Sobiq sovet psixologiyada shaxsga yondashuvlar

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

24.2001953125 KB

Ko'chirib olish

Sobiq sovet psixologiyada shaxsga yondashuvlar
Reja
1. Sobiq Sovet psixologiyasida shaxs rivojlanishi nazariyalari sharhlari
2. Sobiq sovet psixologiyasida shaxs ta’rifi

Sobiq Sovet psixologiyasida shaxsning rivojlanishi muammosi L.S.Vigotskiy,
P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontyev, B.G.Ananyev, L.I.Bojovich singari
yirik psixologlarning asarlarida o’z aksini topa boshlagan. Keyinchalik ushbu
masala bilan shug’ullanuvchilar safi kengayib bordi. Xuddi shu boisdan shaxsning
tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o’ziga xosligi bo’yicha yondashuvda,
muayyan darajada tafovutga ega. Hozirgi davrda shaxsning rivojlanishi yuzasidan
mulohaza yuritilganda olimlarning ilmiy qarashlarini muayyan guruhga ajratish va
undan so’ng ularning mohiyatini ochish maqsadga muvofiq. Bizningcha,
ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha bosqichlarga ajratish va ularning har
biriga alohida ilmiy psixologik ta’rif berish nuqtai nazaridan yondashish quyidagi
nazariya va yo’nalishlarni tashkil qiladi. Jumladan, rivojlanishdagi inqirozga
binoan (L.S.Vigotskiy), motivasion yondashish (L.I.Bojovich), faoliyatga ko’ra
munosabat (D.B.Elkonin), shaxsning ijtimoiylashuvi xususiyatiga e’tiboran
(A.V.Petrovskiy), shaxsni tutgan pozisiyasini hisobga olib (D.I.Feldshteyn) va
hokazo.
L.S.Vigotskiy jahon psixologlari ning shaxsni tuzilishi va rivojlanishiga oid
nazariyalar i ni tanqidiy tahlil qilib, kamolotni vujudga keltiruvchi ruhiy
yangilanishlardan kelib chiqqan holda jarayonni quyidagi bosqichlarga ajratadi.
1. Chaqaloqlik davri inqirozi (krizisi).
2. Go’daklik davri - 2 oydan 1 yoshgacha. Bir yasharlik inqiroz.
3. Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha. 3 yasharlik inqiroz.
4. Maktabgacha yoshdagi davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha. ? yasharlik inqiroz.
5. Maktab yoshi davri - 8 yoshdan 12 yoshgacha. 13 yasharlik inqiroz.
6. Pubertat (jinsiy yetilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha. 17 yasharlik
inqiroz.
L.S.Vigotskiy o’z asarlarida rivojlanishning har bir davrining o’ziga xos
xususiyatlariga chuqur ilmiy ta’rif bera olgan. Tadqiqotchi shaxsning
rivojlanishida eng muhim ruhiy yangilanishlar yuzasidan ham ilmiy, ham amaliy
ahamiyat kasb etuvchi mulohazalar bildirgan. Biroq uning fikrlari ichida o’ta
munozarali, bahsbob o’rinlar talaygina. Hozirgi zamon psixologiya si fanida

L.S.Vigotskiyning shaxsning rivojlanishi nazariyasi ilmiy, tarixiy, ijtimoiy
ahamiyat kasb etadi, taraqqiyotni keltirib chiqaruvchi inqirozlarning roli
to’g’risidagi mulohazalari va olg’a surgan g’oyalari shu kunning talabi bilan
hamohangdir.
Sobiq Sovet psixologiyasining yirik namoyandasi, L.S.Vigotskiyning shogirdi
L.I.Bojovich shaxs shakllanishini muayyan davrlarga bo’lishda motivlarga
asoslanadi, shuning uchun bu yondashuvni motivasion deb yuritish mumkin.
L.I.Bojovich mulohazasiga binoan, shaxsning shakllanishi ushbu darajalardan
iborat: birinchi bosqich - chaqaloqlik - tug’ilgandan to 1 yoshgacha, ikkinchi
bosqich - motivasion tasavvur - 1 yoshdan 3 yoshgacha, uchinchi bosqich - “Men”
ni anglash davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha, to’rtinchi bosqich - ijtimoiy jonzod
ekanligini anglash davri - 7 yoshdan 11 yoshgacha, beshinchi bosqich: a) o’z-
o’zini anglash davri - 12 yoshdan 14 yoshgacha, b) o’z o’rnini belgilab olish
(topish) davri - 15 yoshdan 17 yoshgacha.
L.I.Bojovich shaxs shakllanishining har bir bosqichini psixologik tavsifini berib,
ularni keltirib chiqaruvchi omillar, manbalar, turtkilar, mexanizmlar negizini ochib
berishga harakat qilgan. Olima fikrining yo’nalishi shaxs psixologiyasi bilan uzviy
bog’liq bo’lib motivasion yondashuvga bevosita tahlil va sharh bo’ysundirilgan.
D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi klassifikasiyasi yetakchi faoliyat
nazariyasiga (A.N.Leontyev ta’limotiga) asoslanib, har bir taraqqiyot pallasida u
yoki bu ko’rinishdagi faoliyat ustunlik qilish ehtimoliga suyanadi. Insonning shaxs
sifatida kamol topishi jarayonidagi yetakchi faoliyat roli ushbu nazariyaning
asosini tashkil qiladi.
D.B.Elkonin shaxs shakllanishining quyidagi bosqichlarga ajratadi:
1) go’daklik davri - tug’ilgandan to 1 yoshgacha; asosiy faoliyat - bevosita
emosional muloqot,
2) ilk bolalik davri - 1 yoshdan to 3 yoshgacha; asosiy faoliyat - predmet bilan
manipulyasiya (nozik harakat) qilish,
3) maktabgacha davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha; asosiy faoliyat - rolli o’yinlar,
asosiy faoliyat - o’qish,

5) kichik o’smirlik davri - 10 yoshdan to 15 yoshgacha; asosiy faoliyati -
shaxsiy ichki (intim) muloqot,
6) katta o’smirlik yoki ilk o’spirinlik yosh davri - 16 yoshdan to 17 yoshgacha;
asosiy faoliyat - o’qish-kasb tanlash.
D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi bosqichlari muayyan ko’lamdagi
psixologlar tomonidan iliq qarshi olinishiga qaramasdan, ma’lum darajada
munazarabob o’rinlar yo’q emasligini e’tirof qilindi. Bizningcha, har bir davrning
o’ziga xos xususiyatlari faqat alohida olingan faoliyat doirasi ta’siri bilan
chegaralanib qolmasligi, balki oraliq bosqichlari ham mavjudligi va undan kelib
chiqqan holda ruhiy yangilanishlarda ham o’zgarish bo’lishi ehtimoldan holi emas.
Shunga qaramasdan, D.B.Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida,
ayniqsa, yosh davrlari psixologiyasida eng ommaboplardan biri bo’lib qolmoqda.
Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A.A.Lyublinskaya shaxs
taraqqiyotini muayyan bosqichlarga ajratishda pedagogik psixologiya
pozisiyasidan turgan holda faoliyat nuqtai nazardan unga yondashadi, ma’lum
davrlarga ajratadi va ularni atroflicha sharhlab berishga intiladi.
1. Chaqaloqlik davri - tug’ilgandan to bir oylikgacha.
2. Kichik maktabgacha davri 1 oydan to 1 yoshgacha.
3. Maktabgacha yoshidan oldingi davr - 1 yoshdan to 3 yoshgacha.
4. Maktabgacha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha.
5. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilik davri - 7 yoshdan to 11 (12) yoshgacha.
6. O’rta sinf o’quvchisi davri (o’smirlik) - 13 yoshdan to 15 yoshgacha.
7. Yuqori sinf o’quvchisi davri - 15 yoshdan to 18 yoshgacha.
Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyandasi V.A.Kruteskiy insonning
ontogenetik taraqqiyotini mana bunday bosqichlardan tarkib topish ehtimoli
mavjudligini asoslab berishga harakat qiladi.
1. Chaqaloqlik (tug’ilgandan to 10 kunlikgacha).
2. Go’daklik davri (10 kunlikdan to 1 yoshgacha).
3. Ilk bolalik davri (1 yoshdan to 3 yoshgacha).
4. Bog’chagacha bo’lgan yosh davr (3 yoshdan to 5 yoshgacha).

5. Bog’cha yosh davri (5 yoshdan to 7 yoshgacha).
6. Kichik maktab yoshi davri (7 yoshdan to 11 yoshgacha).
7. O’smirlik yosh davri (11 yoshdan to 15 yoshgacha).
Negadir mualliflarning aksariyati ontogenezda shaxsning rivojlanishini qolgan
bosqichlarini hisobga olmaydilar.
Hozirgi zamon psixologiyasining taniqli vakili A.V.Petrovskiy inson
taraqqiyotiga shaxsni tarkib toptirishning sosial-psixologik nuqtai nazardan
yondashib, o’ziga xos original klassifikasiyasini yaratadi. Ushbu nazariya negizida
yuksalish, yetuklikka intilish g’oyasi yotganligi sababli bolalik, o’smirlik,
o’spirinlik davrlari yotadi, xolos. A.V.Petrovskiygacha psixologlar taraqqiyotning
bir tekis jihatini olib o’rgangan bo’lsalar, bundan o’laroq u shaxs shakllanishining
prososial (ijtimoiy qoidalarga rioya qilib) va asosial (aksijtimoiy) bosqichlari
mavjud bo’lishi mumkinligini dalillab berishga harakat qiladi. Shuning uchun
taraqqiyot uchta makrofazadan iborat ekanligini sharhlab, uning birinchi turi
bolalik davriga to’g’ri kelib, ijtimoiy muhitga moslashish, ko’nikish (adaptasiya),
ikkinchisi - o’smirlarga xos individuallashish (individualizasiya), uchinchichi -
o’spirinlik, ya’ni yetuklikka intilish davrida individual holatlarni muvofiqlashtirish
(birlashtirish) xususiyatlari bilan tavsiflanadi. A.V.Petrovskiy shaxsning
shakllanishini quyidagi bosqichlardan iborat bo’lishini ta’kidlab o’tadi.
1. Ilk bolalik (maktabgacha yoshidan oldingi davr) - tug’ilgandan to 3
yoshgacha.
2. Bog’cha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha.
3. Kichik maktab yoshidagi o’quvchi davri - 7 yoshdan to 11 yoshgacha.
4. O’rta sinf o’quvchisi (o’smirlik) davri - 11 yoshdan to 15 yoshgacha.
5. Yuqori sinf o’quvchisi (ilk o’spirinlik) davri - 15 yoshdan to 17 yoshgacha.
A.V.Petrovskiyning klassifikasiyasi qanchalik takomil darajada bo’lmasin,
taraqqiyotning oraliq bosqichlari, ularning o’ziga xos xususiyatlari mavjudligini
e’tirof etishga moyildir. Chunki ijtimoiy qoidalarga binoan o’sishmi yoki
aksilijtimoiymi unga qaramasdan, har ikki yo’nalishning ham oraliq jabhalari
bo’lishi ehtimoldan xoli emas, lekin bu g’oyani chuqurroq sharhlab berish joiz.

D.I.Feldshteyn klassifikasiyasi ham shaxsga ijtimoiy yondashuvga asoslangan
bo’lsa ham, lekin u A.V.Petrovskiynikidan keskin farq qiladi. D.I.Feldshteynning
fikricha, insonni shaxs sifatida shakllanish jarayonida ikkita katta taraqqiyot
bosqichini bosib o’tadi, ulardan biri - “Men jamiyat ichida” degan pozisiyadan
iborat bo’lib, u o’ziga quyidagi yosh bosqichlarini qamrab oladi:
1) ilk bolalik - 1 yoshdan 3 yoshgacha,
2) kichik maktab yoshidagi o’quvchisi davri - 6 yoshdan to 9 yoshgacha,
3) yuqori sinf o’quvchisi davri - 15 yoshdan to 17 yoshgacha.
Shaxs taraqqiyotidagi ikkinchi pozisiya “Men va jamiyat” deb nomlanib, u
quyidagi yosh bosqichlariga taalluqlidir:
1) go’daklik - tug’ilgandan to 1 yoshgacha,
2) maktabgacha yoshdagi bolalar - 3 yoshdan 6 yoshgacha,
3) o’smirlar - 10 yoshdan to 15 yoshgacha.
D.I.Feldshteyn boshqa tadqiqotchilardan farqli o’laroq, o’smirlik davrini uch
bosqichga ajratadi. Uning mulohazasiga ko’ra, birinchi bosqich (10-11 yosh)
o’ziga munosabatni kashf qilishdan iborat bo’lib, o’zini shaxs sifatida his qilish va
qat’iy qarorga kelish bilan yakunlanadi. Ikkinchi bosqich 12-13 yoshdagi
o’smirlarni o’z ichiga olib, bir tomondan, o’zini shaxs sifatida tan olish, ikkinchi
tomondan, o’ziga salbiy munosabatda bo’lish xususiyatiga ega. Uchinchi bosqich
14-15 yoshli katta yoshdagi katta o’smirlardan iborat bo’lib, tezkorlikda o’z-o’zini
baholashga moyil munosabati bilan tavsiflanadi.
Bolalarda “Men jamiyat ichida” pozisiyasi ilk bolalik, kichik maktab yoshidagi,
yuqori sinf o’quvchilik davrlarida faollik keng ko’lamda quloch yoyadi, chunki
mazkur taraqqiyot bosqichida faoliyatning amaliy predmetli jihatlari jadal o’sishda
bo’ladi. Ularda “Men va jamiyat” pozisiyasi vujudga kelishi maktabgacha tarbiya
yoshi, o’smirlik davrlariga to’g’ri kelib, ular tomonidan ijtimoiy xatti-
harakatlarning normalari va qoidalarini o’zlashtirish, shaxslararo munosabat
o’rnatish, o’zaro muloqotga kirishish xususiyati bilan tavsiflanadi. Ana shu
murakkab sosial-psixologik holatlarga asoslangan holda D.I.Feldshteyn bolaning
ijtimoiy taraqqiyotida uning jamiyatga nisbatan munosabatining asosiy (bosh) va

oraliq toifalarga ajratadi. Bolada jamiyatga nisbatan oraliq munosabatning
shakllanishi ijtimoiylashuv, individuallashuvning tarkibiy qismlarini egallash va
bir davrdan ikkinchisiga o’tishi natijasida yuzaga keladi. Asosiy (bosh) munosabat
- shaxsning rivojlanishida keskin siljish nuqtalarining paydo bo’lishi, ichki sifat
o’zgarishlarining vujudga kelishi va unda yangi xislatlarni tarkib topishining
mahsulidir.
Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, D.I.Feldshteynning shaxs rivojlanishi
nazariyasi ontogenezda yuz beradigan barcha psixologik holat va fazilatni izohlab
berish imkoniyatiga ega emas. Lekin u ta’lim-tarbiya sifatini oshirishga va
takomillashtirish jarayoni (faoliyati) ga ijobiy ta’sir o’tkazish xususiyati bilan
amaliy ahamiyat kasb etadi.
Shunday qilib, hamdo’stlik mamlakatlari psixologlari tomonidan bir qator puxta
ilmiy-metodologik negizga ega bo’lgan shaxsning rivojlanishi nazariyalari ishlab
chiqilgan. Ularning aksariyati ontogenezda shaxsning shakllanishi qonuniyatlarini
ochishga muayyan hissa bo’lib xizmat qiladi, amaliy va nazariy muammolarni
yechishda keng ko’lamda qo’llaniladi. Ammo ontogenezda shaxsning shakllanishi
va rivojlanishi xususiyatlarini aks ettiruvchi nazariya yaratish mavrudi yetib keldi.
2. Sobiq sovet psixologiyasida shaxs ta’rifi
Umumiy psixologiya fanida shaxsning shakllanishi va rivojlanishi qonuniyatlari
hamda ularning mexanizmlari tadqiq etiladi. Bu borada psixologlar tomonidan
shaxsga nisbatan turlicha ta’rif berilgan va uning tuzilishini o’ziga xos tarzda
tasavvur qilishgan. quyida mualliflarning ayrimlariga qisqacha to’xtalib o’tamiz.
A.G.Kovalevning fikricha, shaxs - bu ijtimoiy munosabatlarning ham obyekti,
ham subyektidir. A.N.Leontyev ushbu masalaga boshqacharoq yondashib, unga
shunday ta’rif beradi: shaxs - bu faoliyat subyektidir. K.K.Platonovning talqiniga
binoan: jamiyatda o’z rolini anglovchi, ishga layoqatli, yaroqli a’zosi shaxs
deyiladi. Bu muammo mohiyatini chuqurroq ochishga harakat qilgan
S.L.Rubinshteyn ta’rificha, shaxs - bu tashqi ta’sirlar yo’nalishini o’zgartiruvchi
ichki shart-sharoitlar majmuasidir.

Psixologiya fanida bir-biriga yaqin, lekin ayniyat bo’lmagan tushunchalar
qo’llanilib kelinadi, chunonchi: odam, shaxs, individuallik. Ularning mohiyatini
aniqroq izohlab berish uchun har birining psixologik tabiatini tahlil qilish
maqsadga muvofiq.
1. Odam : sut emizuvchilar sinfiga dahldorlik, biologik jonzod ekanligi
odamning o’ziga xos xususiyatidir. Tik yurishlik, qo’llarning mehnat faoliyatiga
moslashganligi, yuksak taraqqiy etgan miyaga egaligi, sut emizuvchilar tasnifiga
kirishi uning o’ziga xos tomonlarini aks ettiradi. Ijtimoiy jonzod sifatida odam ong
bilan qurollanganligi tufayli borliqni ongli aks ettirish qobiliyatidan tashqari o’z
qiziqishlari va ehtiyojlariga mutanosib tarzda uni o’zgartirish imkoniyatiga ham
egadir.
2. Shaxs. Mehnat tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan va jamiyatda
rivojlanuvchi, til yordami bilan, boshqa kishilar bilan muloqot (muomala) ga
kirishuvchi odam shaxsga aylanadi. Ijtimoiy mohiyati shaxsning asosiy tavsifi
hisoblanadi.
3. Individuallik . Har qaysi inson betakror o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Shaxsning o’ziga xos qirralarining mujassamlashuvi individuallikni vujudga
keltiradi. Individual shaxsning intellektual, emosional va irodaviy sohalarida
namoyon bo’ladi.
Sobiq sovet psixologiyasida eng ko’p tarqalgan shaxsning tuzilishiga oid
materiallar bilan qisqacha tanishib o’tamiz.
S.L.Rubinshteyn bo’yicha shaxs quyidagi tuzilishga ega:
1. Yo’nalganlik - ehtiyojlar, qiziqishlar, ideallar, e’tiqodlar, faoliyat va xulqning
ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarda ifodalanadi.
2. Bilimlar, ko’nikmalar, malakalar - hayot va faoliyat jarayonida egallanadi.
3. Individual tipologik xususiyatlar - temprament, xarakter, qobiliyatlarda aks
etadi.
K.K.Platonov ta’limotiga ko’ra, shaxs tuzilishi quyidagi shaklga ega:

I. Yo’nalganlik osttuzilishi - shaxsning axloqiy qiyofasi va munosabatlarini
birlashtiradi. Undan harakatchanlik, barqarorlik, jadallik, ko’lam (hajm)
darajalarini farqlash lozim.
II. Ijtimoiy tajriba osttuzilishi - Ta’lim vositasida, shaxsiy tajribada
egallangan bilimlar, ko’nikmalar va odatlarni qamrab oladi.
III. Psixologik aks ettirish shakllari osttuzilishi - Ijtimoiy turmush jarayonida
shakllanuvchi bilish jarayonlarining individual xususiyatlari.
IV. Biologik shartlangan osttuzilish.
Miya morfologik va fiziologik xususiyatlariga muayyan darajada bog’liq
bo’lgan patologik o’zgarishlarni, shaxsning yosh, jins xususiyatlarini va uning
tipologik xosiyatlarini birlashtiradi.
A.G.Kovalev talqiniga binoan, shaxs mana bunday tuzilishga ega:
1. Yo’nalganlik - voqyelikka nisbatan inson munosabatini aniqlaydi, unga
o’zaro ta’sir etuvchi har xil xususiyatli g’oyaviy va amaliy ustanovkalar,
qiziqishlar, ehtiyojlar kiradi.
Ustuvor yo’nalganlik shaxsning barcha psixik faoliyatini belgilaydi.
2. Imkoniyatlar - faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshishini ta’minlovchi
tizim. O’zaro ta’sir etuvchi va o’zaro bog’liq bo’lgan turlicha qobiliyatlar.
3. Xarakter. Ijtimoiy muhitda shaxsning xulq-atvor uslubini aniqlaydi.
Odamning ruhiy hayoti shakli va mazmuni unda namoyon bo’ladi. Xarakter
tizimidan irodaviy va ma’naviy sifatlar ajratiladi.
4. Mashqlar tizimi. Hayot va faoliyat, harakat va xulq-atvorni tuzatish
(korreksiyalash), o’zini o’zi nazorat qilish, o’zini o’zi boshqarishni ta’minlaydi.

Foydalaniladigan adabiyotlar :
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. T. O’zbekiston. 2014 .
2. Karimov I.A. Asarlar to’plami. 1- 2 2 jildlar. T. O’zbekiston. 1996-2014.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. T.-Ma’naviyat. 2008.
4. Karimov I.A. “Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat
qilish — eng oliy saodatdir”. T.: O’zbekiston. 2015.
Asosi y adabiyotlar
1. G’oziyev E.G’. Umumiy psixologiya. T.: O’qituvchi, 2010.
2. Leontyev A.N. Leksii po obщyey psixologii: ucheb.posobiye dlya
stud.vыssh.ucheb.zavedeniy. – 5-ye izd., ster. – M.: Smыsl; Izdatelskiy sentr
«Akademiya», 2010. – 511 s.
3. Luriya A.R. Leksii po ob щ yey psixologii. – SPb.: Piter, 2006. – 320 s.
4. Yaroshevskiy M. G. Istoriya psixologii. – M., 2012.
5. Marsinkovskaya T.V. Istoriya psixologii. M., 2002
6. Myers D.G. Psychology. Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p.
7. Schiffman H.R. Sensation and Perception: An Integrated Approach. 5 th

Edition. – John Wiley & Sons, 2001. – 608 p.
8. A Hist ory of Modern Psy chology / Duane P. Schult z ,
Sy dney Ellen Schult z . Series: PSY 310 Hist ory and Sy st ems
of Psy chology . Hardcov er: 432 pages. Publisher: Cengage
Learning; 10 edit ion (February 22, 2011). Language:
English. ISBN-10: 1133316247. ISBN-13: 978-1133316244

Sobiq sovet psixologiyada shaxsga yondashuvlar Reja 1. Sobiq Sovet psixologiyasida shaxs rivojlanishi nazariyalari sharhlari 2. Sobiq sovet psixologiyasida shaxs ta’rifi

Sobiq Sovet psixologiyasida shaxsning rivojlanishi muammosi L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontyev, B.G.Ananyev, L.I.Bojovich singari yirik psixologlarning asarlarida o’z aksini topa boshlagan. Keyinchalik ushbu masala bilan shug’ullanuvchilar safi kengayib bordi. Xuddi shu boisdan shaxsning tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o’ziga xosligi bo’yicha yondashuvda, muayyan darajada tafovutga ega. Hozirgi davrda shaxsning rivojlanishi yuzasidan mulohaza yuritilganda olimlarning ilmiy qarashlarini muayyan guruhga ajratish va undan so’ng ularning mohiyatini ochish maqsadga muvofiq. Bizningcha, ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha bosqichlarga ajratish va ularning har biriga alohida ilmiy psixologik ta’rif berish nuqtai nazaridan yondashish quyidagi nazariya va yo’nalishlarni tashkil qiladi. Jumladan, rivojlanishdagi inqirozga binoan (L.S.Vigotskiy), motivasion yondashish (L.I.Bojovich), faoliyatga ko’ra munosabat (D.B.Elkonin), shaxsning ijtimoiylashuvi xususiyatiga e’tiboran (A.V.Petrovskiy), shaxsni tutgan pozisiyasini hisobga olib (D.I.Feldshteyn) va hokazo. L.S.Vigotskiy jahon psixologlari ning shaxsni tuzilishi va rivojlanishiga oid nazariyalar i ni tanqidiy tahlil qilib, kamolotni vujudga keltiruvchi ruhiy yangilanishlardan kelib chiqqan holda jarayonni quyidagi bosqichlarga ajratadi. 1. Chaqaloqlik davri inqirozi (krizisi). 2. Go’daklik davri - 2 oydan 1 yoshgacha. Bir yasharlik inqiroz. 3. Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha. 3 yasharlik inqiroz. 4. Maktabgacha yoshdagi davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha. ? yasharlik inqiroz. 5. Maktab yoshi davri - 8 yoshdan 12 yoshgacha. 13 yasharlik inqiroz. 6. Pubertat (jinsiy yetilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha. 17 yasharlik inqiroz. L.S.Vigotskiy o’z asarlarida rivojlanishning har bir davrining o’ziga xos xususiyatlariga chuqur ilmiy ta’rif bera olgan. Tadqiqotchi shaxsning rivojlanishida eng muhim ruhiy yangilanishlar yuzasidan ham ilmiy, ham amaliy ahamiyat kasb etuvchi mulohazalar bildirgan. Biroq uning fikrlari ichida o’ta munozarali, bahsbob o’rinlar talaygina. Hozirgi zamon psixologiya si fanida

L.S.Vigotskiyning shaxsning rivojlanishi nazariyasi ilmiy, tarixiy, ijtimoiy ahamiyat kasb etadi, taraqqiyotni keltirib chiqaruvchi inqirozlarning roli to’g’risidagi mulohazalari va olg’a surgan g’oyalari shu kunning talabi bilan hamohangdir. Sobiq Sovet psixologiyasining yirik namoyandasi, L.S.Vigotskiyning shogirdi L.I.Bojovich shaxs shakllanishini muayyan davrlarga bo’lishda motivlarga asoslanadi, shuning uchun bu yondashuvni motivasion deb yuritish mumkin. L.I.Bojovich mulohazasiga binoan, shaxsning shakllanishi ushbu darajalardan iborat: birinchi bosqich - chaqaloqlik - tug’ilgandan to 1 yoshgacha, ikkinchi bosqich - motivasion tasavvur - 1 yoshdan 3 yoshgacha, uchinchi bosqich - “Men” ni anglash davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha, to’rtinchi bosqich - ijtimoiy jonzod ekanligini anglash davri - 7 yoshdan 11 yoshgacha, beshinchi bosqich: a) o’z- o’zini anglash davri - 12 yoshdan 14 yoshgacha, b) o’z o’rnini belgilab olish (topish) davri - 15 yoshdan 17 yoshgacha. L.I.Bojovich shaxs shakllanishining har bir bosqichini psixologik tavsifini berib, ularni keltirib chiqaruvchi omillar, manbalar, turtkilar, mexanizmlar negizini ochib berishga harakat qilgan. Olima fikrining yo’nalishi shaxs psixologiyasi bilan uzviy bog’liq bo’lib motivasion yondashuvga bevosita tahlil va sharh bo’ysundirilgan. D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi klassifikasiyasi yetakchi faoliyat nazariyasiga (A.N.Leontyev ta’limotiga) asoslanib, har bir taraqqiyot pallasida u yoki bu ko’rinishdagi faoliyat ustunlik qilish ehtimoliga suyanadi. Insonning shaxs sifatida kamol topishi jarayonidagi yetakchi faoliyat roli ushbu nazariyaning asosini tashkil qiladi. D.B.Elkonin shaxs shakllanishining quyidagi bosqichlarga ajratadi: 1) go’daklik davri - tug’ilgandan to 1 yoshgacha; asosiy faoliyat - bevosita emosional muloqot, 2) ilk bolalik davri - 1 yoshdan to 3 yoshgacha; asosiy faoliyat - predmet bilan manipulyasiya (nozik harakat) qilish, 3) maktabgacha davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha; asosiy faoliyat - rolli o’yinlar, asosiy faoliyat - o’qish,

5) kichik o’smirlik davri - 10 yoshdan to 15 yoshgacha; asosiy faoliyati - shaxsiy ichki (intim) muloqot, 6) katta o’smirlik yoki ilk o’spirinlik yosh davri - 16 yoshdan to 17 yoshgacha; asosiy faoliyat - o’qish-kasb tanlash. D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi bosqichlari muayyan ko’lamdagi psixologlar tomonidan iliq qarshi olinishiga qaramasdan, ma’lum darajada munazarabob o’rinlar yo’q emasligini e’tirof qilindi. Bizningcha, har bir davrning o’ziga xos xususiyatlari faqat alohida olingan faoliyat doirasi ta’siri bilan chegaralanib qolmasligi, balki oraliq bosqichlari ham mavjudligi va undan kelib chiqqan holda ruhiy yangilanishlarda ham o’zgarish bo’lishi ehtimoldan holi emas. Shunga qaramasdan, D.B.Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa, yosh davrlari psixologiyasida eng ommaboplardan biri bo’lib qolmoqda. Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A.A.Lyublinskaya shaxs taraqqiyotini muayyan bosqichlarga ajratishda pedagogik psixologiya pozisiyasidan turgan holda faoliyat nuqtai nazardan unga yondashadi, ma’lum davrlarga ajratadi va ularni atroflicha sharhlab berishga intiladi. 1. Chaqaloqlik davri - tug’ilgandan to bir oylikgacha. 2. Kichik maktabgacha davri 1 oydan to 1 yoshgacha. 3. Maktabgacha yoshidan oldingi davr - 1 yoshdan to 3 yoshgacha. 4. Maktabgacha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha. 5. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilik davri - 7 yoshdan to 11 (12) yoshgacha. 6. O’rta sinf o’quvchisi davri (o’smirlik) - 13 yoshdan to 15 yoshgacha. 7. Yuqori sinf o’quvchisi davri - 15 yoshdan to 18 yoshgacha. Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyandasi V.A.Kruteskiy insonning ontogenetik taraqqiyotini mana bunday bosqichlardan tarkib topish ehtimoli mavjudligini asoslab berishga harakat qiladi. 1. Chaqaloqlik (tug’ilgandan to 10 kunlikgacha). 2. Go’daklik davri (10 kunlikdan to 1 yoshgacha). 3. Ilk bolalik davri (1 yoshdan to 3 yoshgacha). 4. Bog’chagacha bo’lgan yosh davr (3 yoshdan to 5 yoshgacha).

5. Bog’cha yosh davri (5 yoshdan to 7 yoshgacha). 6. Kichik maktab yoshi davri (7 yoshdan to 11 yoshgacha). 7. O’smirlik yosh davri (11 yoshdan to 15 yoshgacha). Negadir mualliflarning aksariyati ontogenezda shaxsning rivojlanishini qolgan bosqichlarini hisobga olmaydilar. Hozirgi zamon psixologiyasining taniqli vakili A.V.Petrovskiy inson taraqqiyotiga shaxsni tarkib toptirishning sosial-psixologik nuqtai nazardan yondashib, o’ziga xos original klassifikasiyasini yaratadi. Ushbu nazariya negizida yuksalish, yetuklikka intilish g’oyasi yotganligi sababli bolalik, o’smirlik, o’spirinlik davrlari yotadi, xolos. A.V.Petrovskiygacha psixologlar taraqqiyotning bir tekis jihatini olib o’rgangan bo’lsalar, bundan o’laroq u shaxs shakllanishining prososial (ijtimoiy qoidalarga rioya qilib) va asosial (aksijtimoiy) bosqichlari mavjud bo’lishi mumkinligini dalillab berishga harakat qiladi. Shuning uchun taraqqiyot uchta makrofazadan iborat ekanligini sharhlab, uning birinchi turi bolalik davriga to’g’ri kelib, ijtimoiy muhitga moslashish, ko’nikish (adaptasiya), ikkinchisi - o’smirlarga xos individuallashish (individualizasiya), uchinchichi - o’spirinlik, ya’ni yetuklikka intilish davrida individual holatlarni muvofiqlashtirish (birlashtirish) xususiyatlari bilan tavsiflanadi. A.V.Petrovskiy shaxsning shakllanishini quyidagi bosqichlardan iborat bo’lishini ta’kidlab o’tadi. 1. Ilk bolalik (maktabgacha yoshidan oldingi davr) - tug’ilgandan to 3 yoshgacha. 2. Bog’cha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha. 3. Kichik maktab yoshidagi o’quvchi davri - 7 yoshdan to 11 yoshgacha. 4. O’rta sinf o’quvchisi (o’smirlik) davri - 11 yoshdan to 15 yoshgacha. 5. Yuqori sinf o’quvchisi (ilk o’spirinlik) davri - 15 yoshdan to 17 yoshgacha. A.V.Petrovskiyning klassifikasiyasi qanchalik takomil darajada bo’lmasin, taraqqiyotning oraliq bosqichlari, ularning o’ziga xos xususiyatlari mavjudligini e’tirof etishga moyildir. Chunki ijtimoiy qoidalarga binoan o’sishmi yoki aksilijtimoiymi unga qaramasdan, har ikki yo’nalishning ham oraliq jabhalari bo’lishi ehtimoldan xoli emas, lekin bu g’oyani chuqurroq sharhlab berish joiz.

O'xshashlar

SOVET-Polsha urushi

Matn mutolaasi. “Turfa zakovatlar” nazariyasi asosidagi yondashuvlar

SHAXSGA YO‘NALTIRILGAN TA’LIM TEXNOLOGIYALARI. MUAMMOLI TA’LIM TEXNOLOGIYALARI

MEHNAT BOZORI INFRATUZILMASINING RIVOJLANIShI BO‘YIChA XORIJIY YoNDAShUVLAR

Sovet hokimiyatining quloqlashtirish siyosati.