SPORT VA ISHCHI OTLARNI MASHQ QILDIRISH VA ULARDAN FOYDALANISHReja: 1. Salt miniladigan otlardan foydalanish va mashq qildirish 2. Salt miniladigan otlarni ippodromda sinash 3. Og’ir yuk tortuvchi ot zotlari va ularning sifat lari 4. Og’ir yuk tortuvchi otlardan foydalanish tartibi , ularning i sh sifatlari. Ish otl arini boqish

1. Salt miniladigan otlardan foydalanish va mashq qildirish Yuqorida aytib o’tilgan ot zotlaridan tashqari salt miniluvchi ot zotlariga Don, Budyonnov, Kustanay, Te r s k i y , Qorabair zotlari ham kiradi. Salt miniluvchi otlar turiga qarab ular har xil tizimlarda mashq qil diriladi. Sof qonli salt miniluvchi va boshqa tez yetishuvchan otlarning toylari minishga va mashq qildirilishga 1,5 yoshligidan o’rgatila boshlaydi. Dastlab yugan solishga va 4–5 kundan k e y i n ularga chilgi, jaxaltiriq hamda egar urishga o’rgatiladi. Yosh toylarni vazni 40–45 kg keladigan yosh bolalar o’rgatishi k ye rak. Dastlab toylar katta yoshdagi otlar b i l a n birgalikda mashq qil diriladi, k e y i n jinsi va yoshiga qarab guruhlarga ajratiladi. Toylarni chavandozga yaxshi o’rgatishga uni erkalash, ovoz chiqarib kerakli allyurda yurgizish, q o’ldan qand yoki non berishning ahamiyati g’oyat kattadir. 1,5 yoshli toylar ma’lum darajada chavandoz bilan mashq qilishni o’rgangandan so’ng tizimli ravishda mashq qildirila boshlaydi. Dastlab ular 2–3 km sekin odimlatib va yo’rttirib yurgiziladi. Mashqni odimlatib boshlash va sekin odimlatib tugatish shart. Kun oxirida ular sekin, to’rt oyoqlab (galop) chopishga (kenter) o’rgatila boshlaydi. Qish faslida yer sirpanchiq bo’lib, qor bilan qoplangan paytlarda soat 11 dan 12 gacha kenter chopish to’xtatilib, odimlatib va yo’rttirib mashq qildiriladi. Bahorda ikki yoshli toylar kenter chopishda 1000 – 1500 m ga so’ngra 2000 – 2500 m ga choptiriladi. Agar 2 yoshli toylar 1000 – 1200 m masofani to’rt oyoqlab tez va erkin chopib o’tsa, ular ippodromda si nash uchun yaroqli otlar deb hisoblanadi. 2. Salt miniladigan otlarni ippodromda sinash Salt miniluvchi otlarni ippodromda mashq qildirishning yo’rtoqi otlarni mashq qildirishdan birdan – bir farqi – ularni xo’jaliklardan shu otlarni minib kelgan o’rgatavchilar va otboqarlar mashq qildiradi va sinaydi. Poygaga tayyorlagan kishi ertalab otni faqat yetaklashi, musobaqaga 2–3 soat vaqt kolganda 900–100 gr konsentratli oziq va yarim chelak suv berishi kerak. Musobaqa boshlanishiga 30 daqiqa qolganda o tlarga egar va yugan uriladi. Chavandoz egar ustiga o’tirgach, o’rgatuvchi ayilni maxkam tortilganini tekshirib

ko’radi. H akamning uchinchi ko’ng’irog’idan so’ng chavandoz otni 300 – 400 m masofaga tez choptirib musobaqaga tayyorlaydi. Ikki yoshli otlarni sinashda uni qamchilash yoki oyoqlar bilan turtish m an etiladi . Otning tezligi chopish aylanasining h amma qismlarida deyarli bir xil bo’lishi kerak. Chopish masofasini to’g’ri hisobga olish, otning qobiliyatini yaxshi o’rganish va uni to’g’ri taqsimlash chavandozning ma h oratiga bog’lik. Ot finishga kelgandan so’ng sovitiladi. Ikki yashar ayg’irlarni sinashda chavandozning og’irligi egar bilan birgalikda 57 kg, 3 yosh ar uchun 58 kg, katta yoshli otlar uchun 59 kg, biyalarni sinashda esa chavandozning og’irligi 2 kg oz bo’lishi lozim. 3. Og’ir yuk tortuvchi ot zotlari va ularning sifat lari Sovet og’ir yuk tortuvchi ot zoti 1952 yilda zot sifatida topilgan. Zotning kelib chiqishida Pochinkova va Mordva ot zavodlari hamda Vladimir viloyati xo’jaliklari muhim rol o’ynaydi. Bu zot mahalliy otlarni Belgiyaning brabanson og’ir yuk tortuvchi ayg’iri bilan chatishtirib yaratilgan. Sovet og’ir yuk tortuvchi zoti o’zining eksteryer afzalliklari, konstitusiyasi va mahsuldorligi bilan Belgiya otidan k e s k i n farq qiladi, u nisbatan kichik, quruq, harakatchan, temperamentlidir. Bu zot ko’p yashaydi, 2,5– 3 yoshda ishlatila boshlaydi. 3 yoshda urchitilishga ko’yiladi. O’zbekistonda tarqalmagan. Vladimir og’ir yuk tortuvchi ot zoti Vladimir va Ivanovo viloyatlari xo’jaliklarida xalq mehnati natijasida yaratiladi. Bu zotni yaratishda Shotlandiyadan Kleydestal og’ir yuk tortuvchi ot zoti ko’plab sotib olingan. Mustaqil zot sifatida 1946 yilda tasdiqlangan. Konstitusiyasi zich, ayrimlarniki qo’pol; boshi uzun va quruq, ko’pincha " Q uchkor kalla" shaklida; bo’yni uzun. Yaxshi sharoitda 1,5 yoshli toylarning vazni 500 kg keladi. Uch yoshida rivojlanishdan to’xtaydi. O’zbekistonning tog’li Zomin, Baxmal zonalarida joylashgan mahalliy korabayir otlarining go’sht mahsuldorligini yaxshilash uchun ularning biyalari Vladimir zot ayg’irlari bilan chatishtirilgan. Rus og’ir yuk tortuvchi zot 1952 yilda mustaqil zot sifatida tasdiklangan. Bu zot Ukraina va Ural zavodlarida yaratilgan. Bu zotni yaratishda Belgiya tog’

ardeni, Brabanson, Persheron zotl ari , Orlov y o’rtoqisi va Ukrainaning mahalliy otlaridan keng foydalanilgan. Rus og’ir yuk tortuvchi zot boshqa og’ir yuk tortuvchi zotlardan konstitusiyasining quruqligi va tanasining kichikligi bilan farq qiladi. Tirik vazni 550–600 kg keladi. Tez qarimaydi, ayg’ir va biyalarini 20 yoshga q adar nasl olish uchun qo’llash mumkin. Undan tashqari Kleydestal, Brabanson, Arden, Persheron ot zotlari e’tiborga loyiq. Hozirgi vaqtda Persheron zoti dunyo miqyosida eng ko’p tarqalgan zotlardan biri hisoblanadi. Issiq iqlim sharoitiga boshqalarga nisbatan tez moslashadi. Vazni 1000 kg keladi. 4. Og’ir yuk tortuvchi otlardan foydalanish tartibi , ularning i sh sifatlari. Ish otlarini boqish Og’ir yuk tortuvchi otlar og’ir va o’rta og’irlikdagi yuklarni tashishda ko’llanilib , xo’jalikdagi eng og’ir yumushlarni bajarish uchun ishlatiladi.Otlarni xo’jalikda ishlatishning ikki xil usuli mavjud: aravaga qo’shib va ustiga yuk ortib ishlatish. Otlar asosan traktor va boshqa qishlok xo’jalik mashinalari bilan ishni bajarishning iloji bo’lmagan kichik joylarda ishlatiladi. Otlar kuchidan rasional foydalanish uchun ularni yil davomida bir meyorda ishlatish zarur. Otlarning ish kuni 8–10 soatga teng bo’lib, ular kunduzi 2–3 soat dam olish kerak. Og’ir yuk tortuvchi otlarni mashq qildirish ba’zi bir tomonlari bilan boshqa zot otlarni mashq qildirishdan farq qiladi. Bunda e’tibor asosan ularning ish qobiliyatini oshirishga qaratiladi. Og’ir yuk tortuvchi ot zotlarini tizimli mashq qildirish ilk bor 1926 yilda boshlandi va 1930 yilda Yilqichilik ilmiy tekshirish instituti tomonidan tizimli mashq qildirishning sxemasi ishlab chiqildi. Bu sxemada og’ir yuk tortuvchi otlarning ish qobiliyatini oshirish anik ko’rsatilgan edi. Og’ir yuk tortuvchi ot toylari onasidan ajratilgach, birinchi yili guruhlarga bo’linib, ayg’ir va biyalar bilan birgalikda yilqida, ikkinchi yili alohida – aloxida mashq qildiriladi. Og’ir yuk

tortuvchi otlarni tekis yo’llarda chana, turli tipdagi aravalarga qo’shib mashq qildirish kerak. H ayotining dastlabki 5 oyida toylarni 20–30 kg tortish kuchida odimlatib va sekin yurttirib harakatlanishga o’rgatiladi. Oy sayin og’irlik va bosib o’tadigan masofa ko’paytirib boriladi. Ippodromning mashq rejasida 2 yoshli otlarni mashqlar nixoyasiga yetay deb kolganda ikki kun 8 km masofaga kuchli mashq qildirish belgilangan. Mashq oxirida tortish kuchi yengil otlar uchun 170 kg ga og’ir otlar uchun 230 kg ga yetkaziladi. 2,5 yoshli otlarning ish qobiliyati kompleks rivojlanishi kerak. Sinashning quyidagi usullari mavjud: ma’lum tortish kuchida otlarning odimlash va yo’rtish qobiliyatini; 200m masofani 200–300 kg tortish kuchida bosib o’tish qobiliyatini va maksimal tortish kuchini aniqlash. Bo’lar otning rivojlanish darajasini aniqlashga yordam beradi. Tezlik bo’yicha sinalganda ot 2 km masofani 7 daqiqada yo’rtib bosib o’tsa "3" baho, shu masofani 18 daqiqada odimlab bosib utsa "4" baho, tortish kuchi bo’yicha sinalganda esa 200 m masofani ma’lum ish normasida bosib o’ tganda "4" baho ko’yiladi. Nasldor og’ir yuk tortuvchi otlarning maksimal tortish kuchini sinashda A.B.Voykov asbobidan foydalaniladi. Otlardan ish hayvoni sifatida keng foydalaniladi. Chunki, otlar yilning hamma fasllarida har kanday ob–havo sharoitida va har kanday yo’lda maksimal darajada ish bajara oladi. Otning ishi uning tortish kuchi va bosib o’ tgan masofasiga qarab belgilanadi. Ish otlarning tortish kuchi . Otning arava yoki og’ir yuk tortib yurish qobiliyati uning tortish kuchi deb ataladi. Tortish kuchi otlarnig sog’ligi, mashq q i lganlik darajasi va semizligiga b o g’lik. Otlarning tortish kuchi xaqiqiy, normal va maksimal tortish kuchi sifatida 3 ga bo’linadi: – xaqiqiy tortish kuchi deganda otni sinaganda yuk tortishda sarflangan kuchiga aytiladi.