logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. SUG‘ORISH TURLARI VA NOO‘SUV DAVRIDAGI SUG‘ORISHLAR

SUG‘ORISH TURLARI VA NOO‘SUV DAVRIDAGI SUG‘ORISHLAR

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

955.8046875 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: SUG‘ORISH TURLARI VA NOO‘SUV DAVRIDAGI SUG‘ORISHLAR REJA: 1. Sug‘orish turlari. 2. Noo‘suv davridagi sug‘orishlar. 1. Sug‘orish turlari . Sug‘orish – bu suvning oqim shaklini tuproq namligi shakliga aylantirish texnologik jarayoni bo‘lib, tuproq tabiiy manbalar hisobiga etarlicha namiqmaydigan sharoitlarda qishloq xo‘jaligi ekinlaridan yuqori va barqaror hosil olish maqsadda qo‘llaniladi. Sug‘orish tuproqning suv, oziq, havo, issiqlik, tuz rejimlarini va unda kechadigan mikrobiologik jarayonlarni boshqarishga imkon byeradi. Hozirgi vaqtda agromeliorativ va tashkiliy-xo‘jalik sharoitlardan kelib chiqqan holda quyidagi sug‘orish turlari qo‘llaniladi: namiqtiruvchi, namiqtiruvchi-sho‘r yuvish va maxsus sug‘orishlar . Namiqtiruvchi sug‘orishlar tuproqda va atmosfyeraning yerga yaqin qatlamida o‘simliklarni o‘sib rivojlanishi uchun tuproqning qulay suv rejimini ta’min-lash maqsadida qo‘llaniladi. Namiqtiruvchi-sho‘r yuvish sug‘orishlar esa sho‘rlangan yerlarda qulay tuz rejimini ta’minlashda qo‘llaniladi. Maxsus sug‘orish larga nam to‘plash maqsadida, shudgordan oldin va ekishdan oldin sug‘orishlar, urug‘ suvi byerish, o‘g‘itlash, sovuq urishiga qarshi va provakatsion sug‘orishlar kiradi. Sug‘orish turlari har xil bo‘lishiga qaramay, ular tuproq, o‘simlik va atrof muhitga kompleks ta’sir etadi. Sug‘oriladigan dehqonchilik amaliyotida muntazam va nomuntazam sug‘orishlar qo‘llaniladi. O‘zbekistonda deyarli barcha ekinlar muntazam sug‘orish sharoitida etishtiriladi. Bunda nam to‘plash maqsadda sug‘orishlardan tashqari ekinlar o‘suv davrida o‘simlikning suv iste’mol qilish dinamikasi xususiyatlarini hisobga olgan holda doimiy ravishda sug‘orib turiladi. Nomuntazam sug‘orishlar suv resurslari bilan kam ta’minlangan hududlarda qishloq xo‘jaligi ekinlarini bir yoki ko‘pi bilan ikki marotaba sug‘orish bo‘lib, u ko‘pincha respublikaning tog‘li va tog‘ oldi rayonlarida don va em-xashak ekinlarini etishtirishda qo‘llaniladi. Unga nam to‘plash maqsadida va liman sug‘orishlarni ham misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bunday sug‘orishlar mavsumda 1,5–2 m. li tuproq qatlamini namiqtirish uchun 1 marotaba o‘tkaziladi. Kuz va yerta bahorda tuproqda etarlicha nam zaxirasi to‘plash kuzgi va bahorgi donli ekinlar, ko‘p yillik o‘tlar, bog‘ va tokzorlardan yuqori hosil olish garovidir. O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘izston va Kavkaz ortining tog‘li va tog‘ oldi mintaqalarida etishtirilayotgan ekinlardan ayrimlarigina sug‘orib turiladi. Bunday sug‘orish tanlab sug‘orish deyiladi. YOg‘in kam tushadigan, lekin tuproqlari unumdor bo‘lgan vodiylarda esa sug‘orishga talabchan g‘o‘za, sabzavot, sholi va boshqa ekinlar etishtiriladi. Bu hududda parvarish qilinayotgan ekinlarning barchasi sug‘orish o‘tkazishni talab etadi va shu sababdan bunday yerlardagi sug‘orishlar yalpi (yoppasiga) sug‘orishlar deb yuritiladi. 2. Nomavsumiy davrdagi sug‘orish turlari. SHudgordan oldin sug‘orish. O‘zbekistonning tekislik mintaqalaridagi sizot suvlari chuqur joylashgan yerlarda ekinlarni o‘suv davrida sug‘orishlar tugallanib, hosil yig‘ib olingandan so‘ng yog‘inning deyarli tushmasligi oqibatida tuproqning ustki qatlamida, ayniqsa, bug‘doy, yozda haydab buziladigan bedapoya va boshqa ko‘p yillik o‘tlardan bo‘shagan dalalar tuprog‘ida nam miqdori keskin kamayib ketadi. Bu hol yerga asosiy ishlov byerishni qiyinlashtiradi: yer belgilangan chuqurlikda haydalmaydi, palaxsa kesaklar ko‘chib, mayin shudgorlashga yerishilmaydi. Paxta va boshqa ekinlar hosildorligi kuzgi shudgorni qay darajada o‘tkazilganligiga bog‘liq. Yerni sifatli haydash uchun tuproq namligi CHDNS (cheklangan dala nam sig‘imi) ga nisbatan 70–75 foizdan kam bo‘lmasligi (TNS ga nisbatan 40–60 foiz) lozim. Buning uchun yoz oylarida shudgorlashdan 7–10 kun, kuzgi shudgorlashdan 10–12 kun oldin eski muvaqqat sug‘orish tarmoqlari, yo‘lak va cheklar orqali sug‘orish o‘tkaziladi. Sug‘orish me’yorlari haydov qatlamini namiqtirish hisobidan belgilanadi: engil tuproqlarda 700–800, o‘rtacha 900–1000 va og‘ir tuproqlarda 1000–1200 m 3 /ga suv byeriladi. Paxtazorlarda tuproq etilishi bilan g‘o‘zapoya maydalanadi, o‘qariqlar tekislanib, yerni haydashga kirishladi. Bedapoyalarda yerning ustki qismi 5–6 sm chuqurlikda ag‘dargichi olingan plug bilan asosiy haydashdan 5–7 kun oldin haydaladi. Bunda bedaning ildizi kesilib, unuvchanligi yo‘qoladi. Begona o‘tlar ko‘p tarqalgan yerlarda ang‘iz shudgordan oldin lushchilьnik bilan 10–12 sm chuqurlikda yumshatiladi. Kuzgi ekinlarni ekishdan 15–20 kun oldin haydash samarali ekanligi bois ang‘izni sug‘orish muddati muvofiqlashtirilishi lozim. SHo‘r yuvish Markaziy Osiyoda tuproqlar sho‘rlanishiga qarshi qo‘llaniladigan muhim agromeliorativ tadbir – bu sho‘r yuvishdir. SHo‘r yuvishda tuproqning hisobiy qatlamidagi tuzlar chuqur qatlamlarga yuvib tushiriladi va zovurlar orqali sizot suvlar bilan birgalikda chiqarib yuboriladi. Ekinlardan mo‘l hosil olish uchun u yoki bu darajada sho‘rlangan barcha tuproqlar ekinni ekkunga qadar tuzlardan yuvilgan bo‘lishi lozim. B.V.Fyodorov tuproqni sho‘rsizlantirishda qo‘llaniluvchi profilaktik sug‘orish va sho‘r yuvishlarni ajratib ko‘rsatdi. Profilaktik sug‘orish hozircha sho‘rlanmagan, lekin uni oldini olish maqsadida maxsus sug‘orish o‘tkazilmasa sho‘rlanib qoladigan yerlarda qo‘llaniladi. U har yili kuzda tuproqning CHDNS dan bir muncha yuqori me’yorda o‘tkaziladi. SHo‘r yuvish samaradorligi tuproq- gidrogeologik (sizot suvlarining joylashgan chuqurligi va ularning oqib ketish sharoiti; tuproqning suv fizik xossalari va tuproq qatlamlarining tuzilishi; tuproqning tuz tarkibi va sho‘rlanish darajasi) agrotexnik, meteorologik (atmosfyera yog‘inlari, havo harorati va bug‘lanish miqdori, shamol faoliyati jadalligi) va boshqa omillarga bog‘liq. SHo‘r yuvish sifatini oshirishda quyidagi agrotexnik tadbirlar – tuproqni sho‘r yuvishga tayyorlash sifati, sho‘r yuvish muddati va usullari, sho‘r yuvish me’yorlarining ahamiyati kattadir. YAxshi tekislangan va shudgor qilingan yerlarda sho‘r yuvish samaradorligi yuqori bo‘ladi. Haydov osti qatlamlari zichlangan tuproqlarni chuqur yumshatish suvni sho‘r yuvish qobiliyatini oshirishni ta’minlaydi. SHo‘r yuvishni juda kech muddatlarda o‘tkazish (fevralь va mart oylarida) bu tadbirning ahamiyatini pasaytirib yuboradi. O‘zbekistonning ko‘pchilik hududlarida sho‘r yuvishni sizot suvlarning sathi eng chuqurda va bug‘lanish eng kam bo‘lgan kuz va yerta qish oylarida amalga oshirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatlarida sho‘r yuvish 1–10 dekabrь va qo‘shimcha ravishda fevralь oxiridan 1–10 aprelgacha, Mirzacho‘l va Farg‘ona viloyatlarida 25–31 dekabrgacha, Buxoro, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida 15–20 yanvargacha o‘tkazish yaxshi natijalar byeradi. Kech qish va yerta bahor oylarida o‘tkazilgan sho‘r yuvish ekish davrida tuproq namligini etarlicha bo‘lishini ta’minlaydi. Tuproq sharoitlariga bog‘liq holda sho‘r yuvish turli usullarda olib boriladi: kuchsiz sho‘rlangan engil mexanik tarkibli tuproqlar eski egatlar orqali yoki yo‘laklab bostirib yuvilishi mumkin; kuchli va o‘rtacha sho‘rlangan og‘ir tuproqlar chek olib bostirib yuvilishi shart (1.23- rasm). CHek olib bostirib yuvish oqova chiqarmasdan, chekdan chekka suv tashlash yoki qisman oqova chiqarish yo‘li bilan o‘tkaziladi. Dalaning tekisligi, nishobligi va suv o‘tkazuvchanligiga bog‘liq ravishda cheklar turli kattaliklarda olinadi: engil, yaxshi suv o‘tkazuvchan tuproqlarda 0,05–0,08 ga, o‘rtacha – 0,10–0,15 va og‘ir tuproqlarda 0,20–0,25 ga. ni tashkil etadi. SHo‘r yuvishda cheklar 15–20 sm chuqurlikda suv bilan bostiriladi (u 1500–2000 m 3 /ga. ni tashkil etadi). Umumiy sho‘r yuvish me’yori katta bo‘lganda sho‘r yuvish bir necha bosqichda olib boriladi. Zovurlashtirilgan sharoit uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yori A.E.Nyerozin (1957) taklif etgan quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi: M = ( P – m ) + S / k + n – A , bu yerda M – sho‘r yuvishning umumiy me’yori, m 3 /ga; P – tup-roq hisobiy qatlamining chegaraviy dala nam sig‘imi, m 3 /ga; m – sho‘r yuvish arafasida shu qatlamdagi suv zaxirasi, m 3 /ga; ( P – m ) – tuproqning chegaraviy dala nam sig‘imigacha namlash uchun zarur bo‘lgan suv miqdori, m 3 /ga; S – tuproqning hisobiy qatlamidan yuvilishi lozim bo‘lgan xlor miqdori, m 3 /ga; K suvning sho‘r yuvish qobiliyatini ko‘rsatuvchi koeffitsient, kg/m 3 ; n sho‘r yuvishdan ekin ekishgacha bo‘lgan davrda suvning bug‘lanishi, m 3 /ga; A – shu davrda tushadigan yog‘in miqdori, m 3 /ga; S / k tuzlarni siqib chiqarib yuborish me’yori, m 3 /ga. 1.23 - rasm . CHeklarni bostirib sho‘r yuvish. Tuproqdan yuvilishi lozim bo‘lgan xlor miqdori qo‘yidagi ifoda yordamida hisoblanadi: S = 100 · h · d · ( z – z 1 ) · 1000, bu yerda z – sho‘r yuvish arafasida tuproqdagi xlor miqdori, foiz; z 1 – sho‘r yuvishdan keyin tuproqda qoldirilishi ruxsat etilgan xlor miqdori, foiz; 1000 – tonna hisobidagi xlor miqdorini kilogrammga aylantirish uchun ko‘paytuvchi. Zovurlashtirilmagan sharoit uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yori I.F.Muzichik taklif etgan quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: M = P – m +  ( H – H 1 ) /   · 10000, bu yerda M – sho‘r yuvishning umumiy me’yori, m 3 /ga; P – tuproqning chegaraviy dala nam sig‘imi, m 3 /ga; m sho‘r yuvishdan oldingi tuproqdagi suv zaxirasi, m 3 /ga; N – sho‘r yuvishdan oldingi sizot suvlar chuqurligi, m; N 1 – sho‘r yuvishdan keyin sizot suvlarning ko‘tarilishi ruxsat etiladigan chuqurlik, m;  sizot suvlar ko‘tarilgan balandlikni shu ko‘tarilishga olib keluvchi suv qatlamiga nisbati; ( N – N 1 )/  – sizot suvlarning yo‘l qo‘yiladigan ko‘tarilish qatlamini shu ko‘tarilishni ta’minlovchi suv qalin-ligiga nisbati, m; [( H – H 1 )/  ]·10000 – tuzlarni yuvib chiqarish me’yori, m 3 /ga. Ishlab chiqarish amaliyotida kuchsiz sho‘rlangan engil qumoq va qumloq tuproqlar bir marta 1500–2000 m 3 /ga, o‘rtacha sho‘rlangan og‘ir qumoq tuproqlar 2–3 marta umumiy 3000–5000 m 3 /ga va kuchli sho‘rlangan og‘ir soz tuproqlar (zovurlashtirilgan sharoitda) 3–4 marta 6000–9000 m 3 /ga umumiy me’yorlarda yuviladi. SHo‘r yuvilgandan keyin tuproq etilishi bilan cheklar o‘z vaqtida buzib tekislanadi va dalalarga borona bosilishi lozim, aks holda suvning bug‘lanishga sarfini ortishi tufayli tuproqning ustki qatlamlarida tuzlar restavratsiyasi – qaytadan tuz to‘planishi kuzatiladi. Boronalash begona o‘tlarni yo‘qotishni, tuproqqa ekishdan oldin ishlov byerish sifatini oshirishni, ekish davrida tuproqda etarlicha nam zaxirasi bo‘lishini ta’minlaydi. Nam to‘plash maqsadida sug‘orish O‘zbekistonning tekislik mintaqasida, ayniqsa, janubiy mintaqalarda kuz, qish va yerta bahor oylarida yog‘in suvlarining kam (120–200 mm/yil) va bug‘lanishning ko‘p bo‘lishi ekish davrida tuproqda namlikning etarlicha to‘p- lanmasligiga va buning oqibatida urug‘ning bir tekisda to‘liq unib chiqmasligiga sabab bo‘ladi. Bu holat sizot suvlari chuqurda joylashgan yerlarda kuchli kuzatiladi. Tuproq namligini etarlicha bo‘lishini ta’minlash uchun nam to‘plash maqsadida sug‘orish ( yaxob byerish, zapas sug‘orish ) o‘tkaziladi. Bunday sug‘orish natijasida tuproqning tabiiy namligi ortadi, qiyg‘os ko‘chatlar olinadi, mavsum davridagi birinchi sug‘orishni 5–6 kunga kechiktirib o‘tkazishga sharoit yaratiladi, sug‘orish soni kamayadi, paxta hosili 2–4ss/ga. ga oshadi. Kuzgi bug‘doydan yuqori hosil olishda bunday sug‘orish muhim ahamiyatga ega. Bog‘ va uzumzorlarni, beda va boshqa ko‘p yillik ekinlarni nam to‘plash maqsadida sug‘orish foydali hisoblanadi. Nam to‘plash uchun sug‘orishlarni sizot suvlari yer yuzasiga yaqin (1 1,5 m) joylashgan yerlarda o‘tkazish tavsiya etilmaydi. Nam to‘plash maqsadida sug‘orishning samarasi uni o‘tkazish muddati va me’yorlariga bog‘liq: juda yerta yoki kech muddatlarda o‘tkazish kutilgan natijalarni byermaydi (1.64- jadval). Sug‘orishlar o‘tkazilgan yerlarda begona o‘tlar jadal unib chiqadi va ular kulьtivatsiya o‘tkazilganda nobud bo‘lib, o‘suv davrida ularning miqdori keskin kamayib ketadi. Tabiiy zovurlashtirilganlik darajasi etarlicha bo‘lgan qumloq va engil qumoq tuproqlarda sug‘orishlar yerta bahorda, ekish davrigacha yerning etilishini hisobga olgan holda o‘tkaziladi. Bunday yerlarda sug‘orish yerni haydamasdan ham o‘tkazilishi mumkin. Og‘ir mexanik tarkibli tuproqlarda esa bunday sug‘orish yer haydalgandan keyin o‘tkaziladi. 1.64- jadval Samarqand viloyati sharoitida nam to‘plash maqsadida sug‘orishning samaradorligi ( SHaxobov S. ma’lumoti ) Ko‘rsatkichlar Sug‘orish muddati Nam to‘plash uchun sug‘orilmaganyanvar ь mart 12 mayda 0–40 sm qatlamda tuproq namligi, foiz 19,1 19,3 16,9 1- kul ь tivatsiyadan oldin begona o‘tlar soni, dona/m 2 31,4 38,3 22,2 27 aprelda ungan chigit, foiz 56,0 100,0 40,0 Hosil,ss/ga 29,6 34,2 28,7 Nam to‘plash uchun sug‘orishning qulay muddatlari bo‘lib fevralь va mart oyining boshlari hisoblanadi. Sug‘orish maxsus olingan egatlar orqali yoki yo‘laklab yoppasiga bostirib o‘tkaziladi. Mevali bog‘larda eski egatlar yoki yo‘laklar orqali amalga oshiriladi. Nam to‘plash uchun sug‘orish me’yori ( M , m 3 /ga) tuproq sharoitlari va atmosfyera yog‘inlari miqdoriga bog‘liq bo‘lib, S.N.Rыjov taklif etgan qo‘yidagi ifoda yordamida aniqlanadi: M = P – (3 + K · O ), bu yerda P – tuproqning to‘liq nam sig‘imi, m 3 /ga; 3 – cug‘orish arafasida tuproqdagi nam miqdori, m 3 /ga; O – cug‘orishdan ekishga qadar tushadigan yog‘in miqdori, m 3 /ga; K – yog‘in suvlaridan foydalanish koeffitsienti (0,5). Engil mexanik tarkibli tuproqlarda 1,5–2 m. li qatlamni namiqtirish uchun sug‘orish me’yori 1000–1200 m 3 /ga, o‘rtacha – 1200–1600 va og‘ir tuproqlarda 1800–2000 m 3 /ga atrofida belgilanadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatida kech qish va yerta bahor oylarida o‘tkazilgan sho‘r yuvish nam to‘plash maqsadida sug‘orishning o‘rnini bosadi, ya’ni sho‘r yuvish ekish davrida tuproq namligini etarli darajada bo‘lishini ta’minlaydi. Sug‘orish o‘tkazilgan yerlar etilishi bilan suvni bug‘lanishga sarfini kamaytirish maqsadida dalalarga yoppasiga borona yoki disk bosiladi. Ekishdan oldin sug‘orish Respublikaning kuz, qish va yerta bahor oylarida yog‘ingarchilik kam (80–120 mm) bo‘ladigan, ayniqsa, janubiy rayonlarida tuproqda etarlicha nam to‘planmaydi. SHuningdek, havo haroratining yuqori bo‘lishi bug‘lanishga suv sarfini ko‘payishga olib keladi. Buning oqibatida ekish davriga kelib tuproq namligi mo‘‘tadil darajada bo‘lmaydi va ekilgan urug‘lar qiyg‘os hamda bir tekisda unib chiqmaydi. Janubiy iqlim mintaqasidagi paxta etishtiriladigan yerlarda tuproq namligi CHDNS ga nisbatan 50–56 foizgacha kamayib ketadi. CHigit ekilgandan keyin urug‘ suvi byerib, ularni undirib olish qator kamchiliklarga ega: uni o‘tkazish juda murakkab va syermehnat; sug‘orish natijasida tuproq ustida paydo bo‘lgan qatqaloqni yumshatishda o‘simliklarning bir qismi zararlanib, nobud bo‘ladi; sug‘orishda ish unumdorligi juda kam (smenada 0,5 gektargacha) va boshqalar. SHu sababdan bunday yerlarda ekinni ekishdan oldin sug‘orish katta ahamiyat kasb etadi. Ekishdan oldin sug‘orishdan asosiy maqsad – bu tuproq namligini ekish davri uchun qulay darajada ta’minlash hamda urug‘ni bir tekisda va qiyg‘os undirib olish uchun qulay sharoit yaratishdir. V.T.Lev va B.Mirzaev (1973–1975) tomonidan Surxondaryo viloyatida olib borilgan tadqiqot natijalari ko‘rsatadiki, ekishdan oldin sug‘orish o‘tkazilmagan tuproqning namligi chigit ekish arafasida CHDNS ga nisbatan 50–57 foiz bo‘lgan va chigitni undirib olish uchun urug‘ suvi byerilgan. Ekishdan oldin sug‘orilgan tuproqning namligi esa 75,4–80,2 foizni tashkil etgan. Sug‘orish ta’sirida begona o‘t urug‘lari yertaroq unib chiqqan va dalani ekishdan oldin yoppasiga ishlash orqali ular qirib tashlangan, ya’ni ekishdan oldingi sug‘orish provakatsion sug‘orish vazifasini ham o‘tagan. Bunday sug‘orish birinchi sug‘orishni kechroq muddatlarda o‘tkazishga imkoniyat yaratgan. O‘simlikning o‘sib rivojlanishi yaxshilanib hosil-dorlik 38ss/ga ni tashkil etgan. Ekishdan oldin sug‘orilmagan yerlarda esa gektaridan 27ss. dan paxta olingan (1.65- jadval). 1.65 - jadval Ingichka tolali g‘o‘zani ekishdan oldin sug‘orishning samaradorligi ( Lev V.T., 1981 ) Sug‘orish variantlari Ko‘chat qalinligi, ming dona/ga O‘simlik bo‘yi, sm 1 tupdagi ko‘saklar soni, dona Hosil,ss/ga Urug‘ suvi byerish 80,1 78,1 12,4 27,0 Ekishdan oldin sug‘orish (30.III) 115,0 97,4 14,2 38,2 L. Bahromov (1962–1965) Andijon viloyatida ekishdan oldin sug‘orishlarni begona o‘tlarni yo‘qotishdagi ahamiyatini o‘rganish jarayonida quyidagi ma’lumotlarni olgan: nam to‘plash uchun qishda sug‘orilgan yerlarning 1 m 2 da 20 mayda 27,6 dona begona o‘t bo‘lsa, ekishdan oldin sug‘orilgan yerlarda 22,4 va chigit suvi byerilgan yerlarda esa 51,4 donani tashkil etgan, ya’ni begona o‘tlar soni urug‘ suvi byerilgandagiga nisbatan 2 marta kam bo‘lgan. Bu esa o‘simlikning vegetatsiya davrida begona o‘tlarga qarshi kurash (chopiq) xarajatlarini kamayishiga va paxta hosildorligini 6-7ss/ga ortishiga olib keladi. Ishlab chiqarish amaliyotida sug‘orishlar ekishdan 10–12 kun oldin oralig‘i 60 yoki 90 sm bo‘lgan 16–18 sm chuqurlikda olingan egatlar orqali yoki yo‘laklab yoppasiga bostirib o‘tkaziladi. Respublikaning janubiy rayonlarida olib borilgan tadqiqotlar ko‘rsatadiki, ekishdan oldin sug‘orishning qulay muddati bo‘lib 25 mart– 5 aprelь hisoblanadi (Mirzaev B., 1976). Sug‘orish me’yori tuproqning mexanik tarkibi va namligiga bog‘liq holda 0,7–1,0 m qatlamni namiqtirish uchun qumli, engil qumoq va o‘rtacha qumoq tuproqlarda 1000–1200 m 3 /ga, og‘ir mexanik tarkibli bo‘z tuproqlarda 1500–1600 m 3 /ga. ni tashkil etadi. Sug‘orish o‘tkazilgan dalalar etilishi bilan yerni ekishga tayyorlash jarayonida borona bosib yumshatiladi. Urug‘ (chigit) suvi byerish SHo‘ri yuvilgan, nam to‘plash uchun yoki ekishdan oldin sug‘orilgan hamda bunday sug‘orishlar o‘tkazilmagan yerlarda namlikni saqlab qolish (bug‘-lanishga bo‘ladigan suv isrofgarchiligini kamaytirish) maqsadida tuproqqa ekin ekkunga qadar doim ishlov byerib turiladi. Bahorda dalani ekishga tayyorlash va ekish jarayonida tuproqning ustki qatlamini qayta-qayta ag‘darilishi, havo haroratini ko‘tarilishi va shamol ta’sirida chigit ekiladigan qatlam haddan ziyod qurib ketishi mumkin. Agar urug‘ namligi etarlicha bo‘lmagan tuproqqa tushsa, u unib chiqmaydi. SHu sababdan bunday yerlarda ekish tugallanishi bilan urug‘ suvi byeriladi. Buning uchun chigitni ekish bilan bir vaqtda 10–12 sm chuqurlikda egat olib ketiladi, so‘ngra muvaqqat ariqlar olinib, sug‘orish o‘tkaziladi. Engil mexanik tarkibli tuproqlarda sug‘orish har bir egat orqali, og‘ir tuproqlarda esa egat oralatib o‘tkazilishi mumkin. Urug‘ suvi byerish o‘ta ma’suliyatli tadbir bo‘lib, uni o‘tkazish uchun tajribali suvchilar ajratiladi. Egatlardan suvni jildirab oqishi, bir egatdan boshqa egatga o‘tib ketishi va ko‘llashiga, pushtani suv bosishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Aks holda pushtada qatqaloq paydo bo‘lib, o‘simliklarni nobud bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Tuproqni ortiqcha namlash g‘o‘zada ildiz chirish kasalligini keltirib chiqaradi. CHigit suvi nisbatan kichik me’yorlarda, ya’ni tuproqning ustki 0–50 sm qatlamini namiqtirish hisobidan o‘tkaziladi. Sug‘orish me’yori engil mexanik tarkibli tuproqlarda 600–700 va og‘ir tuproqlarda 700–800 m 3 /ga bo‘lishi lozim. Urug‘ suvi byerilgan dalalar etilishi bilan qator oralariga ishlov byerishga kirishiladi, qatqaloq paydo bo‘lsa rotatsion motigalar yordamida yumshatiladi. Sug‘oriladigan dehqonchilik amaliyotida sabzavot ko‘chatlari ekilayotganda ularni tutib ketishini ta’minlash maqsadida ko‘chat suvi ham byeriladi. Provokatsion sug‘orish Begona o‘tlar ko‘p tarqalgan yerlarda ekish davrigacha begona o‘tlarni unib chiqishini tezlatish maqsadida dalalar engil-elpi sug‘oriladi va o‘tlar unib chiqqandan so‘ng yoppasiga kulьtivatsiya qilish yoki diskli borona bosish yo‘li bilan ular qirib tashlanadi. Bunday sug‘orishlar provokatsion sug‘orishlar deb yuritiladi. Ayrim yerlarda sug‘orishlar ekinlar hosili yig‘ib olingandan so‘ng o‘tkaziladi. Sug‘orish me’yori tuproqning ustki 0–25–30 sm li qatlamini namiqtirish hisobidan tanlab olinadi. Nam to‘plash–o‘g‘itlash maqsadida sug‘orish CHiqindi suvlarini yil davomida qabul qiluvchi sug‘orish tizimlarida sug‘orish o‘suv va noo‘suv davrlarida o‘tkaziladi. CHiqindi suvlar tarkibida organik va oziq unsurlari ko‘p bo‘lganligidan nam to‘plash maqsadida sug‘orish natijasida tuproq bu moddalar bilan boyiydi. SHu sababdan bunday sug‘orish nam to‘plash-o‘g‘itlash maqsadida sug‘orish deb yuritiladi. Bunda, asosan, tindirib tozalanmagan chiqindi suvlar ishlatiladi. Sug‘orish shudgor qilingan, tekislangan va muzlamagan yerlarda egatlar orqali yoki yo‘laklab bostirib o‘tkaziladi. Sug‘orish me’yori dalaga byerilgan suv tuproqqa singib, sizot suvlarigacha etib bormasligi hisobidan tanlab olinadi. Sizot suvlari chuqur joylashgan yerlarda uning miqdori nam to‘plash uchun sug‘orishdagi tanlab olinadi. Sovuq urishiga qarshi sug‘orish Yerta bahorda sabzavot ekinlari ko‘chatlari ekilgandan so‘ng yoki mevali daraxtlar ko‘kara boshlaganda havo haroratining to‘satdan pasayib ketishi ularni sovuq urishiga sabab bo‘ladi. Bunday sharoitda unga qarshi sug‘orish muhim ahamiyatga ega: sug‘orish suvining harorati yuqori bo‘lganligi tufayli havoni yerga yaqin qatlamining harorati 2–3 o S ga ortadi. Ayerozol ь yoki yomg‘ir - latib sug‘orishlar havo haroratini «yumshatishda» boshqa usullarga qaraganda afzal hisoblanadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy. New Delhi. 2010. New a ge Intyernational (p) Limited, Publi-shyers. 2 . Crop Rotation on Organic Farms: A Planning Manual, NRAES 177 Charles L. Mohlyer and Sue Ellen Johnson, editors Published by NRAES, July 2009. 3. Azimboev S.A. Dehqonchilik, tuproqshunoslik va agrokimyo asoslari. (Darslik). T. Iqtisodiyot-moliya 2006. – 180 b. 4. Mo‘minov K., Azimboev A., Sanaqulov A., Byerdiboev E., Kenjaev YU Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan. (O‘quv qo‘llanma) – T.: “Turon-iqbol”, 2014. – 240 b. 5. Artukmetov Z.A., SHyeraliev X.SH. Ekinlarni sug‘orish asoslari. (Darslik). T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati. 2007.-312 b. 6. Norkulov U., SHyeraliev X. Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi. (Darslik). T.: ToshDAU tahr.-nashr. bo‘limi, 2003. – 214 b. 7. To‘xtashev B., Azimboev S., Qarabaeva T., Byerdiboev E., Nurmatov B. Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi va yer tuzish fanidan amaliy va tajribaviy mashg‘ulotlar. (O‘quv qo‘llanma). - T.: “ToshDAU nashr-tahririyat bo‘limi”, 2012. – 187 bet.

MAVZU: SUG‘ORISH TURLARI VA NOO‘SUV DAVRIDAGI SUG‘ORISHLAR REJA: 1. Sug‘orish turlari. 2. Noo‘suv davridagi sug‘orishlar.

1. Sug‘orish turlari . Sug‘orish – bu suvning oqim shaklini tuproq namligi shakliga aylantirish texnologik jarayoni bo‘lib, tuproq tabiiy manbalar hisobiga etarlicha namiqmaydigan sharoitlarda qishloq xo‘jaligi ekinlaridan yuqori va barqaror hosil olish maqsadda qo‘llaniladi. Sug‘orish tuproqning suv, oziq, havo, issiqlik, tuz rejimlarini va unda kechadigan mikrobiologik jarayonlarni boshqarishga imkon byeradi. Hozirgi vaqtda agromeliorativ va tashkiliy-xo‘jalik sharoitlardan kelib chiqqan holda quyidagi sug‘orish turlari qo‘llaniladi: namiqtiruvchi, namiqtiruvchi-sho‘r yuvish va maxsus sug‘orishlar . Namiqtiruvchi sug‘orishlar tuproqda va atmosfyeraning yerga yaqin qatlamida o‘simliklarni o‘sib rivojlanishi uchun tuproqning qulay suv rejimini ta’min-lash maqsadida qo‘llaniladi. Namiqtiruvchi-sho‘r yuvish sug‘orishlar esa sho‘rlangan yerlarda qulay tuz rejimini ta’minlashda qo‘llaniladi. Maxsus sug‘orish larga nam to‘plash maqsadida, shudgordan oldin va ekishdan oldin sug‘orishlar, urug‘ suvi byerish, o‘g‘itlash, sovuq urishiga qarshi va provakatsion sug‘orishlar kiradi. Sug‘orish turlari har xil bo‘lishiga qaramay, ular tuproq, o‘simlik va atrof muhitga kompleks ta’sir etadi. Sug‘oriladigan dehqonchilik amaliyotida muntazam va nomuntazam sug‘orishlar qo‘llaniladi. O‘zbekistonda deyarli barcha ekinlar muntazam sug‘orish sharoitida etishtiriladi. Bunda nam to‘plash maqsadda sug‘orishlardan tashqari ekinlar o‘suv davrida o‘simlikning suv iste’mol qilish dinamikasi xususiyatlarini hisobga olgan holda doimiy ravishda sug‘orib turiladi. Nomuntazam sug‘orishlar suv resurslari bilan kam ta’minlangan hududlarda qishloq xo‘jaligi ekinlarini bir yoki ko‘pi bilan ikki marotaba sug‘orish bo‘lib, u ko‘pincha respublikaning tog‘li va tog‘ oldi rayonlarida don va em-xashak ekinlarini etishtirishda qo‘llaniladi. Unga nam to‘plash maqsadida va liman sug‘orishlarni ham misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bunday sug‘orishlar mavsumda 1,5–2 m. li tuproq qatlamini namiqtirish uchun 1 marotaba o‘tkaziladi. Kuz va

yerta bahorda tuproqda etarlicha nam zaxirasi to‘plash kuzgi va bahorgi donli ekinlar, ko‘p yillik o‘tlar, bog‘ va tokzorlardan yuqori hosil olish garovidir. O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘izston va Kavkaz ortining tog‘li va tog‘ oldi mintaqalarida etishtirilayotgan ekinlardan ayrimlarigina sug‘orib turiladi. Bunday sug‘orish tanlab sug‘orish deyiladi. YOg‘in kam tushadigan, lekin tuproqlari unumdor bo‘lgan vodiylarda esa sug‘orishga talabchan g‘o‘za, sabzavot, sholi va boshqa ekinlar etishtiriladi. Bu hududda parvarish qilinayotgan ekinlarning barchasi sug‘orish o‘tkazishni talab etadi va shu sababdan bunday yerlardagi sug‘orishlar yalpi (yoppasiga) sug‘orishlar deb yuritiladi. 2. Nomavsumiy davrdagi sug‘orish turlari. SHudgordan oldin sug‘orish. O‘zbekistonning tekislik mintaqalaridagi sizot suvlari chuqur joylashgan yerlarda ekinlarni o‘suv davrida sug‘orishlar tugallanib, hosil yig‘ib olingandan so‘ng yog‘inning deyarli tushmasligi oqibatida tuproqning ustki qatlamida, ayniqsa, bug‘doy, yozda haydab buziladigan bedapoya va boshqa ko‘p yillik o‘tlardan bo‘shagan dalalar tuprog‘ida nam miqdori keskin kamayib ketadi. Bu hol yerga asosiy ishlov byerishni qiyinlashtiradi: yer belgilangan chuqurlikda haydalmaydi, palaxsa kesaklar ko‘chib, mayin shudgorlashga yerishilmaydi. Paxta va boshqa ekinlar hosildorligi kuzgi shudgorni qay darajada o‘tkazilganligiga bog‘liq. Yerni sifatli haydash uchun tuproq namligi CHDNS (cheklangan dala nam sig‘imi) ga nisbatan 70–75 foizdan kam bo‘lmasligi (TNS ga nisbatan 40–60 foiz) lozim. Buning uchun yoz oylarida shudgorlashdan 7–10 kun, kuzgi shudgorlashdan 10–12 kun oldin eski muvaqqat sug‘orish tarmoqlari, yo‘lak va cheklar orqali sug‘orish o‘tkaziladi. Sug‘orish me’yorlari haydov qatlamini namiqtirish hisobidan belgilanadi: engil tuproqlarda 700–800, o‘rtacha 900–1000 va og‘ir tuproqlarda 1000–1200 m 3 /ga suv byeriladi. Paxtazorlarda tuproq etilishi bilan g‘o‘zapoya maydalanadi, o‘qariqlar tekislanib, yerni haydashga kirishladi. Bedapoyalarda yerning ustki qismi 5–6 sm chuqurlikda ag‘dargichi olingan plug bilan asosiy haydashdan 5–7 kun

oldin haydaladi. Bunda bedaning ildizi kesilib, unuvchanligi yo‘qoladi. Begona o‘tlar ko‘p tarqalgan yerlarda ang‘iz shudgordan oldin lushchilьnik bilan 10–12 sm chuqurlikda yumshatiladi. Kuzgi ekinlarni ekishdan 15–20 kun oldin haydash samarali ekanligi bois ang‘izni sug‘orish muddati muvofiqlashtirilishi lozim. SHo‘r yuvish Markaziy Osiyoda tuproqlar sho‘rlanishiga qarshi qo‘llaniladigan muhim agromeliorativ tadbir – bu sho‘r yuvishdir. SHo‘r yuvishda tuproqning hisobiy qatlamidagi tuzlar chuqur qatlamlarga yuvib tushiriladi va zovurlar orqali sizot suvlar bilan birgalikda chiqarib yuboriladi. Ekinlardan mo‘l hosil olish uchun u yoki bu darajada sho‘rlangan barcha tuproqlar ekinni ekkunga qadar tuzlardan yuvilgan bo‘lishi lozim. B.V.Fyodorov tuproqni sho‘rsizlantirishda qo‘llaniluvchi profilaktik sug‘orish va sho‘r yuvishlarni ajratib ko‘rsatdi. Profilaktik sug‘orish hozircha sho‘rlanmagan, lekin uni oldini olish maqsadida maxsus sug‘orish o‘tkazilmasa sho‘rlanib qoladigan yerlarda qo‘llaniladi. U har yili kuzda tuproqning CHDNS dan bir muncha yuqori me’yorda o‘tkaziladi. SHo‘r yuvish samaradorligi tuproq- gidrogeologik (sizot suvlarining joylashgan chuqurligi va ularning oqib ketish sharoiti; tuproqning suv fizik xossalari va tuproq qatlamlarining tuzilishi; tuproqning tuz tarkibi va sho‘rlanish darajasi) agrotexnik, meteorologik (atmosfyera yog‘inlari, havo harorati va bug‘lanish miqdori, shamol faoliyati jadalligi) va boshqa omillarga bog‘liq. SHo‘r yuvish sifatini oshirishda quyidagi agrotexnik tadbirlar – tuproqni sho‘r yuvishga tayyorlash sifati, sho‘r yuvish muddati va usullari, sho‘r yuvish me’yorlarining ahamiyati kattadir. YAxshi tekislangan va shudgor qilingan yerlarda sho‘r yuvish samaradorligi yuqori bo‘ladi. Haydov osti qatlamlari zichlangan tuproqlarni chuqur yumshatish suvni sho‘r yuvish qobiliyatini oshirishni ta’minlaydi. SHo‘r yuvishni juda kech muddatlarda o‘tkazish (fevralь va mart oylarida) bu tadbirning ahamiyatini pasaytirib yuboradi. O‘zbekistonning ko‘pchilik hududlarida sho‘r yuvishni sizot suvlarning sathi eng chuqurda va bug‘lanish eng kam bo‘lgan kuz va yerta qish oylarida amalga

oshirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatlarida sho‘r yuvish 1–10 dekabrь va qo‘shimcha ravishda fevralь oxiridan 1–10 aprelgacha, Mirzacho‘l va Farg‘ona viloyatlarida 25–31 dekabrgacha, Buxoro, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida 15–20 yanvargacha o‘tkazish yaxshi natijalar byeradi. Kech qish va yerta bahor oylarida o‘tkazilgan sho‘r yuvish ekish davrida tuproq namligini etarlicha bo‘lishini ta’minlaydi. Tuproq sharoitlariga bog‘liq holda sho‘r yuvish turli usullarda olib boriladi: kuchsiz sho‘rlangan engil mexanik tarkibli tuproqlar eski egatlar orqali yoki yo‘laklab bostirib yuvilishi mumkin; kuchli va o‘rtacha sho‘rlangan og‘ir tuproqlar chek olib bostirib yuvilishi shart (1.23- rasm). CHek olib bostirib yuvish oqova chiqarmasdan, chekdan chekka suv tashlash yoki qisman oqova chiqarish yo‘li bilan o‘tkaziladi. Dalaning tekisligi, nishobligi va suv o‘tkazuvchanligiga bog‘liq ravishda cheklar turli kattaliklarda olinadi: engil, yaxshi suv o‘tkazuvchan tuproqlarda 0,05–0,08 ga, o‘rtacha – 0,10–0,15 va og‘ir tuproqlarda 0,20–0,25 ga. ni tashkil etadi. SHo‘r yuvishda cheklar 15–20 sm chuqurlikda suv bilan bostiriladi (u 1500–2000 m 3 /ga. ni tashkil etadi). Umumiy sho‘r yuvish me’yori katta bo‘lganda sho‘r yuvish bir necha bosqichda olib boriladi. Zovurlashtirilgan sharoit uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yori A.E.Nyerozin (1957) taklif etgan quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi: M = ( P – m ) + S / k + n – A , bu yerda M – sho‘r yuvishning umumiy me’yori, m 3 /ga; P – tup-roq hisobiy qatlamining chegaraviy dala nam sig‘imi, m 3 /ga; m – sho‘r yuvish arafasida shu qatlamdagi suv zaxirasi, m 3 /ga; ( P – m ) – tuproqning chegaraviy dala nam sig‘imigacha namlash uchun zarur bo‘lgan suv miqdori, m 3 /ga; S – tuproqning hisobiy qatlamidan yuvilishi lozim bo‘lgan xlor miqdori, m 3 /ga; K suvning sho‘r yuvish qobiliyatini ko‘rsatuvchi koeffitsient, kg/m 3 ; n sho‘r yuvishdan ekin ekishgacha bo‘lgan davrda suvning bug‘lanishi, m 3 /ga; A – shu davrda tushadigan

O'xshashlar

SUV VA SUG‘ORISH GIGIYENASI
SUG‘ORISH TIZIMLARI VA ULARDAN FOYDALANISH
SUV TEJOVCHI SUG‘ORISH USULLARI VA TEXNIKASI
SUG‘ORISH TIZIMLARIDA SUV O‘LCHASH
URUG’LARNING XOSILIGA VA SIFATIGA TA’SIR KO’RSATADIGAN OMILLAR