iqtisodiy, harbiy va madaniy qudrati jihatidan o‘z davrining eng kuchli davlatiga aylandi. Shu bois bir qator dunyo mamlakatlarining . Abdullaxon II davlatiga bo‘lgan e’tibori va qiziqishi ortib bordi. Bu o‘z navbatida . Abdullaxon II ning boshqa mamlakatlar bilan turli sohalardagi aloqalar o‘rnatilishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib berdi. Xususan, 1558 yilda Moskva knyazi Ivan Grozniy Antoniy Jenkinson boshchiligidagi o‘z elchilarini Buxoroga jo‘natadi. O‘z navbatida . Abdullaxon II ham o‘z elchilarini Moskva knyazlari Ivan Grozniy va uning o‘g‘li Fedorlar huzuriga yuborgan. Bundan tashqari , . Abdullaxon II 1572, 1576 yillarda o‘z elchilarini Hindiston podshosi Akbarshoh huzuriga yuborib, bu bilan Akbarshohni Eron shohi shoh Abbosga qarshi birgalikda kurashga tortishga harakat qiladi. O‘z navbatida Hindiston podshosi Akbar ham sovg‘a-salomlar bilan . Abdullaxon II ga o‘z sovg‘a-salomlarini yuborib turgan. Biroq, Abdullaxon II hukmronligining so‘ng yillarida Buxoro uchun og‘ir kunlar boshlandi. Qozoq xoni Tavakkalxon Moskva podshosi Fedor Ivanovich vasalligiga o‘tib, uning yordamida Abdullaxon II ga qarshi kurash boshladi va tez orada Toshkent, Turkiston, Samarqand va Andijon shaharlarini egalladi. 1598 yilda o‘z o‘g‘li Abdumo‘min tomonidan, Abdullaxon II ni o‘ldirilishi Shayboniylar davlati inqtirozini yanada tezlashtirdi. Ammo, Abdullaxon II o‘lgach, xonlik taxtiga 1601 yilga kelib, uni 1753 yilgacha ya’ni 150 yildan ortiq boshqargan Ashtarxoniylar (Joniylar) sulolasi vakillari Boqimuhammadxondan (1601-1605) tortib to Abulfayzxongacha (1711-1747) davrida Buxoro xonligida ijtimoiy-siyosiy ahvol yomonlashib, mamlakat yanada zaiflashdi. Natijada Eron shohi Nodirshoh 1740 yilda Buxoroni katta qismini bosib oldi va Buxoro taxtiga o‘z tarafdori Muhammad Hakim Otaliqni o‘tkazdi. Lekin, 1747 yilda Nodirshoh o‘lgach, otasining o‘rniga otaliq etib ko‘tarilgan Muhammad Rahim Ashtarxoniylar sulolasining oxirgi vakili Abulfayzxonni qatl ettirib, Buxoro taxtini egallaydi va 1753 yilda o‘zini amir deb e’lon qiladi. Xonlik esa shu vaqtdan boshlab amirlik deb atala boshlaydi. Muhammad Rahimdan keyin Buxoro taxtida mang‘itlar sulolasidan Shohmurod, Haydar, Nasrullo , Muzaffar, Abdulahad, Olimxonlar o‘tirishdi. Ularning har biri hukmronlik qilgan yillar o‘ziga xos murakkab ziddiyatli xususiyatlarga ega. Buxoro xonligi 1920 yil 2 sentyabrda bolshevoylar tomonidan ag‘darildi. O‘rta Osiyoda eng keyin vujudga kelgan xonlik bu Qo‘qon xonligi edi. Xonlikka 1710 yilda ming qabilasidan chiqqan Shohruhbiy asos soldi. Bu yerda shuni alohida qayd etish zarurki, Shayboniylardan so‘ng Buxoro taxtiga o‘tirgan Ashtarxoniylar sulolasi davrida shu sulola vakillarining taxt uchun o‘zaro kurashlar tufayli Buxoro xonligi iqtisodiy va siyosiy jihatdan ancha nochor ahvolga tushib qolgan edi. Bundan foydalangan Farg‘ona XVIII asr boshlaridayoq Buxorodan mustaqil bo‘lib ajralib chiqdi. Bu yerda dastlab hokimiyatni Chodak qishlog‘i xo‘jalari qo‘lga kiritdi. 1710 yilda esa xo‘jalardan hokimiyatni o‘zini Chingizxon avlodidan deb hisoblagan, o‘zbeklarning ming urug‘idan bo‘lgan Shohruhbiy oladi. Qo‘qonning birinchi xoni Shohruhbiy 1710-1721 hukmronlik qiladi. Minglar tez orada o‘z qo‘llariga Sirdaryo bo‘yidagi yerlarni hamda Yettisuvning bir qismini kiritadilar va ana shu hududda Buxorodan mustaqil yangi davlatga ya’ni xonlikka asos soladilar. Shohruhbiy o‘z davlatining poytaxti etib, Qo‘qon shahrini tanlaydi. Bu shahar arab sayyohlarning xabariga ko‘ra juda go‘zal va bahavo shahar bo‘lib, Huqand yoki Havoqand qishlog‘i o‘rnida qurilgan. Qator tarixiy ma’lumotlar jumdladan tarixchi Abdulkarim Buxoriyning qoldirgan ma’lumotlariga ko‘ra “Farg‘ona” deb atalgan bu mulk ayniqsa Shohruhbiyning o‘g‘illari Muhammad Rahimbiy (1721-1740) va Abdukarimbiy (1740-1760) hukmronligi davrida iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan ancha rivojlanadi. Bu davrda uning hududlari kengayib, Qo‘qon, Andijon, Marg‘ilon kabi shaharlarda savdo-sotiq va hunarmandchilik rivojlanadi. Norbutabiy (1769-1800), Olimbek (1800-1809) Umarxon (1809-1822) hukmronligi davrida esa xonlikka atrofdagi yerlarni qo‘shib olish shuningdek, markaziy hokimiyatni kuchaytirish maqsadida joylardagi feodallar va beklarning o‘zboshimchalik hatti-harakatlarini bostirishga qaratilgan ishlar olib borildi. Masalan, Norbo‘tabiy o‘z hukmronligining dastlabki yillaridayoq Chust va Namangan hokimlarining markaziy davlatga buysunmay o‘zboshimchalik bilan siyosat olib borishlariga qarshi shiddatli kurash boshladi va uni g‘alaba bilan yakunladi. Shundan so‘ng yana bir o‘zboshimcha hukmron-Xo‘jand hokimi ustiga yurish uyushtirilib , uning ustidan ham g‘alaba ta’min etilib, ancha yillar davomida Buxoro amirligiga buysunib kelgan bu shahar Qo‘qon xonligiga uzil-kesil qo‘shib olindi. O‘zining to‘xtovsiz urushlari va qattiqqo‘llik bilan olib borgan siyosati tufayli Qo‘qon xonligining ham hududiy ham siyosiy jihatdan qudratini yuksaltirgan Olimxon 1809 yilda fitna yo‘li bilan o‘ldirilgach, shu fitnada faol qatnashgan uning ukasi Umarxon xonlik taxtiga o‘tiradi. Umarxon o‘zining xonlik yillarida Buxoro amirligiga qarashli Turkiston yerlarini bosib olish uchun urush olib bordi. U bu bilan chegaralanib qolmay, Sirdaryoning yuqori qismida yashovchi qozoqlar ustiga ham yurish qilib, ularni ham o‘z hududiga qo‘shib oladi. Toshkent, Buxoro, Xiva yo‘llari kesishgan joyda Oqmachit qal’asini qurdirdi. Uning davrida xonlik har taraflama yanada kuchaydi. Buni sezgan Umarxon o‘ziga “Amir al-Muslimin” unvonini berilishini talab qildi va bunga erishdi. Natijada u o‘z nomini juma nomozda xutbaga qo‘shib o‘qitish hukmiga ega bo‘ldi. Bundan tashqari uning nomi bilan tanga pul ham zabt etildi. Umarxon o‘lgach xonlik taxtini uning 12 yashar o‘g‘li Muhammad Ali (1822- 1842) egalladi. Uning davrida xonlikda bir qator mavhum voqealar sodir bo‘ldiki, bular xonlikni uning aholisini keyingi hayotiga har taraflama salbiy ta’sir qilmay qolmadi. Gap shundaki, Muhammad Alixon 1829 yillar davomida Sharqiy Turkiston va Qoshg‘arga, hamda Qorategin tojiklari ustiga muvaffaqiyatli har-xil yurishlarni amalga oshirdi va o‘ziga “G‘oziy” ya’ni din yo‘lida kurashuvchi degan nomni oldi. Biroq, shunga qaramasdan mamlakatdagi din peshvolari ichida uning dushmanlari ham ko‘p edi. O‘sha din peshvolari Muhammad Alini shakkok, xudodan qaytgan deb e’lon qilishdi va uning ustidan Buxoro amiri Nasrulloga arz qilishdi. Buxoro amiri tomonidan 1840 yilda Qo‘qonga yuborilgan elchi Muhammad Alixonni o‘gay onasiga uylangani sababli kofir deb e’lon qilingan degan gapni olib keldi. Shundan keyin xonligi va Buxoro amirligi o‘rtasida urush kelib chiqadi. Urushda Qo‘qon xoni yengilib, Xo‘jand shahrini Buxoroga topshirishga majbur bo‘ladi. 1842 yilda Qo‘qonda Muhammad Alixon uning zulmiga qarshi xalq qo‘g‘oloni boshlanadi. Buxoro amiri Nasrullo bundan foydalanib, Qo‘qonga lashkar tortib boradi, Qo‘qonni qo‘lga kiritib, 3 kun talon taroj qiladi va Qo‘qon xoni Muhammad Alixonni , uning onasi o‘z zamonasining ajoyib shoirasi Nodirabegimni yosh o‘g‘li Muhammad Aminni bir qancha saroy xizmatchilari bilan birgalikda xalq ko‘zi oldida qatl ettiradi, Qo‘qon Buxoroga qo‘shib olinadi. Biroq 3 oy o‘tgach 1842 yilning yozida Qo‘qonda Nasrulloga qarshi qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarilib, uning hokimiyati ag‘darilib tashlanadi. Shundan keyin, Qo‘qon taxtiga sobiq Qo‘qon xoni Olimxonni Talasda yashayotgan jiyani Sherali taklif etildi va u 1842-1845 yillar davomida xonlik qildi. Adabiyotlar: 1. Karimov I.A . Istiqlol va ma’naviyat. T.: O’zbekiston, 1994. 2. Karimov I.A. Xiva va Buxoro shaharlarining 2500 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimlardagi tabrik so’zi. Asarlar. 5 jild, 1997. 3. Bayoniy M.Yu. Shajarai Xorazmshohiy. T.: 1994. 4. Mulla Olim Mahdumxoja. Tarixi Turkiston. T.: 1995 5. Bobobekov X.N. Qo’qon tarixi. T.: Fan. 1996. 6. O’zbekiston tarixi. T.: Universitet. 1997. 7. Arxiv.uz sayti 8. referat.uz sayti

Mavzu:Shayboniylar tangalarida uchraydigan yozuv va naqsh turlari. Reja: 1 Shayboniylar tangalarida 2 Uchraydigan yozuv va naqsh turlari. 3 Shayboniylar sulolasining oliy hukmdor ligi Xulosa

XIV asrning 40-50 yillariga kelib SHayboniylar davlati tinimsiz o`zaro urush olib boradigan kichik-kichik xokimlik va viloyatlarga bo`linib ketdi. Faqat 70-80 yillarda Abdulloxon butun mamlakatni birlashtirishga muvaffak bo`ldi. SHayboniylar xukmronligi davrida mamlakat iqtisodiyotiga ta`sir ko`rsatib, tangalar zarb qilishda ancha o`zgarishlar qilishdi. By davrda Temuriylar davridagi zarb qilingan kumush va mis tanga lar xam mavjud edi. SHayboniylar ularni tamg’alab, qiymatini kamaytirganlaridan so`ng mazkur tangalar savdo aloqasida yurgizila boshlandi. SHayboniylar nomi bilan yangi kumush va mis tangalar zarb qilishda. oz miqdorda oltin tangalar zarb qilindi, faqat Abdulloxon tomonidan.SHayboniylar zarb qilgan kumush tangalar Temuriylar davrida zarb kilingan tangalardan farq qilgan. Lekin mis tangalar Temu riylar davrida zarb qilingan mis tangalarga o`xshash edi. Ular ko`p xollarda chiroyli bezatilgan dinorlardan tashqari mayda mis pullar xam zarb qilganlar. Bip dinorga oltita mis pul to`g’ri kelgan. mis pullar etiborsizlik bilan zarb qilingan. Bizgacha etib kelgan mis pullar yozuvlari uchib ketganligi uchun yaxshi o`rganilmagan. SHayboniylar davri tangalaridagi yozuvlar ko`p xollarda nasx yoki kufiy uslubida bitilgan. Ba`zan tomonlardan biridagi yozuv o`rniga turli naqshlar yoki xayvon, qushlarning rasmi berilgan.Xayvonlar yomon tasvirlangan, xozir ularni ajratish xam qiyin. XV asrda bo`lganidek XVII asrda xam kumush va mis tangalar ni tamg’alash uslubi davom etgan. Tangalar ilgari nima maqsadda tamg’alangan bo`lsa, shayboniylar davrida xam tamg’alashni moxiyati xarakteri shundayligicha qolgan. By davlatda ko`plab zarbxonalar mavjud edi. Andijon, Axsi, Buxoro va boshqa shaxarlarda tangalar zarb qilingan. Faqat Toshkent, Samarqand, Buxoro va Balxda muntazam ravishda tangalar zarb qilingan. Xurosonni qo`lga kiritganda Xirot, Mashxad, Nishopur, Saraxs va boshqa shaxarlarda zarb qilingan. Bundan tashqari uncha katta bo`lmagan vaqtli zarbxonalar xam bo`lgan. XVI asrda bunday zarbxonalar mis dinorlarga tamg’a bosish ishi bilan shug’ullanganlar. mas,: Vobkani (Vobkent), SHavdaro va Miyonqol, Parak singari zarbxonalardir, ular shasharlarda emas, balki uncha katta bo`lmagan

axoli yashaydigan joylarda ish yuritar edilar. Kumush tangalarga tamg’a bosish birinchidan oldin man etilgan tangalarni qaytadan savdo muomalasiga kiritishga imkon yaratsa, ikkinchidan xazina foyda ko`rar edi. Lekin mavjud kumush tangalar "eski" va "yangi" tangalarga bo`linar edi. O`nta eski tanga to`qqizta yangi tangaga to`g’ri kelar edi. By xol xazina uchun boylik xisoblanar edi. SHayboniylar davlati inqirozga yuz tutgan bir vaqtda ba`zi viloyat xukmdorlari o`z nomlari bilan kumush tan galar zarb qilganlar. Xullas, SHayboniyxon axoli turmush darajasini yaxshilash niyatida o`tkazilgan 1507-1509 yillardagi isloxoti natijasida u to shu vaqtgacha mavjud turli o`lchov va og’irliklardagi tangalar o`rniga bir xil og’irlik ulchovidagi (5,2gr.) kumush va mis tangalarni joriy etadi. bu albatta pul savdo munosabatlarini barqarorlashtiradi. Ammo Muxammad SHayboniyxon o`limidan keyin bir tomondan o`zaro qarama-qarshilik, ikkinchi tomondan Boburning Samarqandni olish niyatidagi xarbiy yurishlaridagi janglar mamlakat iqtisodiy xayotiga katta zarar bo`lib, pul qadrsizlangan. SHuning uchun xam Kuchkunchixon 1515 yildan boshlab pul isloxotiga kirishib, faqat 1527 yilga kelib axvolni to`g’rilashga erishadi. SHayboniylar davlati inqirozga uchragandan so`ng xokimiyat tepasiga joniylardan Muxammad Joniy taxtga o`tirdi-XUSH asr o`rtalariga qadar xukmronlik qilganlar. Bu davr mobaynida mamlakat iqtisodiy xayotida katta o`zgarishlar qilishgan. Ular XVII asrda kumush, mis tangalar zarb qilganlar, 1702 yildan oltin tangalar chiqarganlar. SHayboniylar dastlab tangalarning og’irligini bir misqol, ya`ni 4,8 gramm miqdorida zarb qilgan bo`lsalar. 17 asrga kelib tangalarni og’irligi 4,4 grammga tushib qoldi. Joniylarning zarb qilgan tangalari XVI asrdagi tangalardan farq qilmaydi. ular zarb qilgan kumush va oltin tangalardagi yozuvlar nasx uslubida berilgan. XVII asrda xam kumush tangalar "eski" va "yangi" tangalarga bo`lingan. bu davrdan boshlab kumush tangalar a`lo sifatli sof kumushdan tayyorlangan. Mazkur tangalar "eski" deb e`lon qilinganidan so`ng 10% qimmatini yo`qotgan, keyinchalik tangalarda kumush miqlori kamayib borgan.

17-asrning o`rtalarida tangalarning yarmi kumushdan iborat bo`lgan. SHunday bo`lsa xam zarb qilingan tangalar «yangi» xisoblanib ular yuz foiz kumushdan zarb qilingan tangalardek muomalada yuritilgan. Ammo davlat ularni «eski» tangalar deb e`lon qilishi bilanoq tangalar yarim qimmatini yo`qotar edi. Shayboniylar sulolasining asoschisi Muhammad Shayboniyxon hukmdor Abdulxayrxonning nabirasi Shoh Budoqxonning o g li bo lib, u 1451 yilʻ ʻ ʻ tug ilgandir. Bolaligidan uni Muhammad Shoh Baxt (“Shoh baxti”) deb atar ʻ edilar. Muhammad Shoh Baxtning otasi Shoh Budoq Sulton erta vafot etgan. Ko chmanchi oliy tabaqadagilarning o zaro nizolari qurboni bo lgan ʻ ʻ ʻ Abdulxayrxon vafotidan so ng (1469) uning hokimiyatiga birlashgan qabilalar ʻ tarqab ketdi. Dashti Qipchoqning sharqiy qismida g alayonli yillar boshlandi. ʻ Shayboniyxon hokimiyat uchun kurash olib bordi va bir madaniy markazdan ikkinchi bir madaniy markazga o tish chog ida ba zi qal alarga yurish qildi. ʻ ʻ ʼ ʼ Keyinchalik u Samarqandga, Temuriylar saroyiga taklif etildi. Temuriylar saroyida Shayboniyxon “buyuk xon”ning nabirasi sifatida yaxshi kutib olindi. Temuriy hukmdorlar Shayboniyga umid bilan Dashti Qipchoqda o z siyosatlarini amalga oshiruvchi shaxs sifatida qarar edilar. Markaziy ʻ Osiyoning madaniy markazlarida ma rifatli kishilar bilan yaqindan tanishuv ʼ Muhammad Shayboniyga ijobiy ta sir ko rsatdi. Ayniqsa, Buxoroda yashagan ʼ ʻ yillari uning hayotida o chmas iz qoldirdi, bu yerda Kur onni juda yaxshi ʻ ʼ o quvchi qorilardan biri Mavlono Muhammad Xitoyi unga dars bergan. ʻ Shayboniyxon o z davrining ma rifatli kishisi, jasur jangchi bo lishi bilan birga ʻ ʼ ʻ mohir sarkarda ham edi. O zining she riy solnomasi – “Shayboniynoma”ni ʻ ʼ Shayboniyxonga bag ishlagan Muhammad Solih, uni harbiy mahoratga ega ʻ kishi sifatida ta riflaydi.Shayboniyxon Dashti Qipchoqda o z davlatini tiklashga ʼ ʻ muvaffaq bo ldi.Shayboniyxon 1510 yil Marv yaqinidagi Mahmud qishlog ida ʻ ʻ Eron shohi Ismoil Safaviy bilan bo lgan jangda halok bo ldi. Jang tugaganidan ʻ ʻ so ng uning jasadi askarlar jasadlari orasidan topilgan. Shayboniyxonning ʻ vahshiylarcha tanib bo lmas holga keltirilgan boshsiz tanasi Samarqanddagi ʻ Baland Sufa degan yerga dafn etildi. Hozirda boshqa shayboniylar ham dafn

etilgan Sufa Registon maydonida joylashgan bo lib, Tillakori va Sherdorʻ madrasalari o rtasidagi burchakdadir.Tilla" - oltin pul bo`lib. ikki xil shaklda va ʻ og’irlik miqdorida bo`lar edi. O`sha davr pul miqdorida 1 so`m 80 tiyinga teng, ikkinchisi 3 so`m 60 tiyin deb belgilangan edi.2. "Tanga" - kumushdan ipshanib, bir tanga usha davr pul birligida 30 pul birligi yoki 20 tiyin deb belgilangan.3. "Pul" - misdan ishlanadi. U pulga va tiyinga bo`linar edi. Kumushdan ishlangan tanga "oq tanga" deb, misdan ishlangan pul "qora tanga" deb yuritilar edi."qora tanga" o`zining qiymati jixatidan ok tanganiig 60 %ga teng edi. SHuningdek xonlikda "shoyi", "Abbos shoyi". "yarim shoyi" deb nomlangan pul birliklari xam ishlatilgan. Ularning qiymati 10 tiyindan 40 tiyingacha o`zgarib turgan. Bu pullarda odam rasmi tasvirlanmasdan arab imlosida qaysi xonlik tomonidan nechanchi yillarda zarb qilingani yozilar edi. Xiva oltinlari pullari maxalliy va chet eldan keltirilgan oltinlarga bo`linar edi. Xiva oltinlari o`zining yaltiroqligi, mustaxkamligi jixatidan ajralib turgan. Muomalada ko`p ishla tilgan kumush pullarni metallari Quyi Novgoroddan keltirilgan.Xozirgi kunda Xiva xonligida zarb qilingan oltin, kumush, mis pullar va ularning qoliplari dunyoni ko`pgina mamlakatlari muzeylarida saqlanmokda. Mas.: Moskva, Sankt-Pterburg, ayniqsa Xiva xonligi Rossiya tomonidan eabt etilgach uning qimmatbaxo buyumlarini birinchi navbatda oltin, kumush pullarini talash. Rossiya jug’rofiya jamiyati vakili sharqshunos olim P.I.Perx va A.P. Kun raxbarligida ilmiy jixatdan tashkil qilindi. Vasilevskiy yordamida Peterburgdagi ermitajda tashkil qilingan numizmatika va boshqa fondlar O`rta Osiyodan. jumladan Xiva, Qo`qon va Buxoro amirligidan kelgan oltin, kumush, mis, atlas va boshqa pullar xisobiga boyili. 1883 yili ermitajga junatilgan buyumlar ichida 1168 ta qadimiy oltin-kumush tangalar edi. Bundan tashqari o`ljalar ichida tanga zarb qiladigan qoliplar, oltin va kumushdan ishlangan. 25 ta xon muxri, 200 dan ortik qadimiy tangalar mavjud edi. Bularning xammasi Xiva xonligi davrida zarb qilingan pullarning namunalaridir. Rossiya Xivani bosib olishi bilanok pul sistemasini Rossiya pul sistemasiga o`tkazishni taklif etgan.

O'xshashlar

O‘qish va yozuv darslarining turlari. O‘qish va yozuv darslariga qo‘yiladigan talablar.
YOZUV. YOZUV TARIXIDAN.
Temuriylar_davrida_Movarounnahr_va_Xurosonda_zarb_qilingan_tangalar
Yozuv malakasini shakllantirish
ITLARDA UCHRAYDIGAN INVAZION KASALLIKLAR.