“Sug’d” toponimining paydo bo’lishi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

509 KB

Ko'chirib olish

Mavzu:“Sug’d” toponimining paydo
bo’lishi
Reja:
Kirish.
1. Sug`d yil hisobi .
2. Avesto yil hisobi
3. Yazdigird yil hisobi
4. Milodiy yil hisobi
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar

Xorazmiy taqvimiga juda yaqin bo`lgan sug`d taqvimining vujudga
kelishida xorazmiy taqvimi asos bo`lgan bo`lsa ajab emas, chunki xorazmiy tili
bilan sug`d tili ko`p jihatdan bir-biriga yakin turadi. Shuni ham aytib o`tish
kerakki xorazmiy oylarining nomlari ham, sug`d oylarining nomlari ham
lug`aviy jihatdan qanday ma`no berishi noma`lum. Bu haqda Abu Rayxon
Beruniy ham to`xtalmaydi. Xorazmiy tilidagi va sug`d tilidagi hujjatlarda ham
oylarning qanday ma`no anglatishi xususida ma`lumotlar yo`q.
Sug`d yil hisobi - Markaziy Osiyoda yashagan sug`diylarning quyosh
taqvimiga asoslangan yil hisobi. So`g`d taqvimi qadimgi eron (avesto) va
xorazmiy taqvimlariga juda yaqin bo`lgan. Bir yil 12 oy va xar bir oy 30 kundan
tashkil topgan. Ortiqcha besh kun yilning 12-oyi oxiriga qo`shilgan. Bu besh
kun alohida nom bilan aytilgan. Har yili qoldiq sifatida yig`ilib boradigan
chorak kunning to`rt yilda to`la bir kun bo`lishiga e`tibor qilinmagan. Yangi yil
bahorgi tengkunlikdan boshlagan. Sug`d oylarining tartibi va nomlari
quyidagicha: 1.Navsard. 2.Jarjin. Z.Naysanj. 4.Basokanj. 5.Ashnxanda.
b.Majnda. 7.Farkon. 8.Obonj. 9.Fug`. 10.Masfug`. 11.Jamdanj. 12. Xashvim.
Oylar nomlarining o`qilishi va aytilishida ayrim tafovutlar bor. Chunki
qo`lyozma manbalarda (Abu Rayhon Beruniy asarlarida ham) sug`d oylarining
nomi faqat undosh tovushlar bilan yozilgan. Undoshlar orasidagi unlilar
yozilmagan. Sug`diylar ham qadimgi eronliklar kabi oyning har bir kuniga (30
kunga) alohida-alohida nom berganlar.
Sug`d yil hisobi qachondan boshlanganligi va qaysi voqea asos qilib
olinganligi to`g`risida ma`lumot yo`q. Abu Rayhon Beruniyning xabar
berishicha sug`d taqvimi ancha qadimdan mavjud bo`lsa-da rasmiy yil hisobi
milodiy 413 yildan boshlangan. Sug`d taqvimiga oid atamalar va yil hisobi
sanalari IV-X asrlarga oid tangalar, bitiklar, maktublar va rasmiy davlat
hujjatlarida tez-tez uchrab turadi. Sug`d tili va yozuvining muomaladan qolishi
bilan sug`d taqvimi ham asta-sekin unutila boshladi.
Avesto yil hisobi - Eron va Markaziy Osiyo xalqlari qo`llagan eng
qadimgi yil hisobi, taqvim. Bu taqvim zardusht ta`limoti bilan birga vujudga

kelganligi uchun zardusht taqvimi, oy nomlari va boshqa hamma atamalari
"Avesto" kitobidan olinganligi uchun avesto taqvimi ham deyiladi. Eronda
qo`llangan eng qadimgi taqvim bo`lganligi uchun hozirgi ilmiy adabiyotlarda
qadimgi eron taqvimi nomi ham ishlatiladi.
Zardusht yil hisobi quyosh yiliga asoslangan bo`lib, 12 oydan iborat. Har
bir oy 30 kun, yana qo`shimcha 5 kun bor. Bu 5 kun alohida oy hisoblanadi.
Taqvimdagi 12 oyning nomi "Avesto"dagi ma`budalarning nomiga borib
taqaladi. Oy nomlaridan tashqari oy tarkibiga kirgan kunlar (30 kun) ning ham
alohida-alohida nomlari bor. "Avesto"ning milodiy VI asrda sosoniylar davrida
tuzilgan matnida oylar va kunlarning to`liq nomi ro`yxati keltirilgan. Biroq ba`zi
taqvim atamalari "Avesto"ning eng azaliy qismlari deb hisoblanuvchi miloddan
avvalgi VIII-VII asrlarda tarkib topgan. "Gotlar"da ham uchraydi. Zardusht
taqvimi qachon va qaerda tuzilganligi to`g`risida fanda hozircha aniq ma`lumot
yo`q. Olimlarning taxmin qilishicha bu taqvim Sharqiy Eron yoki Markaziy
Osieda miloddan avvalgi birinchi ming yillikning boshlarida tuzilgan. Dastlab,
g`arbiy Eronda Ahmoniylar davrida rasmiy davlat taqvimi sifatida qabul
qilingan (ilmiy adabiyotlarda qadimgi eron yil hisobi deb atalishining sababi
ham shu). Bu holat Ahmoniylar davrida zardusht dinining keng yoyilishi bilan
izohlanadi Zardusht taqvimi Hindistonda hozirgi vaqtda istiqomat qilayotgan
zardusht jamoalarining taqvimi bilan qiyoslab ko`rilganda mazkur taqvim
g`arbiy Eronda Ahmoniylar davrida miloddan avvalgi 505,490,484,481, va 441
sanalarning biridan boshlangan deb hisoblash mumkin. Abu Rayhon Beruniy
o`zining "Xronologiya" asarida yuqoridagi yillarning eng oxirgisi-miloddan
avvalgi 441 yilni eng to`g`ri sana deb oladi va zardusht taqvimi shu yildan
boshlangan deb ko`rsatadi. Zardusht taqvimi 365 kun, har biri 30 kundan
tuzilgan 12 oy va yana 5 kundan iborat, to`rt yilda yana 1 kun orttirilgan.
Demak, har to`rt yilda (kabisa yilida) 12-oyning oxiriga 5 kun emas, 6 kun
qo`shilgan. Zardusht yil hisobi qadimgi eron manbalarida - Behstun va Naqshi
Rustam kitobalarida hamda boshqa yozma yodgorliklar va hujjatlarda tez-tez
tilga olinadi. Shunday qilib zardusht taqvimi Ahmoniylar davridan boshlab

davlatning ish yuritish bo`yicha rasmiy taqvimi bo`lib qoladi. Shu bilan birga bu
taqvim zardusht dini bayramlari, rasm-rusumlarini olib borishda diniy taqvim
ham bo`lib qolaveradi.
Zardusht oylarining nomlari: 1. Farvardinmoh, 2. Ordi - behishtmoh, 3.
Xurdodmoh, 4. Tirmoh, 5. Murdodmoh, 6. Shahrivarmoh, 7. Mehrmoh, 8.
Obonmoh, 9. Ozarmoh, 10. Daymoh, 11. Bahmanmoh, 12. Isfandarmazmoh.
Har bir oyda 30 kunning maxsus nomi ham bo`lgan ular quyidagilar: 1. Xurmuz,
2. Bahman, 3. Urdubehisht. 4. Shahrivar, 5. Isfandarmaz, 6. Xurdod, 7. Murdod,
8. Dayba ozar, 9. Ozar, 10. Obon, 11. Xur, 12. Moh, 13. Tir, 14. Jo`sh, 15.
Dayba mehr, 16. Mehr, 17. Sarush, 18. Rashn, 19. Farvardin, 20, Bahrom,
21.Rom, 22. Bod, 23. Daybadin, 24. Din, 25. Ard, 26. Ashtoz, 27. Asmon, 28.
Zomyoz, 29. Morasfand, 30. Aniron. O`ttiz kunga atab qo`yilgan mazkur nomlar
yilning o`n ikki oyidagi hamma kunlarga taalluqli bo`lgan.
Qadimgi Eron yil hisobi, ya`ni zardusht yil hisobi milodiy 632 yilgacha
qo`llanib keldi. 632 yilda sosoniy podshohlardan Yazdgird III zardusht
taqvimini isloh qildi. Yangi taqvim shu podshohning nomi bilan Yazdgird
taqvimi nomini oldi. Boshlanish vaqti ham Yazdgird III ning taxtga o`tirgan
kuni - milodiy 632 yil 16 iyundan hisoblandi. Qadimgi eron, ya`ni zardusht
taqvimining atamalari, xususan oynomlari fors-tojik va turkiy manbalarda o`rni-
o`rni bilan uchrab turadi. Mazkur atamalar ko`proq eroniy va turkiy xalqlarning
eng qadimgi zardusht ta`limoti bilan bog`liq rasm-rusumlari, urf-odatlari bilan
bog`liq holda tilga olinadi.
Umar Xayyom "Navro`znoma" asarida yuqoridagi oylarning lug`aviy
ma`nosini quyidagicha talqin qiladi. (Izoh: Umar Xayyom oylarning nomini
asli Avestocha demasdan Pahlaviy tilida deb aytadi. Chunki Umar Xayyom
davrigacha Avesto tilidagi so`zlar Pahlaviy tiliga, pahlaviy tilidagi so`zlar yangi
fors tiliga o`tib kelardi. Shuning uchun Umar Xayyom oy nomlarini Pahlaviycha
deb tushuntiradi).
Biz Umar Xayyom so`zlarini aynan keltiramiz.

1. Farvardin - pahlaviycha so`z va uning ma`nosi aynan jannatlar bo`lib,
bu oy o`simliklar o`sishining boshlanishidir. Bu oy Hamal burjiga oid.
Binobarin, oyning boshidan to oxirgacha oftob shu burjda bo`ladi.
2. Ordbihisht - bu oyda dunyo o`zining ko`karishi ila jannatmonanddir.
Urd pahlaviy tilida "monand" degani. Oftob bu oyda haqiqiy aylanishi bo`yicha
Savr burjida bo`ladi. Bu oy bahorning o`rtasidir.
3. Xurdod - odamlarni bug`doy, arpa va mevalar bilan boqadi. Oftob bu
oyda Javzoburjida bo`ladi.
4. Tir - bu oyni "tir" atadilar, chunki bu oyda bug`doy, arpa va boshqa
narsalarni taqsim qiladilar. Oftobning avji pasaya boshlaydi. Saraton burjida
bo`ladi. Bu oy yoz oyining birinchisidir.
5. Murdod - tuproq berdi, ya`ni unda yetilgan meva va sabzavotlarni
berdi. Yana bu oyda xavo tuproq to`zoniga o`xshaydi. Bu oy yoz o`rtasidir.
Oftob Asad burjida bo`ladi.
6. Shahrivor - bu oyni shahrivor deydilar, chunki bu daromad oyidir,
ya`ni, podshoxlarning daromadlari shu oyga to`g`ri keladi. Bu oyda dehqonga
o`lpon to`lash oson. Oftob Azro (Sunbula)da bo`ladi. Bu yozning oxirgi oyi.
7. Mexr - bu oyni mehr deyishadi, chunki u insonlar o`rtasidagi do`stlik
oyidir va pishgan barcha meva va boshqa narsalar hamda o`zlarining ulushlariga
tekkanini birga baxam ko`radilar. Oftob bu oyda mezonda bo`ladi, ya`ni kuzning
boshlanishidir.
8. Obon - ya`ni bu oyda boshlangan yog`inlardan suv ko`payadi va
odamlar ekinlarini sug`oradilar. Oftob bu oyda Aqrabda bo`ladi.
9. Ozar - paxlaviy tilida ozar "olov" deganidir. Bu oyda ob-havo soviy
boshlaydi va olovga muxtojlik paydo bo`ladi, ya`ni bu olov oyidir. Oftob bu
oyda qavs burjida bo`ladi.
10. Day - paxlaviy tilida "day" devni anglatadi. Bu oyni "day"
deyishlariga sabab, u qahrli va bu oyda yer ko`karishdan yiroqdir. Oftob Jadida
bo`ladi. Bu qishning birinchi oyi.

11. Baxman - buning ma`nosi "o`shanga o`xshagan" demakdir. Chunki bu
oy o`sha day oyiga o`xshab sovuq va quruqdir. Oftob bu oyda Zuhal xonasida,
dalvning jadi bilan tutash yerida bo`ladi.
12. Isfand - bu oyni isfand deydilar, chunki isfand paxlaviy tilida mevani
anglatadi, ya`ni bu oyda mevali daraxt va o`simliklar ko`kara boshlaydi. Oftob
bu oyda oxirgi Hut burjiga yetib keladi.
Qadimgi Eron oylari yuqorida aytilganidek 30 kundan bo`lib, har bir
kunning avesto tilida maxsus nomi bor. Alisher Navoiy asarlarida ham qadimgi
eron oylarining hammasi tilga olinadi. Ayrim xollarda Navoiy qadimgi eron
oylarining nomlarini burj oylarining nomlari bilan almashtirib qo`llaydi.
Chunonchi: hamal o`rnida farvardin, savr o`rnida ordbehisht, javzo o`rnida
xurdod, saraton o`rnida tir va shuning kabilar. Kadimgi Eron yil hisobi, ya`ni

zardusht taqvimi zardusht dini nufuzining tobora pasayishi bilan melodiy
birinchi ming yillikning oxirlarida unitila boshlagan. Biroq hozirgi davrda
Hindistonning Bombay shahri va uning atroflarida istiqomat qilayotgan zardusht
jamoalari o`z taqvimlarini hamon saqlab kelmoqdalar. Ular zardusht bayramlari,
marosimlari va urf odatlarini o`tkazishda mazkur taqvimga amal qiladilar.
Yazdigird yil hisobi - quyosh taqvimiga asoslangan. Bu yil hisobi o`rta
Osiyo va Eronda to`rt yarim asr qo`llandi. Yazdigird yil hisobi milodiy 632 yil
16 iyun - hijriy II yil 21 rabe`ulavvaldan boshlanadi. Bu sana sosoniylarning
so`nggi shohi Yazdigird III ning taxtga chiqishi bilan bog`liq (hukmronlik yillari
632-651). Yazdigird III taqvimi 365 kun bo`lib, 12 oyga bo`linadi. Oylar nomi
qadimgi eron (zardusht) taqvimidagi oylar nomi bir oz o`zgartirib, soddalashtirib
olingan. Ular quyidagicha: farvardin, ordbehisht, xurdod, tir, murdod, shahrivar,
mehr, obon, ozar, day, bahman, isfand. Har bir oy 30 kundan hisoblanadi.
qo`shimcha 5 kun 12-oy isfand oxiriga qo`shiladi. Abu Rayhon Beruniyning

ko`rsatishicha bu 5 kun qadimgi eron tilida "panji" yoki "andargoh" deb atalgan.
Keyinchalik arab tili Eronga kirib kelgandan so`ng mazkur so`z
arabchalashtirilib "andarjoh" deyilgan. Beruniyning yozishicha "andarjoh"
kunlar doimo 12-oy oxiriga yoki boshqa oylar oxiriga qo`shilmay, ba`zan
sakkizinchi (obonmoh) va to`qqizinchi (ozarmoh) oylar o`rtasiga ham qo`yilgan.
Yangi yil - farvardin oyining 1- kuni bahorgi teng kunlik kirgan (21 mart)da
boshlanadi. Yazdigird taqvimida har to`rt yilda yig`ilib qolgan bir kun 120 yilda
bir oyni tashkil qilgan. Shu bir oy 120 yilda 13-oy hisoblanib 120-yilning
birinchi oyidan keyin qo`shilgan va farvardin ikki deb atalgan. 240-yilda esa bu
13-oy ikkinchi oy ordbehishtdan keyin ordbehisht ikki deb atalgan va, nihoyat,
360-yilda uchinchi oyga xurdod ikki deb qo`shilgan.
Yazdigird yil hioobini qo`llashda ma`lum qiyinchiliklar tug`ildi. Shuning
uchun milodning 1079 yili (Yazdigird III taqvimi bo`yicha 447 yil) Eronda
hukmronlik hilgan sulton Jaloliddin Malikshoh ibn Alp Arslon Saljuq
(hukmronlik yillari 1072-1092) buyrug`i bilan isloh etildi. Yazdigird yil hisobi
o`rniga hijriy shamsiy yil hisobi joriy etildi.

Arab istilosidan keyin qariyb to`rt yarim asr Eronning davlat taqvimi
bo`lib xizmat qilgan Yazdigird yil hisobidan Erondan tashqarida bo`lgan boshqa
o`lkalar, xususan o`rta Osiyo xalqlari ham foydalandilar. VII-XII-asrlarda Eron
va o`rta Osiyoda yaratilgan yozma manbalarda - hujjatlar va kitoblarda sana
yazdigird taqvimi bilan qayd etiladi. Ayrim mualliflar va kotiblar o`zlari
yaratgan asarning ijodiy tarixini yoki ko`chirgan qo`lyozmalarining kitobat
tarixini yazdigird yil hisobi bilan beradilar. Shuni ham aytish kerakki yazdigird
yil hisobi XI asrda bekor qilingan bo`lsa-da, ayrim olimlar, kotiblar amalda uni
XIII asrlarga qadar qo`llaydilar. Chunonchi: Abu Rayhon Beruniyning
O`zbekiston FA Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan "At-tafhim" asarining
3423 rahamli nusxasining kitobat tarixi yazdigird yil hisobi bilai ko`rsatilgan.
"At-tafhim"ning mazkur nusxasi Yazdigird hisobi bilan 628 yil mehr oyida
ko`chirib tugallangan. Ushbu sana hijriy bilan 661 yilga, milodiy bilan 1261-
1262 yilga to`g`ri keladi. XIII asr oxirlaridan kotiblar yazdigird yil hisobini
butunlay unutdilar va foydalanmay qo`ydilar.
Hijriy-shamsiy yil hisobi - tarix boshi (era)ni payg`ambar Muhammad
alayhissalom hijratlaridan olgan va quyosh (Shams)ning bir yillik harakat
muddatiga asoslangan yil hisobi. Milodiy 1079 (Yazdigird hisobi bilan 447)
yilda Eronda o`rnatilgan Buyuk Saljuq davlatining uchinchi sultoni Jaloliddin
Malikshoh ibn Alp Arslon (hukmronlik yillari 1072-1092) Yazdgird yil hisobini
isloh etish to`g`risida buyruq beradi. Taqvim islohi maxsus tuzilgan hay`at
tomonidan o`rganib chiqiladi. Hay`atga falakiyot va riyoziyot olimi faylasuf va
shoir Umar Xayyom (1040-1123) rahbarlik qiladi. Yangi taqvimni tuzishdan
maqsad yilning boshlanishini bahorgi teng kunlikka to`g`rilash edi. Vaholanki,
Umar Xayyom davrida yangi yilning boshlanishi bahorgi tengkunlikdan deyarli
bir hafta uzoqlashib 14-16 martga to`g`ri kelib qolgan edi. Agar yangi yil 20, 21
yoki 22 martdan boshlansa maqsadga muvofiq bo`lardi. Umar Xayyom

boshchiligidagi hay`at yangi yilni baxorgi tengkunlikdan boshlaydi va buning
uchun kabisa yili tanlab olinadi. Bu taqvimda ham yazdigird yil hisobidagi kabi
bir yil 12 oyga bo`linadi va har bir oy 30 kundan iborat bo`ladi. Bu taqvimda
yazdigirddan farqli o`laroq kabisa yilida 6-kun ham qo`shilgan. Kabisa yilning
tartibi quyidagicha bo`lgan: xar 33 yil bir davr (tsikl) hisoblangan. Unda sakkiz
marta kabisa yili kelgan. Bunda kabisa kuni yetti marta 4-yil oxiriga, sakkizinchi
kabisa kuni esa 5-kabisa yili oxiriga qo`shilgan. Bu taqvim hijratning 1-yili
(milodiy 622 yil) dan boshlab hisoblandi. Ammo uning amaliyotga kirgan va
tatbiq etilgan kuni hijriy 471 yil 10 ramazon, yazdgird 448 yil 19 farvardin,
milodiy 1079 yil 16 martta to`g`ri keldi. Ushbu sana xijriy-shamsiy hisobi
bo`yicha 458 yilning birinchi boshlanish kuni - baxorgi teng kelish kuni
(navro`z) bo`ldi. Boshqacha aytganda xijriy-shamsiy yil hisobi boshlanish
vaqtini hijratning 1-yilidan olgan bo`lsa ham o`z tarixining 458 yilidan
amaliyotga kiritildi. Bu taqvim saljuqiy sulton Jaloliddin Malikshoh ibn Alp
Arslon nomi bilan jaloliy taqvimi deb nom oldi. Ayrim ilmiy adabiyotlarda
mazkur taqvimni tuzishda faol qatnashgani uchun olim va shoir Umar Xayyom
nomi bilan Umar Xayyom taqvimi deb ham yoziladi. Yana ayrim manbalarda bu
taqvim turkiy xalqlar tomonidan barpo etilgan saljuqiylar davlatida tatbiq
etilgani uchun turk taqvimi deb xam aytiladi. Turk taqvimi milodiy (grigoriy)
taqvimiga nisbatan xatosi oz edi. Agar turk taqvimi o`n ming yilda bor-yo`g`i
ikki kunlik farqqa uchrasa, grigoriy taqvimida bu farq juda katta edi. Hijriy-
shamsiy yil hisobida avvalgi taqvimdagi an`anaviy oy (farvardin, ordbexisht,
xurdod, tir, murdod, shaxrivar, mehr, obon, ozar, day, baxman, isfand) nomlari
saqlanib qoldi. Jaloliy taqvimi XIX asr o`rtalarigacha Eronda qo`llandi.
Keyinroq xijriy-shamsiy taqvimi isloh etilib oylarning kun miqdori burj
oylarining kun mikdoriga to`g`rilanadi. Shu vaqtdan boshlab hijriy-shamsiy
taqvimida qadimgi eron oylarining nomi bilan burj oylarining nomi xam barobar
qo`llana boshladi. Ularning tartibi shunday: farvardin - hamal (qo`y),
ordibehisht - savr (xo`kiz), xurdod - javzo (egizak), tir-saraton(qisqichbaqa),
murdod- asad (arslon), shahrivar - sunbula (boshoq), mehr - mezon (tarozu),

obonaqrab (chayon), ozar - qavs (yoy), day - jadi (echki), bahman - dalv
(qovg`a), isfand - xut (baliq). Hozirgi vaqtda Eronda rasmiy davlat taqvimi
sifatida amal qilayotgan hijriy-shamsiy yil hisobida dastlabki olti oy 31 kundan,
keyingi besh oy 30 kundan va oxirgi bir oy 29 yoki 30 kundan bo`ladi. Eronda
burj oylarining nomlari ishlatilsa ham rasmiy hujjatlarda qadimgi eron
oylarining nomi yoziladi. O`zbekistonda va Markaziy Osiyodagi boshqa
mamlakatlarda xijriy-shamsiy taqvimdan foydalanilganda burj oylarining nomi
aytiladi. Chunonchi xijriy-shamsiy hisob bilan 1378 yil mezon oyining 5-kuni
(milodiy hisob bilan 1999 yil sentyabr oyining 26-kuni), kabi. Hijriy - shamsiy
taqvimi yilning muayyan vaqtida - bahorning birinchi kuni (navro`z)da
boshlangani uchun fasllar, iqlim, obi-havo va tabiatda yuz beradigan boshqa
takroriy, davriy hodisalarni kuzatib borishda juda qulay. Shuning uchun Eron,
Afg`oniston, Turkiya, Markaziy Osiyo mamlakatlarida, shu jumladan
O`zbekistonda ham qishloq xo`jaligi bilan bog`liq barcha ishlarni olib borishda
mazkur taqvimdan foydalaniladi.
Hijriy-qamariy yil hisobi - tarix (era) boshini Muhammad Payg`ambar
xijratlaridan olgan va oy (qamar) taqvimiga asoslangan yil hisobi. Bu yil hisobi
ancha uzoq tarixga ega. Arabiston yarim orolida yashagan qadimgi xalqlar
miloddan avvalgi ming yillikda oy taqvimini qo`llaganlar. Arablar islomdan ikki
yuz yilcha oldin (milodiy V asr boshlarida) oy-quyosh taqvimidan foydalanishga
o`tgan edilar. Oy-quyosh taqvimida 24 yillik davr (tsikl) mavjud bo`lib, bu
takrorlanib turar edi. 24 yilning 9 yili 13 oylik, 15 yili 12 oylik bo`lardi. Yilga
ortiqcha bir oy (ya`ni 13-oy) qo`shishni va shu oyning o`zini nasi deb atalgan.
Nasi oyi qamariy va shamsiy yil oralaridagi farqni yo`qotish maqsadida, bu farq
bir 5 oyga to`lganda qamariy yilga qo`shimcha 13-oy sifatida qo`shilgan. Bu
taqvim bo`yicha, ya`ni islomgacha arab oylari yilning muayyan vaqtida
boshlangan (Arab oylarining qadimgi lug`aviy ma`nosi xam shundan xabar
beradi).

Arablar qo`llagan oy-quyosh taqvimidagi oylarning tartibi, nom va
ma`nosi quyidagicha edi:
1. Muharram. Ta`qiqlangan, man` etilgan, muqaddas ma`nolarini beradi.
Bu oyda diniy an`analar bo`yicha urush va xarbiy yurishlar olib borish mutlaqo
ta`qiqlangan. Bu xolat yettinchi (rajab), o`n birinchi (zulqa`da) va o`n ikkinchi
(zulhijja) oylariga ham taalluqli bo`lgan.

2. Safar. "Sariq", "za`faron" degan ma`noni beradi. Bu oyda arablar
boshiga og`ir kulfat tushib, badanlariga og`ir halok qiluvchi yara toshar edi. Shu
kasalga duchor bo`lgan bemorlarning rangi sarg`ayib ketar edi.
3-4. Rabi` ul-avval va rabi` ul-oxir. "Rabi`" so`zi arab tilida "baxor"
ma`nosini beradi. Ammo qadimgi arablar, "rabi`" so`zini "kuz" ma`nosida xam
qo`llaganlar. Ushbu har ikki oy kuz faslida kelgani uchun "birinchi kuz"
va "ikkinchi kuz" ma`nolarini anglatgan.
5-6. Jumodiyul avval va jumodiyul oxir. Bu oylarning nomi "jamada"
so`zidan olingan bo`lib, "qotib qolmoq", "muzlamoq" ma`nosini beradi. Ushbu
xar ikki oy yilning suv yaxlab qotib qoladigan davriga, ya`ni qish fasliga to`g`ri
kelgan.

7. Rajab. "Irjob" so`zidan olinib, "urush va hujumlardan o`zingizni
saqlang" degan ma`noni beradi.
8. Sha`bon. "Tashaaba" so`zidan olinib "tarmoqlanmoq", "tarqalmoq"
ma`nosini beradi. Bu oyda arablar xujumlar uyushtirar edilar.
9. Ramazon. "Ramada" so`zidan olinib "yondirmoq", "jazirama oy"
ma`nolarini anglatadi. Bu oy yozning eng issiq vaqtiga to`g`ri kelgani uchun
shunday atalgan.
10. Shavvol. "Shala" so`zidan bo`lib, "ko`tarmoq", "ko`tarilmoq", "olib
bormoq", "ko`chirmoq" ma`nolarini beradi. Bu oyda arablar orasida "shavvilu"
xitobi, ya`ni "o`z yashab turgan joylaringizdan qo`zg`alinglar" so`zlari yangrab
turgan.
11. Zulqa`da. "qa`da" so`zi "o`tirmoq", "o`z uyida qolmoq" ma`nolarini
ifodalaydi.
12. Zulhijja. "Haj" so`zidan olinib "haj qilish" ma`nosini beradi. Qadimgi
arablar Ka`baga kelib shu oyda haj qilganlar.
Avval vaqti-vaqti bilan qo`shib kelingan 13-oy "nasi" Muhammad
payg`ambar tomonlaridan milodiy 631 yilda bekor qilindi. Arablar endi faqat
qamariy taqvimga, qamariy oylarga o`tdilar. Shundan keyin arab oylari avvalgi
nomlarining lug`aviy ma`nosini yo`qotdi, bir yil 365 kun emas 354 kunga
aylandi, yil boshi - 1-muxarram avvalgidek xar yili muayyan vaqtda emas,
oldingi yilga nisbatan 11 kun barvaqt keladigan bo`ldi. Nasi oyi ta`qiqlanib
qamariy taqvimga o`tilganligi Muhammad payg`ambar tomonlaridan e`lon
qilinganligi sababli bu taqvim Muxammad taqvimi ham deyiladi.
Islom dini vujudga kelgach, musulmonlar diniy va dunyoviy ishlarini olib
borishlari uchun o`zlariga xos taqvim-tarix bo`lishiga zarurat tug`ildi. Bu muhim
masala ikkinchi xalifa Umar raziallohu anhu (xalifalik yillari milodiy 634-644)
davrlarida muhokama qilindi va hal etildi.
Milodiy 631 yilda musulmonlar qamariy oylarga to`la o`tgan bo`lsalarda,
xalifalikning dastlabki yillarida voqea-xodisalarning sodir bo`lgan vaqtini faqat
oy nomi va shu oyning ma`lum kunini qayd etish bilan cheklanar edilar. Oyga

qo`shib aytiladigan sana (yil) hisobi yo`q edi. Musulmonlar o`rtasida yozilgan
xat-hujjatlarga sana qo`yish odati bo`lmagan. Bir kuni bir kishi xalifa Umar
huzurlariga kelib sha`bon oyida to`lanishi kerak bo`lgan qarz xaqidagi hujjatni
ko`rsatadi. Shunda Umar "bu xujjat qaysi sha`bonga tegishli? O`tgan yili
sha`bongami yoki bu yilgi sha`bongami?" - deb so`raydilar. Huddi o`sha
paytlarda Jazira viloyatining voliysi Abu Musoga ikkita buyruq yozib beriladi.
Bu buyruqlarning biri ikkinchisiga sira to`g`ri kelmas, boshqa-boshqa edi.
Ularning qaysi biri oldin, qaysi biri keyin yozilganligini bilolmagan Abu Muso
xalifa Umardan so`raydi. Chunki xar ikki buyruqda ham sana yo`q edi. Nihoyat,
xalifa Umar o`z atrofiga mo``tabar kishilarni to`plab mashvarat o`tkazadi.
To`planganlarning barchasi bir ovozdan oy hisobi bilan ish yuritishni ma`qul
deb topdilar. Chunki diniy ahkomlarni qamariy tarixdan boshqacha yurgizish
mumkin emas edi. Zero, payg`ambarimiz Muhammad alayhissalom ham
vafotlaridan bir oz oldin oy-quyosh taqvimidagi "nasi" oyini bekor qilib faqat oy
hisobini qoldirgan edilar. Mashvarat qatnashchilari o`sha vaqtgacha qo`llanib
kelgan qamariy oy nomlarini ham saqlab qolishni lozim ko`rdilar. Bu oylar arab
ahli o`rtasida juda mashhur edi. Hozir bo`lganlar taqvim boshi - tarix (era)
boshini qaysi vaqtdan, qaysi voqeadan boshlab hisoblashga oid turli fikrlarni
o`rtaga tashladilar. Ba`zilar payg`ambarning tavallud kunlaridan desa, ba`zilar
payg`ambarlikning kelishidan tarix boshlashni aytdilar. Oxiri hazrati Ali ibn
Abu Tolib islom taqvimi - tarixini payg`ambarning Makkadan Madinaga
ko`chib o`tishlari - hijratlaridan boshlashni taklif etdilar. Bu taklif ma`qullandi
va qabul qilindi. Payg`ambarning Makkadan Madinaga hijrat qilib yetib borgan
vaqtlari - rabi` ul avval oyidan 11 kecha o`tganda - dushanba kuni voqe` bo`lgan
edi. Bu milodiy hisob bilan 622 yilning 23 sentyabr kuniga muvofiq keladi.
Xalifa hazrati Umar raziallohu anhu huzurlarida islomning taqvim boshi
va tarix boshini qabul kilishga bag`ishlangan mazkur mashvarat majlisi hijratdan
17 yil keyin - 17 yil muharram oyining 1-kuni (milodiy 638-yil 23 yanvar)
bo`lgan edi. Hijrat esa yuqorida aytilganidek, rabi`ul avval oyining 11 kunida,
ya`ni oy sanasining 3-oyida bo`lib o`tgan. Vaholanki, arablarda avvaldan yil

boshi muharram oyining 1-kunidan hisoblangan. Shu sababli tarixiy voqealarni
hisoblaganda chalkashlik sodir bo`lmasligi uchun hijrat voqe` bo`lgan 3-oydan
oldingi 1- va 2- oylar (muharram, safar) ham hijrat yil hisobiga qo`shib olindi va
muharram yil boshi bo`lib qoldi. Ya`ni, aniq qilib aytganda, hijriy hisobning 1-
yilining 1-kuni muharram bo`lib qoldi. Bu sanani milodiyga aylantirganda 622
yilning 16 iyuliga muvofiq tushadi. Dunyo bo`yicha sharqshunos olimlar
tomonidan tuzilgan milodiy va hijriy taqvimning mutanosiblik (sinxron)
jadvallarida hijriy yilning birinchi kuni milodiy 622 yil 16 iyul-jum`adan
boshlanadi. Hijriy qamariy hisobda bir yil 354 kun bo`ladi. Toq oylar
(muharram, rabi`ul avval, jumodiyul avval, rajab, ramazon, zulqa`da) - 30
kundan, juft oylar (safar, rabi`uloxir, jumodiyuloxir, sha`bon, shavvol, zulhijja) -
29 kundan hisoblanadi. Hijriy - qamariy taqvimda kabisa yili muayyan tartibda
kelmaydi. Ba`zan uch yildan keyin, ba`zan ikki yildan keyin keladi. Umuman,
hijriy hisobda har 30 yilning 11 tasi kabisa yili bo`lib keladi. Chunonchi 1391-
1420 yillarning 1393, 1396, 1398, 1401, 1404, 1406, 1409, 1412, 1415, 1417,
1420 yili kabisa hisoblanadi. Ana shu yillarda 1 kun orttiriladi oxirgi oy zulhijja
29 kun emas, 30 kun qilib olinadi.
Hijriy yil milodiy yilga nisbatan qisqaroq (354 yoki 355 kun) bo`lgani
uchun yil boshi - 1-muharram har yili ma`lum vaqtda kelmaydi. Kelgusi yil
oldingi yilga nisbatan 10, 11 yoki 12 kun (yilning oddiy yoki kabisa bo`lishiga
qarab) ertaroq keladi. Bu davra 33 yil davom etib, hijriy yil boshi - 1-muharram
33 yil oldin boshlangan kunga yoki shu kun yaqiniga aylanib keladi. Hijriy yil
bilan milodiy yil orasida 10, 11 yoki 12 kun yig`ilib borib, 33 yili hijriy -
qamariy hisobda 34 yilga barobar bo`ladi. Milodiy hisobda 100 yil hijriy
hisobda 103 yil hisoblanadi.
Islom dini tarqalgan dunyoning barcha mamlakatlarida hijriy qamariy yil
hisobi diniy taqvim sifatida qabul qilingan. Ro`za, hayit, haj kabi islomiy
ibodatlar, ayrim oylarda o`tkaziladigan marosimlar shu taqvim asosida olib
boriladi.

Hijriy - qamariy yil hisobi VIII asrdan boshlab islom dini, arab tili va arab
yozuvi bilan birga Turkistonga kirib keldi. XX asr birinchi choragiga qadar
Turkiston xalqlari davlatning barcha siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarida
va kundalik amaliy ishlarda hijriy - qamariy yil hisobidan foydalandilar.
Ilmiy - ijodiy, kitobat ishlarida, har qanday yozma manbalarning
yaratilgan vaqtini qayd etishda hijriy-qamariy yil hisobi qo`llandi. Yil hisobi har
qanday yozma manbalar, ilmiy va adabiy asarlar, maktublar rasmiy hujjatlar
tarkibida kelganda odatda so`z bilan yozilgan. Kotiblar yil hisobini ikki xil qayd
etganlar. Agar kotib o`zi ko`chirgan asar oxiriga xotima bersa kitobat tarixini
so`z bilan yozgan. Agar kotib kitobat tarixining o`zinigina qayd etish bilan
cheklansa sana (yil) ni raqam bilan ko`rsatgan.
Hozirgi ilmiy adabiyotlarda tarixiy sanalar, voqealar xronologiyasi xijriy
va milodiy hisoblarda yonma - yon yoki faqat milodiy hisobda beriladi.
Masalan: Alisher Navoiyning tavallud va vafot sanalari xijriy 844 yil 17
ramazon - 906 yil 12 jumodiyussoniy - milodiy 1441 yil 9 fevral - 1501 yil 3
yanvar shaklida ko`rsatiladi.
Olimlar xijriy yilni milodiy yilga aylantirish bo`yicha bir necha formulalar
taqdim etganlar. Biroq bu formulalar oy va kunni aniq ko`rsatib berolmaydi.
Shuning uchun ilmda mumkin qadar aniqlikka intilish maqsadida hijriy 1-
yilning 1-muxarramidan 1421 yilgacha milodiy 622 yilning 16 iyulidan 2000
yilgacha kunma-kun mutanosiblik (sinxron) jadvallari tuzilgan (V.V. S ы bulskiy.
Sovremenn ы e kalendari stran Blijnego i Srednego Vostoka. Sinxronisticheskie
tablits ы i poyasneneniya. Moskva izd-vo "Nauka", 1964. str 11-114). Bunday
jadvallardan foydalanish ilmiy tadqiqotda qulaylik va ishonchlilik tug`diradi.
O`zbekiston musulmonlari idorasi 1944 yildan boshlab xar bir yil uchun alohida
xijriy va milodiy hisobning kunma-kun mutanosiblik jadvalini nashr etib keladi.
Bu jadval hamkeng xalq ommasi XX asr ikkinchi yarmida jaxonda yuz bergan
muxim voqealarni xijriy hisob bilan qaysi yil; qaysi oy va qaysi kunda sodir
bo`lganligini bilishda ma`lum axamiyatga ega.

Milodiy yil hisobi - xozirgi vaqtda dunyoning ko`p davlatlari tomonidan
amalda qabul qilingan rasmiy yil hisobi, taqvim. Bu taqvim Sharq va g`arb
manba`larida bir necha nomlar bilan ataladi. Sharqda Isaviy yil (payg`ambar Iso
alayxissalomning nomidan) milodiy yil hisobi (milodiy so`zi tavallud -
"tug`ilish" so`zidan olingan. Bu so`z xam Iso payg`ambarning "tug`ilishi" bilan
bog`liq) deb yuritiladi. Ko`proq, milod, milod boshi, milodiy tarix, milodiy yil
hisobi, milodiy taqvim, miloddan avvalgi, miloddan keyingi atamalari
ishlatiladi. Mazkur taqvim g`arbda Ovrupo taqvimi (dastavval Ovrupo davlatlari
qabul kilgani uchun ), xristian taqvimi (ko`proq xristianlar foydalangani uchun),
Yuliy taqvimi (Rim imperatori Yuliy Sezar tashabbusi bilan qadimgi
misrliklardan olingani uchun), Grigoriy taqvimi (Rim papasi Grigoriy XIII
tomonidan 1582 yil 15 oktyabrda isloh etilgani uchun) nomlari bilan ataladi. Bu
nomlar orasida xqzirgi vaqtda Grigoriy taqvimi, Grigoriy yil hisobi iboralari
mashhur bo`lib ketgan. Ba`zi ilmiy adabiyotlarda yuliy va grigoriy so`zlari
birikib yuliy-grigoriy taqvimi deb xam aytiladi. Milodiy taqvimga payg`ambar
Iso alayxisslomning "tug`ilishi" tarix boshi qilib olingan va bu tushuncha juda
mashxur bo`lib ketgan bo`lsa-da, aslida bu taqvimga asos bo`lgan yil hisobi
tizimi miloddan ancha avval qadimgi misrliklar tomonidan ko`llanib kelar edi.
Ovruponing eng qadimgi madaniy markazlaridan bo`lgan Rimda
miloddan oldin xam yil hisobi mavjud edi. Bu taqvim Rim tarixi (Rim erasi) deb
atalib, Rim shaxriga asos solingan kundan hisoblab kelinardi. Rim taqvimi
ancha chalkash bo`lib, bir yil 10 oydan iborat bo`lardi, dehqonchilik ishlari bilan
mashg`ul bo`linmaydigan qish vaqti - 2 oy yilga kiritilmas edi. Yil hisobini shu
tartibda olib borish tarixiy voqealarning ketma-ketligini, izchilligini hisoblashda
ko`p kiyinchiliklar tug`diradi. Shularni nazarda tutib Rim imperatori Yuliy Seear
miloddan avvalgi 46 - yilda rim taqvimi o`rniga bir muncha mukkamal yangi
taqvim - qadimgi misrliklar yil hisobini qabul qiladi. Bu tadbir Rim imperatori

Yuliy Sezar tashabbusi bilan amalga oshadi. Shuning uchun mazkur
taqvim tarixiy manbalarda yuliy taqvimi degan nom bilan ham ataladi. Taqvimni
rimliklar "milliylashtirib" undagi atamalarni, xususan oy nomlarini lotin tilida
atay boshlaydilar. Mazkur taqvim o`rta asr sharq manbalarida rumiy taqvimi,
rumiy yil hisobi, rumiy oylari deb yuritiladi.
Abu Rayxrn Beruniy xam o`zining mashxur "Al-osor ul-boqiya an ul
qurun-ul-holiya" (qisqacha "Xronologiya" ) asarida milodiy yil hisobiga bir
necha marta to`xtab o`tadi. U mazkur taqvimni, rumiy taqvimi, rumiy yil hisobi
deb ataydi, bu taqvimga birinchi marta kabisa yilini kiritgan Yuliy Sezar bo`ladi,
deb yozadi. Beruniy milodiy yil hisobini qadimgi xalqlarning qator yil hisoblari
bilan qiyoslaydi, solishtiradi. Olim milodiy oylarning lotincha nomlarini
yunoncha talaffuz bilan keltiradi. 1. Yanvariyus. 2. Febririyus. 3. Martiyus. 4.
Afiliyus. 5. Moyus. 6. Yuniyus. 7. Yuliyus. 8. Afg`ustus. 9. Sentembriyus. 10.
Tembriyus. 11. Novombriyus. 12. Dombriyus.
Yuliy Sezar tomonidan joriy etilgan taqvim Ovruponing ko`p
mamlakatlarida birin-ketin qabul qilindi. U XVI asr oxirlarigacha qo`llandi.
Yuliy taqvimida xam mavjud bo`lgan ayrim xatoliklar asrlar osha ortib boradi.
Natijada 1580 yilga kelib yuliy taqvimidagi 21 mart bilan bahorgi tengkunlik
orasidagi farq 10 kunni tashkil qiladi. Taqvimdagi bunday katta farq nasroniy
bayramlarining kunini belgilashda chalkashliklar tug`dirar edi. Shu boisdan
yuliy taqvimini isloh etishga ehtiyoj sezildi. O`sha vaqtda Rim papasi bo`lgan

Grigoriy XIII riyoziyot va falakiyot olimlari ishtirokida taqvim isloxoti hay`ati
tuziladi. Hay`at yuliy taqvimining kamchiliklarini o`rganib chiqib yangi taqvim
loyihasini taqdim etadi va amalda joriy qilinadi. Bu islohotga muvofiq 1582 yil
4 oktyabr-payshanbadan keyingi kun 1582 yil 15 oktyabr-juma deb e`lon
qilinadi. Yuliy taqvimidagi kabisa yili qoidasi asosan saqlanadi.
Shundan keyin bu taqvim yuliy taqvimi deb emas, grigoriy taqvimi deb
atala boshlandi. Hozirgi vaqtda g`arb ilmiy adabiyotlarida, yil hisoblari bo`yicha
tuzilgan mutanosiblik (sinxron) jadvallarida mazkur atama ishlatiladi. Ammo
ayrim hollarda olimlar yuliy-grigoriy taqvimi deb ham qo`llaydilar.
Grigoriy taqvimi 1582 yil 15 oktyabrdan e`tiboran Italiya, Ispaniya,
Portugaliya, Polshada rasmiy davlat taqvimi sifatida qabul qilindi. Ovrupodagi
boshqa davlatlar XVI-XVIII asrlarda Grigoriy taqvimiga o`tishdi. Grigoriy
taqvimi Rossiyada (shu jumladan Turkiston o`lkasida xam) 1918 yilda joriy
etildi. Xalq Komissarlar kengashining qarori bilan 1918 yil 31 yanvar yuliy
taqvimining oxirgi kuni - 1918 yil 14 fevral grigoriy taqvimining birinchi kuni
deb qabul qilindi (Grigoriy taqvimi qabul qilingandan buyon yig`ilib qolgan 3
kun ham bir yo`la qo`shilib 13 kun oldinga suriladi).
Milodiy yil hisobi o`rta asrlardayoq sharq olimlariga ma`lum bo`lsada,
undan amalda foydalanish Turkistonga Rossiya istilosi bilan birga XIX asr
ikkinchi yarmida kirib keldi. Mahalliy tillarda tuzilgan ayrim xujjatlarda xijriy
va milodiy yil hisoblari barobar qayd etiladi. Milodiy tarix sanalaridan xabardor
bo`lgan kotiblar o`zlari ko`chirgan qo`lyozmalarning oxirida hijriy va milodiy
sanalarni yonma-yon yozib qo`yadigan bo`ldilar. Chunonchi milodiy 1880 -
hijriy 1298, milodiy 1885 - hijriy 1303, milodiy 1900 - hijriy 1318, milodiy
1917 - hijriy 1336, milodiy 1922 - hijriy 1341 kabi. Har ikki yil hisobidan
yonma-yon foydalanish XX asr birinchi choragi oxirlariga qadar davom etdi.
So`ngra xijriy yil hisobi tushirib qoldirilib faqat milodiy hisob rasmiy va amaliy
taqvimga aylandi.
Milodiy yil hisobi aslida Sharqdagi eng qadimgi quyosh yili taqvimlaridan
biri hisoblanadi. Yer quyosh atrofida 365 kun 5 soat 48 daqiqa 46 soniyada bir

marta aylanib chiqadi. Bu muddat bir tropik yil deb aytiladi. Bir yilni ana shu
muddat bilan hisoblash qadimgi misrliklar taqvimiga asos qilib olingan edi.
Demak, milodiy hisobda bir yil 365 kun 6 soatdan iborat (5 soat 48 daqiqa 46
soniya yaxlitlanib 6 soat qilib olinadi). Har uch yil 365 kun 6 soatdan iborat (5
soat 48 daqiqa 46 soniya yaxlitlanib 6 soat qilib olinadi). Har uch yil 365
kundan - oddiy yilni to`rtinchi yil esa oddiy yillardan ortib qolgan soatlar - 1 qun
qo`shilib 366 kun - kabisa yilini tashkil qiladi. Bu yil hisobi qadimgi dunyo
tarixida nisbatan aniq taqvim bo`lganligi uchun uni yuqorida aytilganidek Yuliy
Sezar birinchi bo`lib Misrdan Rimga - Ovrupoga olib o`tgan edi.
Milodiy yil hisobidagi oylarning tartibi, nomlanishi va nomlanishining
sabablari hamda kunlar miqdori quydagicha:
1. Yanvar - 31 kun. Qadimgi rimliklar xudosi Yanus nomidan olingan.
2. Fevral - 28 kun (kabisa yilida 29 kun). Qadimgi rimliklarning har yili
15 fevralda o`tkazilgan fevruarius - halollanish marosimi nomidan olingan.
3. Mart - 31 kun. Qadimgi rimliklarning urush xudosi Mars nomidan
olingan.
4. Aprel - 30 kun. Lotincha aprilis "quyosh bilan istiladigan" degan
ma`noni beruvchi so`zdan olingan.
5. May - 31 kun. Qadimgi rimliklarning Yer xudosi May nomidan
olingan.
6. Iyun - 30 kun. Qadimgi rimliklar xudosi Yunona nomidan olingan.
7. Iyul - 31 kun. Qadimgi rim imperatori Yuliy Sezar nomidan olingan.
8. Avgust - 31 kun. Qadimgi rim imperatori Avgust (Yuliy Sezarning
nabira jiyani) nomidan olingan.
9. Sentyabr - 30 kun. Lotin tilida yettinchi degan ma`noni beradi. Qadimgi
Rimda yil boshi - birinchi oy martdan hisoblangan, Sentyabr esa yilning
yettinchi oyi bo`lib kelgan.
10. Oktyabr- 31 kun. Lotin tilida sakkizinchi degan ma`noni beradi.
Qadimgi Rim taqvimida yilning 8-oyi.

11. Noyabr - 30 kun. Lotin tilida to`qqizinchi degan ma`noni beradi.
Qadimgi Rim taqvimida yilning 9-oyi.
12. Dekabr - 31 kun. Lotin tilida o`ninchi degan ma`noni beradi. Qadimgi
Rim taqvimida yilning 10-oyi.
Milodiy yil hisobida yilning boshlanishi turli davrlarda xar xil bo`lgan.
Chunonchi, qadimgi Rimda 1-mart Rossiyada (1700-yilgacha) 1-sentyabr yil
boshi bo`lgan. Hozirgi vaqtda dunyoning hamma yerida milodiy yil hisobida yil
boshi 1-yanvardan boshlanadi.
Ilgarilari tarixchilar o`z xalqlarining tarixini yoritganda asosan shu
xalqning o`tmishi bilan cheklanar, boshqa xalqlar tarixiga - umumiy tarixga
kamroq murojaat qilar edilar. Mazkur tarixchilar voqealar solnomasini
yoritishda o`zlarining azaldan qo`llab kelgan (agar bo`lsa) an`anaviy taqvimlari
- yil hisobini qo`llar edilar. Insoniyat tarixining keyingi davrlarida xususan XIX
asrdan boshlab axvol butunlay o`zgardi. Dunyodagi siyosiy, iqtisodiy va
madaniy voqealar ayrim xalqlarni qiziqtirib qolmay, balki jamiki xalqlarning
diqqat - e`tiborini torta boshladi. Endi dunyodagi barcha madaniy xalqlar o`z
tarixlarini umum dunyo tarixi bilan bog`lab o`rgana boshladilar. Shuning uchun
jahon xalqlari o`rta asrlardan boshlab dunyo tarixi uchun yagona taqvim bo`lib
xizmat qilib kelayotgan milodiy yil hisobini ma`qul ko`rdilar va shuni tanladilar.
XX asr boshlarigacha jahondagi yirik mamlakatlar milodiy taqvimga o`tib
bo`lgan edi. XX asr davomida ayrim sharq mamlakatlari o`zlarining an`anaviy
taqvimlarini ham saqlagan xolda milodiy yil hisobini qabul qildilar. Hozirgi
vaqtda jahon xalqlari o`zaro siyosiy, iqtisodiy, madaniy aloqalarning hamma
turlarini milodiy yil hisobi asosida olib boradilar. Milodiy yil hisobi Birlashgan
millatlar tashkiloti amal qiladigan yagona jahon taqvimi hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”, T.”Sharq”, 1998.
2. Mualliflar jamoasi.0'zbekiston xalqlari tarixi. T., “O’qituvchi”, 1992.1-jild.
3. Asqarov A. O’zbekiston tarixi. (Eng qadimgi davrlardan milodning Y
asrigacha) T. O’qituvchi. 1994.
4. Sh.Karimov, R.Shamsuddinov. «Vatan tarixi» Toshkent, “O’qituvchi”, 1997.
5. Sulaymonova F. Sharq va G’arb. T.”O’zbekiston”, 1998.
6. O’zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha ma’ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999.
7. Shamsutdinov R, Karimov Sh. Vatan tarixi (birinchi kitob) T.; “Sharq” 2010.

Mavzu:“Sug’d” toponimining paydo bo’lishi Reja: Kirish. 1. Sug`d yil hisobi . 2. Avesto yil hisobi 3. Yazdigird yil hisobi 4. Milodiy yil hisobi Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar

Xorazmiy taqvimiga juda yaqin bo`lgan sug`d taqvimining vujudga kelishida xorazmiy taqvimi asos bo`lgan bo`lsa ajab emas, chunki xorazmiy tili bilan sug`d tili ko`p jihatdan bir-biriga yakin turadi. Shuni ham aytib o`tish kerakki xorazmiy oylarining nomlari ham, sug`d oylarining nomlari ham lug`aviy jihatdan qanday ma`no berishi noma`lum. Bu haqda Abu Rayxon Beruniy ham to`xtalmaydi. Xorazmiy tilidagi va sug`d tilidagi hujjatlarda ham oylarning qanday ma`no anglatishi xususida ma`lumotlar yo`q. Sug`d yil hisobi - Markaziy Osiyoda yashagan sug`diylarning quyosh taqvimiga asoslangan yil hisobi. So`g`d taqvimi qadimgi eron (avesto) va xorazmiy taqvimlariga juda yaqin bo`lgan. Bir yil 12 oy va xar bir oy 30 kundan tashkil topgan. Ortiqcha besh kun yilning 12-oyi oxiriga qo`shilgan. Bu besh kun alohida nom bilan aytilgan. Har yili qoldiq sifatida yig`ilib boradigan chorak kunning to`rt yilda to`la bir kun bo`lishiga e`tibor qilinmagan. Yangi yil bahorgi tengkunlikdan boshlagan. Sug`d oylarining tartibi va nomlari quyidagicha: 1.Navsard. 2.Jarjin. Z.Naysanj. 4.Basokanj. 5.Ashnxanda. b.Majnda. 7.Farkon. 8.Obonj. 9.Fug`. 10.Masfug`. 11.Jamdanj. 12. Xashvim. Oylar nomlarining o`qilishi va aytilishida ayrim tafovutlar bor. Chunki qo`lyozma manbalarda (Abu Rayhon Beruniy asarlarida ham) sug`d oylarining nomi faqat undosh tovushlar bilan yozilgan. Undoshlar orasidagi unlilar yozilmagan. Sug`diylar ham qadimgi eronliklar kabi oyning har bir kuniga (30 kunga) alohida-alohida nom berganlar. Sug`d yil hisobi qachondan boshlanganligi va qaysi voqea asos qilib olinganligi to`g`risida ma`lumot yo`q. Abu Rayhon Beruniyning xabar berishicha sug`d taqvimi ancha qadimdan mavjud bo`lsa-da rasmiy yil hisobi milodiy 413 yildan boshlangan. Sug`d taqvimiga oid atamalar va yil hisobi sanalari IV-X asrlarga oid tangalar, bitiklar, maktublar va rasmiy davlat hujjatlarida tez-tez uchrab turadi. Sug`d tili va yozuvining muomaladan qolishi bilan sug`d taqvimi ham asta-sekin unutila boshladi. Avesto yil hisobi - Eron va Markaziy Osiyo xalqlari qo`llagan eng qadimgi yil hisobi, taqvim. Bu taqvim zardusht ta`limoti bilan birga vujudga

kelganligi uchun zardusht taqvimi, oy nomlari va boshqa hamma atamalari "Avesto" kitobidan olinganligi uchun avesto taqvimi ham deyiladi. Eronda qo`llangan eng qadimgi taqvim bo`lganligi uchun hozirgi ilmiy adabiyotlarda qadimgi eron taqvimi nomi ham ishlatiladi. Zardusht yil hisobi quyosh yiliga asoslangan bo`lib, 12 oydan iborat. Har bir oy 30 kun, yana qo`shimcha 5 kun bor. Bu 5 kun alohida oy hisoblanadi. Taqvimdagi 12 oyning nomi "Avesto"dagi ma`budalarning nomiga borib taqaladi. Oy nomlaridan tashqari oy tarkibiga kirgan kunlar (30 kun) ning ham alohida-alohida nomlari bor. "Avesto"ning milodiy VI asrda sosoniylar davrida tuzilgan matnida oylar va kunlarning to`liq nomi ro`yxati keltirilgan. Biroq ba`zi taqvim atamalari "Avesto"ning eng azaliy qismlari deb hisoblanuvchi miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda tarkib topgan. "Gotlar"da ham uchraydi. Zardusht taqvimi qachon va qaerda tuzilganligi to`g`risida fanda hozircha aniq ma`lumot yo`q. Olimlarning taxmin qilishicha bu taqvim Sharqiy Eron yoki Markaziy Osieda miloddan avvalgi birinchi ming yillikning boshlarida tuzilgan. Dastlab, g`arbiy Eronda Ahmoniylar davrida rasmiy davlat taqvimi sifatida qabul qilingan (ilmiy adabiyotlarda qadimgi eron yil hisobi deb atalishining sababi ham shu). Bu holat Ahmoniylar davrida zardusht dinining keng yoyilishi bilan izohlanadi Zardusht taqvimi Hindistonda hozirgi vaqtda istiqomat qilayotgan zardusht jamoalarining taqvimi bilan qiyoslab ko`rilganda mazkur taqvim g`arbiy Eronda Ahmoniylar davrida miloddan avvalgi 505,490,484,481, va 441 sanalarning biridan boshlangan deb hisoblash mumkin. Abu Rayhon Beruniy o`zining "Xronologiya" asarida yuqoridagi yillarning eng oxirgisi-miloddan avvalgi 441 yilni eng to`g`ri sana deb oladi va zardusht taqvimi shu yildan boshlangan deb ko`rsatadi. Zardusht taqvimi 365 kun, har biri 30 kundan tuzilgan 12 oy va yana 5 kundan iborat, to`rt yilda yana 1 kun orttirilgan. Demak, har to`rt yilda (kabisa yilida) 12-oyning oxiriga 5 kun emas, 6 kun qo`shilgan. Zardusht yil hisobi qadimgi eron manbalarida - Behstun va Naqshi Rustam kitobalarida hamda boshqa yozma yodgorliklar va hujjatlarda tez-tez tilga olinadi. Shunday qilib zardusht taqvimi Ahmoniylar davridan boshlab

davlatning ish yuritish bo`yicha rasmiy taqvimi bo`lib qoladi. Shu bilan birga bu taqvim zardusht dini bayramlari, rasm-rusumlarini olib borishda diniy taqvim ham bo`lib qolaveradi. Zardusht oylarining nomlari: 1. Farvardinmoh, 2. Ordi - behishtmoh, 3. Xurdodmoh, 4. Tirmoh, 5. Murdodmoh, 6. Shahrivarmoh, 7. Mehrmoh, 8. Obonmoh, 9. Ozarmoh, 10. Daymoh, 11. Bahmanmoh, 12. Isfandarmazmoh. Har bir oyda 30 kunning maxsus nomi ham bo`lgan ular quyidagilar: 1. Xurmuz, 2. Bahman, 3. Urdubehisht. 4. Shahrivar, 5. Isfandarmaz, 6. Xurdod, 7. Murdod, 8. Dayba ozar, 9. Ozar, 10. Obon, 11. Xur, 12. Moh, 13. Tir, 14. Jo`sh, 15. Dayba mehr, 16. Mehr, 17. Sarush, 18. Rashn, 19. Farvardin, 20, Bahrom, 21.Rom, 22. Bod, 23. Daybadin, 24. Din, 25. Ard, 26. Ashtoz, 27. Asmon, 28. Zomyoz, 29. Morasfand, 30. Aniron. O`ttiz kunga atab qo`yilgan mazkur nomlar yilning o`n ikki oyidagi hamma kunlarga taalluqli bo`lgan. Qadimgi Eron yil hisobi, ya`ni zardusht yil hisobi milodiy 632 yilgacha qo`llanib keldi. 632 yilda sosoniy podshohlardan Yazdgird III zardusht taqvimini isloh qildi. Yangi taqvim shu podshohning nomi bilan Yazdgird taqvimi nomini oldi. Boshlanish vaqti ham Yazdgird III ning taxtga o`tirgan kuni - milodiy 632 yil 16 iyundan hisoblandi. Qadimgi eron, ya`ni zardusht taqvimining atamalari, xususan oynomlari fors-tojik va turkiy manbalarda o`rni- o`rni bilan uchrab turadi. Mazkur atamalar ko`proq eroniy va turkiy xalqlarning eng qadimgi zardusht ta`limoti bilan bog`liq rasm-rusumlari, urf-odatlari bilan bog`liq holda tilga olinadi. Umar Xayyom "Navro`znoma" asarida yuqoridagi oylarning lug`aviy ma`nosini quyidagicha talqin qiladi. (Izoh: Umar Xayyom oylarning nomini asli Avestocha demasdan Pahlaviy tilida deb aytadi. Chunki Umar Xayyom davrigacha Avesto tilidagi so`zlar Pahlaviy tiliga, pahlaviy tilidagi so`zlar yangi fors tiliga o`tib kelardi. Shuning uchun Umar Xayyom oy nomlarini Pahlaviycha deb tushuntiradi). Biz Umar Xayyom so`zlarini aynan keltiramiz.

1. Farvardin - pahlaviycha so`z va uning ma`nosi aynan jannatlar bo`lib, bu oy o`simliklar o`sishining boshlanishidir. Bu oy Hamal burjiga oid. Binobarin, oyning boshidan to oxirgacha oftob shu burjda bo`ladi. 2. Ordbihisht - bu oyda dunyo o`zining ko`karishi ila jannatmonanddir. Urd pahlaviy tilida "monand" degani. Oftob bu oyda haqiqiy aylanishi bo`yicha Savr burjida bo`ladi. Bu oy bahorning o`rtasidir. 3. Xurdod - odamlarni bug`doy, arpa va mevalar bilan boqadi. Oftob bu oyda Javzoburjida bo`ladi. 4. Tir - bu oyni "tir" atadilar, chunki bu oyda bug`doy, arpa va boshqa narsalarni taqsim qiladilar. Oftobning avji pasaya boshlaydi. Saraton burjida bo`ladi. Bu oy yoz oyining birinchisidir. 5. Murdod - tuproq berdi, ya`ni unda yetilgan meva va sabzavotlarni berdi. Yana bu oyda xavo tuproq to`zoniga o`xshaydi. Bu oy yoz o`rtasidir. Oftob Asad burjida bo`ladi. 6. Shahrivor - bu oyni shahrivor deydilar, chunki bu daromad oyidir, ya`ni, podshoxlarning daromadlari shu oyga to`g`ri keladi. Bu oyda dehqonga o`lpon to`lash oson. Oftob Azro (Sunbula)da bo`ladi. Bu yozning oxirgi oyi. 7. Mexr - bu oyni mehr deyishadi, chunki u insonlar o`rtasidagi do`stlik oyidir va pishgan barcha meva va boshqa narsalar hamda o`zlarining ulushlariga tekkanini birga baxam ko`radilar. Oftob bu oyda mezonda bo`ladi, ya`ni kuzning boshlanishidir. 8. Obon - ya`ni bu oyda boshlangan yog`inlardan suv ko`payadi va odamlar ekinlarini sug`oradilar. Oftob bu oyda Aqrabda bo`ladi. 9. Ozar - paxlaviy tilida ozar "olov" deganidir. Bu oyda ob-havo soviy boshlaydi va olovga muxtojlik paydo bo`ladi, ya`ni bu olov oyidir. Oftob bu oyda qavs burjida bo`ladi. 10. Day - paxlaviy tilida "day" devni anglatadi. Bu oyni "day" deyishlariga sabab, u qahrli va bu oyda yer ko`karishdan yiroqdir. Oftob Jadida bo`ladi. Bu qishning birinchi oyi.

O'xshashlar

“Sug’d” toponimining paydo bo’lishi.doc

Tasavvuf ilmining paydo bo’lishi

MIKROBIOLOGIYA FANINING PAYDO BO’LISHI

YEVROPA VA DUNYO OKEAN HUDUDI SIVILIZATSIYASINING PAYDO BO’LISHI

O’rta Osiyo hududida ilk yozuvning paydo bo’lishi va turkiy bitiklar