logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Ta’lim muassasasini boshqarishga doir me’yoriy-huquqiy hujjatlar Maktab nizomi, Ustavi, Maktab ish rejasi(istiqbolli, yillik, joriy ish rejalar).

Ta’lim muassasasini boshqarishga doir me’yoriy-huquqiy hujjatlar Maktab nizomi, Ustavi, Maktab ish rejasi(istiqbolli, yillik, joriy ish rejalar).

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.802734375 KB
Ko'chirib olish
Ta’lim muassasasini boshqarishga doir me’yoriy-huquqiy hujjatlar: Maktab nizomi, Ustavi, Maktab ish rejasi(istiqbolli, yillik, joriy ish rejalar). Reja: 1. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining rivojlantirish va takomillashtirishda me`yyoriy-huquqiy hujjatlarning ahamiyati . 2. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida ijro intizomini olib borish . O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, shuningdek mahalliy davlat hokimiyati yuqori turuvchi organlarining qarorlari asosida va ularni ijro etish uchun qabul qilinadi. Turli me'yoriy - huquqiy hujjatlarning yuridik kuchi bo'yicha o'zaro nisbati O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilgan organlarning vakolatiga va maqomiga, ushbu hujjatlarning turlariga, shuningdek, me'yoriy- huquqiy hujjat qabul qilingan sanaga muvofiq belgilanadi. Me'yoriy - huquqiy hujjat o'ziga nisbatan yuqori yuridik kuchga ega bo'lgan me'yoriy -huquqiy hujjatlarga muvofiq bo'lishi shart. Me'yoriy - huquqiy hujjatlar o'rtasida tafovut bo'lgan taqdirda , yuqori yuridik kuchga ega bo'lgan me'yoriy - huquqiy hujjat qo'llaniladi. Agar me'yoriy - huquqiy hujjatni qabul qilgan vazirlikning, davlat qo'mitasining yoki idoraning ijtimoiy munosabatlarning muayyan sohasini huquqiy jihatdan tartibga solish uchun mahsus vakolati bo'lsa, ushbu organ qabul qilgan hujjat bir hil darajadagi boshqa vazirlik, davlat qo'mitasi yoki idora tomonidan qabul qilingan me'yoriy - huquqiy hujjatga nisbatan yuqori yuridik kuchga ega bo'ladi. Umumiy o'rta ta'lim maktablarida me'yoriy hujjatlarni yuritish fani orqali O'zbekiston Respublikasida umumiy o'rta ta'lim maktablarini tashkil etish, faoliyat yuritish hamda boshqarishning me'yoriy-huquqiy hujjatlarining mazmun- mohiyatini tushunish, ular bilan ishlashni o'rganish, umumiy o'rta ta'lim maktablari me'yoriy-huquqiy hujjatlar bilan ishlash madaniyatini shakllantirish va takomillashtirish va ta'lim oid me'yoriy hujjatlar bilan ishlash metodlarini o'rganadi. Respublikamizda mavjud umumta'lim muassasalari o'z faoliyatida O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlariga, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari , qarorlari va Farmoyishlariga, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlariga va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga, shuningdek o'z ustavlariga amal qiladi. O'zbekiston Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi farmoni bilan tasdiqlangan «2017-2021-yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha harakatlar strategiyasini «Faol tadbirkorlik, innovacion g`oyalar va tehnologiyalarni qo'llabquvvatlash yili»da amalga oshirishga oid davlat dasturining 172-bandida «Ta'lim to'g`risida»gi O'zbekiston Respublikasi qonunining yangi ta х rirdagi loyihasini ishlab chiqish vazifasi belgilab berildi. Qonun loyihasini ishlab chiqish jarayonida yigirmadan ortiq horijiy davlatning (Rossiya, Janubiy Koreya, Germaniya, Italiya, Angliya, AQSH, Franciya, Shveciya, Daniya, Norvegiya , Gollandiya, Ukraina, Belarus, Qozog`iston va b.) ta'lim to'g`risidagi qonunlari o'rganildi va ularning ilg`or tajribalari inobatga olingan.. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq ta'limi tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari to'g`risida”gi 2018 yil 5- sentyabrdagi PQ3931-son qaroriga muvofiq, umumiy o'rta ta'limga qo'yilayotgan zamonaviy talablarni hisobga olgan holda umumiy o'rta ta'lim muassasalari faoliyatini tashkil etish to'g`risidagi normativ-huquqiy hujjatlarni takomillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining umumiy o'rta ta'lim to'g`risida Nizomi tasdiqlangan. Mazkur Nizom O'zbekiston Respublikasida umumiy o'rta ta'limni (keyingi o'rinlarda - umumta'lim muassasasi) tashkil etish va ularning faoliyatini amalga oshirish tartibini belgilaydi. Mazkur Nizom talablari barcha umumta'lim muassasalariga nisbatan tatbiq etiladi. Nodavlat ta'lim muassasalari bundan bundan mustasno. Umumiy o'rta ta'limning vazifalari quyidagilardan iborat: - o'quvchilar tomonidan muntazam bilimlar olinishini ta'minlash, ularda bilim olish ehtiyojini rivojlantirish, bazaviy o'quv, ilmiy va umummadaniy bilimlarni shakllantirish; -o'quvchilarda milliy hamda umumbashariy qadriyatlarni uyg`unlashtirish asosida yuksak ma'naviy-ahloqiy fazilatlarni tarbiyalash, o'z Vataniga va xalqiga sodiq fuqaroni shakllantirish; -ta'lim-tarbiya jarayoniga o'qitishning zamonaviy va innovacion pedagogik uslublarini hamda axborot-kommunikaciya tehnologiyalarini keng joriy etish orqali ta'lim sifatini oshirish; -o'quvchilarning individual ijobiy hususiyatlarini aniqlash, qo'llabquvvatlash va rivojlantirish, ularning yuksak darajada ta'lim-tarbiya olishlari, ijodiy imkoniyatlarini shakllantirish va rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratib berish; -mehnat qilish va mustaqil ijodiy fikrlash ko'nikmalarini shakllantirish, o'quvchilarni kasbga yo'naltirish, o'quvchilar uchun mahsus va chuqurlashtirilgan tayyorgarlikni talab etmaydigan mutahassisliklar bo'yicha kasbiy ta'lim berish. 2-Mavzu: Ta’lim metodlari va ta’lim shakllarining tasnifi. Reja: 1. Т a’lim mazmuni.Ta’lim metodlari va usullari haqida ma’lumot. 2.Hozirgi zamon didaktikasi va xususiy metodikasida ta’lim metodlarini tavsiflashga turlicha yondashuvlar. 3. Ta’lim metodlari va vositalarining tavsifi. Ayni vaqtda pedagogik manbalarda «ta’lim metodi» tushunchasiga berilgan ta’riflarning xilma-xil ekanligiga guvoh bo‘lish mumkin. Mazkur o‘rinda ularning ayrimlarini keltiramiz: Shuningdek, ta’lim metodlarining o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro hamkorlikdagi tartibli faoliyatlari usullari ekanligi to‘g‘risidagi fikrlar ham mavjud. «Ta’lim metodlari dastlab pedagog ongida muayyan yo‘nalishdagi faoliyatning umumlashma loyihasi tarzida namoyon bo‘ladi. Mazkur loyiha amaliyotga o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyatining o‘zaro tutashuvi, o‘qitish va o‘qishga qaratilgan aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metod boshqa shakllarda namoyon bo‘lmaydi, buning boisi ta’lim metodi o‘zida umumiy holda faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi» Qayd etilayotgan tushuncha mohiyatini to‘laqonli yorituvchi ta’rifni aniqlashga bo‘lgan urinish bugun ham davom etyapti, yangi-yangi ta’riflar ilgari surilmoqda. Biroq, «ta’lim metodi» tushunchasi mohiyatini yoritishga nisbatan turlicha qarashlarning mavjudligiga qaramay, ularni o‘zaro yaqinlashtiruvchi umumiylik mavjud. Aksariyat mualliflar «ta’lim metodlari o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini tashkil etish usullari» degan qarashga yon bosadilar. Demak, ta’lim metodlari ta’lim jarayonida qo‘llanilib uning samarasini ta’minlovchi usullar majmuidir. Ta’lim metodlari ta’lim maqsadini yoritishga xizmat qiladi, u yordamida ta’lim mazmunini o‘zlashtirish yo‘llari ifoda etiladi, o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro harakati, xususiyati aks ettiriladi. Metod, bir tomondan, ta’lim maqsadiga erishish vositasi sifatida namoyon bo‘lsa, boshqa tomondan, boshqariluvchan o‘qish faoliyatini amalga oshirish sharti hisoblanadi. Ta’lim metodlari doimo u yoki bu o‘qish vositalari yordamida joriy etiladi, shu bois ularning o‘zaro shartlanganligini ta’kidlash joiz. Ta’lim metodi tuzilmasi chizmada quyidagicha namoyon bo‘ladi (M.N.Skatkin qarashlariga ko‘ra): Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o‘qituvchining dars boshida belgilagan maqsadiga mos kelavermaydi. Ta’lim maqsadi o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta’lim vositalari yordamida natijalanadi, ushbu jarayonda aniq maqsadga yo‘naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta’lim tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi mexanizm asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinligini ifodalashga xizmat qiladi. Ta’lim metodlari quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: Bu funksiyalar ta’lim metodini qo‘llash jarayonida bir-biridan ajratilgan holda yoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir-biriga o‘zaro singib ketadi. Misol uchun, tashxisli funksiya o‘qituvchining bir qator metodlardan yaxlit foydalanishi evaziga bajariladi. «Ta’lim metodi» atamasi bilan birga ko‘p hollarda «metodik usul» (sinonimlari – pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasiham qo‘llaniladi. U ta’lim metodining tarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi alohida qadam sifatida ta’riflanadi. Har bir ta’lim metodi muayyan ta’lim usullarini chog‘ishtirish orqali joriy etiladi. Metodik usullarni xilma-xilligi ularni tasniflashga imkon bermaydi, biroq o‘qituvchi faoliyatida tez-tez qo‘llaniladigan usullarni ajratib ko‘rsatish mumkin: Har bir metod ma’lum ta’limiy vazifani muvaffaqiyatli hal etish, qolganlari esa birmuncha samarasiz bo‘lishi mumkin. Universal ta’lim metodlari mavjud emas, shu bois darsda turli ta’lim metodlaridan yoki ularning majmuasidan foydalanish mumkin. Ta’lim metodlarini tanlash quyidagi mezonlari asosida aniqlanadi: - didaktik maqsad asosida; - ta’lim mazmuni asosida; - o‘quvchilarning o‘quv ko‘nikmalarini egallash va rivojlanish darajasi asosida; - o‘qituvchining tajribasi va kasbiy tayyorgarlik darajasi asosida. O‘qituvchi tomonidan qo‘llanilayotgan ta’lim metodlari majmuasi boshlang‘ich sinflardan yuqori sinflarga o‘tish asosida o‘zgarib hamda murakkab xususiyat kasb eta boradi. Ushbu jarayonda ayrim metodlarni qo‘llash chastotasi oshsa, ayrim metodlarni qo‘llashga bo‘lgan ehtiyoj kamayadi. Ta’lim metodlaridan foydalanish ko‘lami, holati o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi va mahorati darajasiga bog‘liq holda o‘zgaradi. Didaktikada munozaralarga sabab bo‘layotgan yana bir muhim ob’ekt ta’lim metodlarining tasnifidir. «Ta’lim metodlari tasnifi ularning ma’lum belgilari bo‘yicha tartibini ifodalovchi tizimdir. Hozirgi vaqtda o‘nlab ta’lim metodlari ma’lum», - ekanligini ta’kidlagan holda I.P.Podlaso‘y fikrini quyidagicha davom ettiradi, - «Biroq bugungi kunda etakchi sanaluvchi didaktik g‘oya yagona va o‘zgarmas metodlar majmuini yaratishga intilish samarasiz ekanligini tushunishga yordam beradi. O‘qitish – favqulodda harakatchan, dialektik jarayon. Metodlar tizimi ham bu harakatlanishni aks ettiradigan darajada jo‘shqin bo‘lishi, metodlarni qo‘llash amaliyotidagi doimiy o‘zgarishlarni hisobga olishi kerak». Ta’limning globallashuvi ta’limiy va rivojlantiruvchi xarakteriga ega va yo‘nalishi jihatidan xilma-xil bo‘lgan kompyuter o‘yinlarining maktab amaliyotiga jadal kirib kelishini ta’minlamoqda. Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarga ijtimoiy-foydali mehnat hamda o‘qish ko‘nikmalarini faol o‘zlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Didaktik o‘yinlarning ahamiyati uning natijasi bilan emas, balki jarayonning mazmuni va uning kechishi bilan belgilanadi. O‘yinlar bolalarni ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishga tayyorlaydi, ularning turli psixologik zo‘riqishlarini kamaytiradi. Didaktik o‘yinlardan foydalanilganda o‘quvchilarning manfaatdor bo‘lishlari ijobiy ahamiyatga ega bo‘lgan taqdirdagina ularni taqdirlash mumkin. Aksincha, metodik jihatdan puxta asoslanmagan hamda shunchaki tashkil etilgan o‘yin ijobiy natija bermaydi. Ta’lim mazmunining rivojlanishida ko’zga tashlanayotgan zamonaviy tendensiyalaridan biri uni standartlashtirish (davlat miqyosida yagona qoidalar va talablar o’rnatilishi) hisoblanadi. Standartlashtirishda quyidagi ikki omil muhim ahamiyatga ega: -turli ta`lim muassasalarida tahsil olayotgan yoshlarning umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar bilimlar hajmining bir xillik darajasini ta`minlovchi mamlakatda yagona pedagogik muhitni yaratish zarurligi; -O’zbekistonning jahon hamjamiyati tizimiga kirishi natijasida xalqaro ta’lim amaliyotida umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi mazmunini rivojlanishi tendensiyalarining hisobga olinishi kerak. 3-Mavzu: O‘qituvchining pedagogik mahorati va uning tarkibiy qismlari. Pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari: I. Ta’lim maqsadi, o‘quv-tarbiya jarayonining shaxsga yo‘naltirilganligi sifatidagi shaxsga yangicha qarash: 1) shaxs pedagogik jarayonning obyekti emas,   subyekti sifatida aks etadi ; 2) shaxs – qandaydir tashqi maqsadlarga erishish vositasi emas, ta’lim tizimi maqsadi; 3) har bir o‘quvchi qobiliyatli, ko‘plab o‘quvchilar iqtidorli; 4) shaxsning muhim sifatlari sifatida yuksak axloqiy qadriyatlar (yaxshilik, sevgi, mehnatsevarlik, vijdon, qadr-qimmat, fuqarolik va boshqalar) aks etadi. II. Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish: 1) pedagogik muhabbat, o‘quvchilar taqdiriga qiziqish bilan qarash; 2) o‘quvchiga yuksak ishonch bilan qarash; 3) hamkorlik,   muloqot mahorati ; 4) to‘g’ridan-to‘g’ri majburlashdan voz kechish; 5) ijobiy rag’batlantirishning muhimligi; 6) o‘quvchi shaxsiga ta’lim subyekti, faollik va erkin tanlash sohibi sifatidagi munosabat; 7) o‘qituvchi va o‘quvchi huquqlarini tenglashtirish; o‘quvchining erkin tanlashga bo‘lgan huquqi tushuniladi. III. Zamonaviy sharoitda to‘g’ridan-to‘g’ri majburlashdan natija bermaydigan metod sifatida voz kechish. Majburlashsiz o‘qitish quyidagilar bilan tavsiflanadi: 1) majburlovsiz, ishonchga asoslangan talabchanlik; 2) o‘qitishga tug’ma qiziqishlarni ko‘payganligi; 3) majburlashning o‘rnini muvafaqqiyatga erishishga imkon beradigan istak bilan almashtirish; 4) o‘quvchilarni erkinlik va tashabbuskorlikka qo‘yib berilishi; 5) jamoa orqali bilvosita o‘quvchilarning qo‘llanilishi; 6) o‘quvchilarga ularning subyektivligi, o‘z-o‘zini   namoyon etishi , ijtimoiylashuvi, madaniy tenglashuvi, hayotiy o‘z o‘rnini belgilashiga yordam ko‘rsatish, pedagogik qo‘llab-quvvatlash. IV. Individual yondashuvni yangicha talqin etish: 1) “o‘quv fanidan o‘quvchiga qarab borish emas, o‘quvchidan o‘quv faniga borish” tamoyilining bajarilishi; 2) o‘quvchilarning qobiliyatlari va mavjud imkoniyatlarini hisobga olgan holda o‘qitish; 3) o‘rtacha o‘zlashtiruvchi o‘quvchiga yo‘nalganlikdan voz kechish; shaxsning eng yaxshi sifatlarini izlash; 4) shaxsni psixologik-pedagogik tashxis etish (qiziqishlari, qobiliyatlari, yo‘nalganligi, Men-qontseptsiyasi, xarakteri, fikrlash jarayonlarining o‘ziga xosligi)ning qo‘llanilishi; 5) shaxsning o‘quv-tarbiya jarayonidagi o‘ziga xosliklarini hisobga olish. V. Ijobiy ma’nodagi “Men-kontseptsiyasi”ni shakllantirish: 1) pedagogik muloqotning o‘quvchilarda o‘ziga ijobiy munosabatni rivojlantirishning yo‘nalganligi; 2) hayotiy faoliyatning ijobiy yo‘l-yo‘riq va motivlarini shakllantirish. Pedagogik mahorat o‘z ichiga bolalar haqidagi, ularning psixologiyasi to‘g`risidagi,   maktab haqidagi , ta’lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va uning mazmuni, metodlari haqidagi keng bilimlarni qamrab oladi. Bu bilimlar umumiy pedagogik madaniyatni tashkil etadi, o‘qituvchi, tarbiyachi bu madaniyatni egallamasa, hech vaqt o‘z ishining chinakam ustasi bo‘la olmaydi, yomon, eski usuldan, bir qolipdagi tayyor andozalarni ishlatishdan nariga o‘tmaydi. Pedagogik mahoratning asosi pedagogik bilimdonlikdir. Pedagogik bilimdonlik deganda konkret tarixiy davrda qabul qilingan me’yorlar (normalar), standartlar va talablarga muvofiq pedagogik vazifani bajarishga qobillik va tayyorlik bilan belgilanadigan integral kasbiy-shaxsiy tavsifnoma tushuniladi. Kasbiy-pedagogik bilimdonlik deganda esa, pedagogik voqelikni izchil idrok eta bilish va unda izchil harakat qila olish malakasini qamrab oladi. N.Azizxo‘jayeva takidlab o‘tganidek, bu xislat pedagogik jarayon mantig’ining yaxlitligicha va butun tuzilmasi bilan birgalikda ko‘ra olish, pedagogik tizimning rivojlanish qonuniyatlari va yo‘nalishlarini tushunish imkoniyatini ta’minlaydi, maqsadga muvofiq faoliyatni konstruktsiyalashni osonlashtiradi. Pedagogik qobiliyatlar – ta’lim-tarbiyaviy maqsadlar va o‘quvchilarning individual- psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda zaruriy shakl, metod va vositalarni samarali qo‘llay olishdir. Pedagogik qobiliyatlarni shartli ravishda uch katta guruhga bo‘lish mumkin: shaxsiy, didaktik va tashkiliy-kommunikativ qobiliyatlar. Shaxsiy qobiliyatlarga quyidagilar kiradi: 1) ta’lim oluvchilarga ijobiy yo‘nalganlik – ta’lim oluvchilar bilan hamkorlikda faoliyat olib borishga, muloqot qilishga intilish, ularga nisbatan do‘stona munosabat, xayrixohlik; 2 ) vazminlik, o‘z hissiyotlarini nazorat qila olishi – har qanday vaziyatda o‘zini yo‘qotib qo‘ymaslik. Lekin vaziyat talab qilganda o‘qituvchi zaruriy tarzda o‘z hissiyotlarini namoyish qiladi (quvonch, qayg’u, g’azab). Lekin vazminlik befarqlikka   aylanib ketmasligi kerak ; 3) o‘z psixik holati, kayfiyatini boshqara olish – o‘qituvchi hayotida, faoliyatida har qanday noxush holat ro‘y bergan bo‘lsa ham o‘zini tetik tutishi kerak. Pedagogik adabiyotlarda o‘qituvchining kasbiy va ijtimoiy moslashuviga ta’sir etuvchi mahsuldor sabablar (omillar) umumlashtirilib pedagogik madaniyat nomi bilan qayd etiladi. Boshqa tushunchalar singari pedagogik madaniyatning ham bir necha xil ta’riflari mavjud. Biroq barcha ta’riflarda pedagogik madaniyat tushunchasi uch ilmiy jihatdan, ya’ni aksiologik, faoliyat va shaxsga yo‘naltirilganlik nuqtai nazaridan talqin etilishi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Aksiologik yondashuvga ko‘ra, pedagogik madaniyat – tarbiya haqidagi fan sifatida pedagogika tayanadigan pedagogik qadriyatlar majmuidir. Ushbu qadriyatlar moddiy va ma’naviy shakllarda mavjud bo‘ladi. Shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv nuqtai nazariga ko‘ra, pedagogik madaniyat – bu pedagogik faoliyatdagi tarbiyaviy munosabatlarni amalga oshiruvchi subyekt sifatida kasbiy etuk pedagog shaxsining muhim sifati. Faoliyatli yondashuvga ko‘ra, pedagogik madaniyat – bu pedagogik qadriyatlarning tadbiq etilishini ta’minlovchi, o‘qituvchi kasbiy faoliyatining o‘ziga xos usullari majmuidir. Pedagogik madaniyatning mufassal tavsifi L.D.Stolyarenko tomonidan quyidagicha ochib berilgan: “Pedagogik madaniyat – bu umuminsoniy madaniyatning bir bo‘lagi bo‘lib, unda eng avvalo, avlodlar almashinuvi va shaxsning ijtimoiylashuvi kabi tarixiy jarayon uchun xizmat qilishda insoniyat uchun zarur bo‘lgan ma’naviy va moddiy qadriyatlar aks etgan”. O‘qituvchining pedagogik madaniyati quyidagi kasbiy ahamiyatli shaxs sifatlarining mavjud bo‘lishini taqozo etadi: 1) shaxsga yo‘nalganlik: e’tiqod, ijtimoiy faollik, fuqarolik tuyg’usining mavjudligi; 2) kasbiy-axloqiy sifatlar: insonparvarlik, jamoaviylik, adolat, mehribonlik, haqiqatparvarlik,   samimiylik , talabchanlik, bolalarga nisbatan mehr va hurmat, oliyjanoblilik, xolislik; 3) pedagogik mehnatga munosabat: vijdonlilik, javobgarlik tuyg’usi, fidokorlik, berilib ishlay olish va o‘z pedagogik faoliyatidan qoniqish hissi, uni hayotining mazmuniga aylantira olish; 4) qiziqishlar va ma’naviy ehtiyojlar: bilishga oid faollik, tafakkurning kengligi va teranligi,   estetik madaniyat , qiziqishlarning va ma’naviy ehtiyojlarning ko‘pqirraliligi, yoqtirgan ijodiy ishning mavjud bo‘lishi, tashqi ko‘rinish va nutq madaniyati. 4-Mavzu: Ta’lim natijalarini tekshirish va baholash. Ta’lim natijalarini tekshirish va baholashga qo’yiladigan talablar . O’quvchilarning ta’lim natijalarini tekshirish va baholashga qo’yiladigan pedagog talablar (buni pedagog olim N.A.Sorokin ta’rifida berishni ma’qul deb topdik) ta’lim nazariyasi va amaliyotida quyidagicha belgilangan: har bir o’quvchining o’quv faoliyatini nazorat qilishni talab etadigan, sinf yoki guruhning o’quv ishi natijalari o’quvchining shaxsiy natijalarining o’rnini almashtirishga yo’l bermaydigan nazoratning individual tavsifi; nazoratni ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida: boshlang’ich idrok etishdan to bilimlarni amalda qo’llashgacha bo’lgan bosqichlarida o’quvchilarning o’quv faoliyatlarining boshqa tomonlari bilan birgalikda olib borishning tizimliligi; nazoratning o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish vazifalarini hal etadigan, uni olib borishga o’quvchilarni qiziqtiradigan turli shakllari; o’quv dasturining barcha qismlarini qamrab olgan, o’quvchilarning nazariy bilimlari, intellektual hamda amaliy ko’nikma va malakalarini tekshirishdan iborat nazoratning keng ko’lamliligi; o’quvchilarni har jihatdan bilib olmasdan turib, o’qituvchining xato xulosalar chiqarish, sub’ektiv munosabatda bo’lishiga yo’l qo’ymasligi, shuningdek , o’zlashtirish natijalarini baholashda baho mezonlariga qat’iy rioya qilishni talab etadigan nazoratning xolisligi (ob’ektivligi); har bir fan, uning bo’limlarining maxsus xususiyatlari, shuningdek, o’quvchilarning shaxsiy qobiliyatlarini hisobga olgan holda turli nazorat metodlarini tanlashning tabaqalashganligi; muayyan sinf (guruh) o’quvchilarining o’quv ishlarini nazorat qilishda barcha o’qituvchilar tomonidan qo’yiladigan talablarning bir xil bo’lishi. Yuqorida ko’rsatilgan talablarga rioya qilish orqali nazoratning ishonchliligi ortadi va yoquv jarayonida o’z vazifalarini hal qilishga imkon yaratiladi. O’quv faoliyati natijalarini hisobga olish turlari, shakl va metodlari . Pedagogika fani bilimlarni o’z vaqtida nazorat qilish va baholashning uchta vazifasi borligini alohida uqtiradi: O’zlashtirishni nazorat qilish va baholash natijalariga qarab davlat ta’lim standartlari qanday bajarilayotganligi nazorat qilinadi va vazifalar belgilanadi. Bilimlarni nazorat qilish va baholash natijasida o’quvchilarda bilimlar yanada kengayadi. Bu bilan ta’lim muassasalari oldida turgan ta’limiy maqsad bajariladi. Ta’lim sohasida yaxshi natijalar yoshlar tarbiyasiga ham ta’sir ko’rsatadi, ularda ko’tarinki ruh, o’z kuchiga bo’lgan ishonch va qiziqish paydo bo’ladi. Shuning uchun ham ta’lim natijalarini nazorat qilish va baholash ta’lim tizimining ajralmas qismidir. Ana shu vazifalardan kelib chiqib o’quvchilar o’quv faoliyatini hisobga olishning bir qator shakl va metodlari asoslangan. Har bir fan bo’yicha o’quvchining o’quv faoliyatini nazorat qilish va baholash chorak yoki yarim yillik davomida muntazam ravishda olib boriladi va quyidagi nazorat turlari orqali baholanadi: - joriy nazorat; - oraliq nazorat; - yakuniy nazorat. Joriy nazorat – bu ta’lim jarayonida o’quvchilar tomonidan o’quv dasturida belgilangan muayyan mavzularni o’zlashtirilish bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash, baholash shakli. Bu nazorat o’qituvchi tomonidan o’tkazilib, o’quvchilarning bilim darajasini aniqlash fanning har bir mavzusi bo’yicha kundalik ballar qo’yib borishni nazarda tutadi. Oraliq nazorat o’quvchilar tomonidan o’quv materialining muayyan bob yoki bo’limlari bo’yicha o’zlashtirilgan bilim, ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash, baholash shakli. Yakuniy nazorat – ta’lim oluvchilarning chorak yoki yarim yillik uchun belgilangan o’quv materiallari bo’yicha o’zlashtirilgan bilim, ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash, baholash shakli bo’lib, o’rganilgan mavzular bo’yicha yozma, og’zaki, test shaklida o’tkaziladi. O’quvchilarning faoliyatini hisobga olish metodlari og’zaki, yozma, test hamda amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan bo’lishi mumkin. Og’zaki tekshirish . Bu metod bilimlarni nazorat qilish va baholashning ancha keng tarqalgan an’anaviy usullaridan biridir. Reyting nazorati asosida o’quvchilarning o’quv faoliyatini hisobga olishning yuqorida keltirilgan metodlari bilan birga test usulidan ham samarali foydalanilmoqda. Test so’rovidan nafaqat o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash, balki 1993 yildan boshlab O’zbekiston Respublikasida abituriyentlarni oliy o’quv yurtlariga tanlov asosida qabul qilish jarayonida ham samarali foydalanib kelinmoqda. Test – aniq maqsad asosida muayyan holat darajasini sifat va miqdoriy ko’rsatkichlarda belgilashga imkon beruvchi sinov vositasi. Pedagogik amaliyotda testning bir qator afzalliklari ko’zga tashlanadi. Ular quyidagilardir: 1) nazorat uchun vaqtning kam sarflanishi; 2) nazariy va amaliy bilim darajasini ob’ektiv sharoitda aniqlash imkonining mavjudligi; 3) bir vaqtning o’zida ko’p sonli o’quvchilar bilan nazoratni tashkil etish mumkinligi ; 4) bilim natijalarining o’qituvchi tomonidan qisqa muddatda tekshirilishi; 5) barcha o’quvchilarga bir xil murakkablikdagi savollar berilib, ular uchun bir xil sharoitning yaratilishi. Ta’lim tizimi uzluksiz ravishda islohotlarni amalga oshirishni talab etadigan sohadir. Ta’lim tizimida islohotlarni amalga oshirish jarayonida o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish va baholash ham yangicha mazmun kasb etdi. Davlat ta’lim standartlarining ishlab chiqilganligi, yangi o’quv dasturining amaliyotga joriy etilganligi, erkin va mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalashga nisbatan yuqori talabning qo’yilayotganligi, ta’lim amaliyotiga pedagogik texnologiyalar olib kirilayotganligi, o’quvchilarni kasbga muvaffaqiyatli yo’llash maqsadida psixologik va pedagogik diagnostika barcha turdagi ta’lim muassasalarida keng ko’lamda amalga oshirilayotganligi kabi holatlar ko’zga tashlanayotgan bir vaqtda o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini eng samarali shakl, metod va vositalar yordamida nazorat qilish hamda baholash muhim ahamiyatga ega. O’quvchilar bilimini baholashning besh balli tizimi ning eskirganligi, zamon talablariga javob bera olmagani uni reyting tizimi asosida baholash uslubi bilan almashtirishni taqozo etdi. SHu o’rinda «Qanday sabablarga ko’ra besh balli baholash mezoni o’zini oqlamadi?» degan savolga javob berish o’rinlidir: Birinchidan, O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» ta’limni dekmokratik va insonparvarlik tamoyillari asosida rivojlantirishni nazarda tutadi. Besh balli baholash tizimi qattiqqo’llik, o’qituvchining mustabidligi hamda uning ta’lim jarayonida yakka hukmronligini ta’minlashga xizmat qilib kelgan. Demak, ushbu jarayonda talab va amaldagi holat bir-biriga muvofiq kelmaydi. Ikkinchidan, baholash mezoni o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida ixtiloflarni keltirib chiqarishga emas , aksincha, o’zaro faol hamkorlik, bir-birini tushuna olishlari uchun xizmat qilishi lozim. Uchinchidan, baholash mezoni faqatgina o’quvchilar tomonidan bilim, ko’nikma va malakalarning o’zlashtirilish darajasini nazorat qilish uchungina emas, balki ta’limni tashhis etishning faol ko’makchisiga aylanishi zarur. Baholashning besh balli tizimi birdan beshgacha farqlanuvchi dastlabki baholar qo’yish tartibini bildirib, mohiyatan baholar o’rtasida yig’indisining o’rtacha arifmetik qiymati asosida choraklik (yillik) bahoni belgilashdan iborat. Masalan, o’quvchi biror o’quv fanidan uchta nazorat ishini 3, 4 va 5 ga bajargan, joriy nazorat bo’yicha ham shunday natijalarni qayd etgan bo’lsa, unga chorak uchun «4» baho qo’yiladi. Bu esa o’quvchi joriy, oraliq va yakuniy nazorat paytida yaxshi tayyorgarlik ko’rib, ijobiy baholanishiga, chorak oxirida muayyan mavzudan olgan «5» bahoga berilgan javoblarining mutlaqo inobatga olmasligiga sharoit yaratadi. «Reyting» (inglizcha baholash, tartibga keltirish, klassifikatsiyalash) muayyan hodisani oldindan belgilangan shkala bo’yicha baholash. Reyting tizimi o’quvchilarning bilim sifatini nazorat qilish turi , metodi va shakli sifatida e’tirof etilib, uning yordamida o’quvchilarning o’quv fanlari bo’yicha ta’lim standartida belgilangan barcha talablar bo’yicha o’zlashtirilgan bilimlari sifati baholanadi. Reyting tizimida o’zlashtirish natijasi nazoratning ko’rsatilgan barcha shakllardan o’tish jarayonida to’plangan ballarni qo’shish yo’li bilan aniqlanadi. Har bir nazorat turi uchun 10 balldan taqsimlanganda (o’quv fani uchun 100 ball hisobida) unga 7, 5, 8, 7 ball qo’yilsa, o’quvchining chorak yoki yarim yillik uchun to’plagan bali 27 ballni tashkil etadi, bu esa 55 foizdan kam, shuning uchun u yetarlicha reyting ballini to’plamaguncha va barcha nazorat shaklidan o’tmagancha attestatsiya qilinmaydi. Demak, reyting tizimi olingan baho bilan egallangan bilim o’rtasida tafovut kelib chiqishining oldini oladi. Reyting tizimi yana bir qator afzalliklarga ega, chunonchi:  ta’lim jarayonida baholash tizimi imkoniyatlarini kengaytirish;  o’quvchi bilimini eng adolatli mezonlar yordamida aniqlash;  ta’limni standartlashtirish jarayoni uchun zarur imkoniyatlarni ochib berish;  ta’lim standartlarida ko’zda tutilgan o’quv dasturiga kirgan majburiy ixtiyoriy mavzularning to’laligicha o’zlashtirilishi;  o’quvchilarda o’z ustida mustaqil ishlash intilish, erkin fikr yuritish, bilimlarni egallashga nisbatan izchil yondashuv yuzaga keladi;  o’quvchilarda yomon baho olishga bo’lgan qo’rquv yo’qolib, uning o’rniga bilimlarni ixtiyoriy o’zlashtirish, mavjud kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etish yo’lida mustaqil ishlash imkoniyati yaratiladi. Boshqacha aytganda , qo’rquv o’rniga intilish, rejalashtirish, harakat qilishga ehtiyoj tug’iladi, o’rganishga nisbatan qiziqish ortadi. Biroq, bugungi kunda ham maktab amaliyotida besh balli baholash tizimidan foydalanilayotganligi bois pedagoglar mazkur tizimning rag’batlantiruvchi rolini oshirish yo’llarini izlamoqdalar. Bu borada bir necha usullardan foydalanishmoqda. Xususan: baholarni qo’shish va ayrish alomatlari bilan ifodalash. Sinf jurnallarini yuritishning amaldagi qoidalari ifodaviy belgili baholarni qo’llashga imkon bermaydi. SHu bois pedagog murosa qilib, sinf jurnaliga aniq baholarni qo’yadi, plyus-minuslarni esa shaxsiy yon daftarchasida qayd etib boradi; raqamni balli baho (qo’shimcha baho) bilan to’ldirishi. Bu usul instruktiv ta’qiqlarga ega emas, biroq pedagoglar tomonidan kam qo’llaniladi, zero, bu usul dars davomida shusiz ham tanqisligi seziladigan vaqtni ko’proq sarflashni talab etadi; o’qituvchining kundalik daftarga baho qo’yish bilan birga ota-onalar uchun qaydlarni yozishi. Bu usul o’quvchining oila oldidagi mas’uliyatini kuchaytirishga asoslanadi. Quyidagi holat inobatga olinmasa, bunda biror g’ayri oddiylik yo’q. Kundalikda qayd etilgan yozuvlar mazmuni bilan tanishish ularning asosan salbiy mazmunda ekanligini ko’rsatadi. Ma’lumki, salbiy fikrlar o’quvchilarda ta’lim olishga bo’lgan rag’batni barbod qiladi. Tadqiqot natijalarining ko’rsatishicha, 5-6- sinf o’quvchilarida ta’lim olishga bo’lgan rag’batning pasayishini ta’minlovchi omil – aynan kundalikdagi salbiy mazmundagi qaydlardir. kommunikativ motiv – tengdoshlarining munosabati, fikri. O’quvchilar tengdoshlarining munosabati, fikrlariga nisbatan e’tiborsiz bo’la olmaydilar. Pedagog ana omildan foydalana olishi zarur , biroq uni suiste’mol qilish yaramaydi, zero, bunday yondashuv ham o’quvchilarda ta’lim olishga bo’lgan rag’batni susaytiradi. XIX-XX asr boshlarida gimnaziyalarda shunday qoida ustun bo’lgan: o’quvchini jamoa oldida maqtash mumkin, lekin koyish mumkin emas. Bugun ham ta’lim amaliyotida ana shu qoidaga amal qilish foydadan holi emas. kommunikativ ta’sirni kuchaytirish, bu o’rinda o’quvchilarni o’z sinfdoshlarining muvaffaqiyatlari va muvaffaqiyatsizliklarini his qilish, unga yordam ko’rsatishga o’rgatishdan iborat; o’zlashtirish ekranlaridan foydalanish. Sinfda ekran osib qo’yilib, unda o’quvchilarning barcha baho ko’rsatkichlari qayd etib boriladi. Buning kamchiligi a’lochilarda kibrlanish, past o’zlashtiruvchilarda esa befarqlik yuzaga keladi. Bunday holatning oldini olish uchun o’quvchilarni axborotni to’g’ri qabul qilishga o’rgatib borish zarur. o’z-o’zi bilan musobaqa tashkil etish, har hafta oxirida o’quvchi o’z faolitini tahlil etadi. YAkunlangan haftada o’zlashtirish pasaysa, garchi u a’lochi bo’lib qolaversa ham o’quvchi musobaqada boy beradi. Aksincha, kuchsiz o’quvchi yakunlangan haftada samarali ishlasa, g’olib chiqqan hisoblanadi. O’z-o’zi bilan musobaqada barcha o’quvchilar teng sharoitda bo’ladilar, ya’ni, past o’zlashtiruvchi o’quvchi bitta past bahoni kam olsa, yutgan, a’lochi o’quvchi esa bitta a’lo bahoni kam olgan bo’lsa yutqazadi. Anglanganidek, bu usul o’zlashtirish uchun emas , balki o’zlashtirishni yaxshilash uchun xizmat qiladi. 5-Mavzu: Gulbadanbegimning “Xumoyunnoma” asarida tarbiya masalalari. А gar tarixga nazar tashlaydigan boʼlsak, oʼrta asrlarda xotin-qizlar orasida tarixchi manbashunos ikki kishi oʼtgan ekan. Birinchisi vizantiyalik malika А nna Komnen (XI-XII) boʼlib, oʼz otasi А leksey I Komnen(1031-1118) va akasi tarixini yaratgan boʼlsa, Sharqda bunday vazifani Gulbadanbegim bajaradi, yaʼni, otasi va akasi podshohligi davridagi voqealar bayon etgan «Humoyunnoma» asarini yaratadi. Temuriylar xonadonining malikasi – Gulbadanbegimning oʼrta asrlarda Sharqdan xotin-qizlar orasida chiqqan yagona tarixchi ekanligi bugungi kunda millatimizning iftixoridir. Bundan tashqari Boburning zurriyotlaridan Shoh Jahonning qizi Jahonoro va А vrangzebning qizi Zebuniso mashhur shoirlar edi Bobur vafot etganda Gulbadanbegim sakkiz yoshda boʼlgan. Gulbadanbegimning onasi Dildorbegim, asli Soliha Sulton begim boʼlib, Bobur Mirzoning amakisi Sulton Mahmud Mirzoning qizi boʼlgan. Gulbadanbegim Bobur Mirzoning sevimli katta xotini Humoyun Mirzoning onasi Mohim Begim qoʼlida tarbiyalanadi. Mohim begim aqlli, dona, ayol boʼlib, Gulbadanbegim tarbiyasiga alohida ahamiyat beradi. Shu bois Gulbadanbegim temuriylarning yetuk bilimga ega boʼlgan, isteʼdodli malikalaridan biri hisoblanib, Xumoyun podshoh saroyida diplomatik ishlardan faol ishtirok etgan. Gulbadanbegimning «Humoyunnoma» asari bizgacha toʼliq yetib kelmagan. Hozirgi mavjud qoʼlyozma nusxalarida matn Hindol Mirzoning oʼldirilishi va Xumoyun podshohning boʼyrugʼiga koʼra Kamron Mirzoning koʼziga mil tortilishi voqeasini bayoni bilan uzilib qoladi. Bu voqealar 1553 yilda sodir boʼlgan. Xumoyun podshoh 1556 yili 49 yoshda vafot etadi. Xumoyun podshoh hayotining soʼnggi davrlaridagi voqealar va uning vafoti boshqa tarixiy manbalarda batafsil bayon etilgan. А mmo Gulbadanbegim tomonidan yaratilgan «Xumoyunnoma» asarining xotimasi qaysi davrlardagi voqealarni qamrab olganligi bizga nomaʼlum boʼlib qolmoqda. А sarning yozilishiga asosiy sabab, Xumoyunning oʼgʼli А kbarshohning Hindistonda bobosi Boburning orzusini amalga oshirib, mustahkam imperiyani tashkil etganli hamda saroy tarixchilariga oʼz tarixini yozishni buyuradi. Shuning uchun А kbarshoh bobosi Bobur va otasi Xumoyun podsholarni yaxshi bilgan kishilarga ularning podshohlik davridagi koʼrgan va bilgan voqealarini yozib berishni buyuradi va shu tariqa Gulbadanbegimning «Xumoyunnoma» asari yaratiladi. Xumoyunnoma asarida asosan, Bobur farzandlari oʼrtasida noahillik, toj-u taxt uchun aka-ukalar oʼrtasidagi tinimsiz kurash batafsil bayon etilgan. Bobur Mirzonini farzandlari haqida maʼlumot berar ekan shunday deydi: «Podshoh hazratlari Qobilni Mirzaxon qoʼlidan osonlik bilan ozod qilganlarida yigirma uch yoshda edilar va hech farzandlari yoʼq edi, farzand koʼrishni koʼp orzu qilar edilar. Shu yili Sulton А hmad Mirzoning qizi oʼn yetti yoshli oysha Sulton begimdan bir qiz tugʼiladi. Bu qiz shu oyning oʼzidayoq nobud boʼldi. Qobilni oldinishini xudo muborak etdi-ki, (keyinchalik) oʼn sakkizta farzand boʼldi»[3.9]. Boburning vafotidan soʼng farzandlar oʼrtasidagi noahillik ularni Hindistondagi vaziyatini tang qilib qoʼyadi. Xumoyun podshoh oʼz ukalari Kamron Mirzo, А skariy Mirzo va Hindol Mirzolar bilan tinimsiz kurash olib boradi. Gulbadanbegimning yozishicha Xumoyun toʼngʼich farzand boʼlsada, Kamron va Hindol Mirzolarga nisbatanqatʼiyyatsiz,yumshoq tabiatli boʼlgan. Podshohliginiing dastlabki vaqtlaridanoq davlatining sarhadlarini ukalariga boʼlib beradi va oʼzining vaziyatini mushkullashtiradi. Hatto Hindistonni tashlab chiqib ketishga majbur boʼladi. Keyinchalik Hindol Mirzo Xumoyun podshoh tomonida boʼladi ammo, ukasi Kamron Mirzo tufayli koʼp aziyatlar chekadi. Kamron Mirzo qoʼlga olinganda butun saroy ahli uni qatl etilishini talab qilganda ham Xumoyun podshoh uzoq uylab soʼng «Kamron Mirzoning har ikkala koʼziga mil tort!» deb buyuradi. Temuriy malikalarning oʼz aka-ukalarga munosabati juda samimiy boʼlganligi asarda payqash mumkin. Xususan, Xumoyun Mirzoning ikki yarim yashar oʼgʼli Jaloliddin Muhammad А kbarga Boburning opasi Xonzodabegimning munosabatini quyidagicha tasvirlaydi: «Uni juda yaxshi koʼrar edi. Oyoq-qoʼllarini oʼpib, xuddi mening birodarim – Bobur podshohning qoʼl oyoqlariga oʼxshaydi, (oʼzi esa) butunlay oʼxshaydi, der edilar» [4.82]. Haqiqatdan ham Xonzodabegim yanglishmagan edi. А kbarshoh bobosi Bobur singari jasoratli boʼlib, Hindistonda boburiylar hukmronligini mustahkamlaydi, davlat sarhadlarini kengaytiradi. «Xumoyunnoma» asaridai opa va uka munosabatini ifoda etadigan yana bir epizod kishini diqqatini oʼziga tortadi. Kamron Mirzo va uning josuslari tomonidan Hindol Mirzoning oʼldirilishini bayon etar ekan Gulbadanbegim shunday yozadi: (Gulbadanbegim va Hindol Mirzo Boburning Dildorbegim ismli xotinidan tavallud topgan boʼladilar) «Bilolmadim qanday berahm zolim bu beozor yigitni zulm tigʼi bilan bejon qildi. Koshki bu tigʼ mening yuragim yoki koʼzimga, yoki oʼgʼlim Saodatyorga yoki Xoʼjaxonga tekkan boʼlsa edi. Oh, yuz marta oh va afsus, essiz, ming marta essiz! Hayhot, oh ey afsus Quyoshim bulutlar ostida berkildi!» [4.99] Bu satrlarda Gulbadanbegimning ukasiga nisbatan mehri juda yuqori va samimiy boʼlganligi payqash mumkin. Umuman asar oʼquvchida katta qiziqish uygʼotadi. Falsafiy metodologik jixatdan yondoshadigan boʼlsak avvalo mazkur asar Hindistonda Boburiylar hukmdorligining dastlabki yillaridagi voqea va hodisalar haqida toʼliq maʼlumot beruvchi manbadir. Ikkinchidan, asardagi barcha maʼlumotlar va faktlar obʼektiv xarakter kasb etadi. Chunki Gulbadanbegim «Humoyunnoma» asarida bayon etilgan barcha voqea va hodisalarni oʼz koʼzi bilan koʼrgan, uning ishtirokchisi boʼlgan. Shu jihatdan asar qimmatli tarixiy manba hisoblanadi. Uchinchidan, asrdagi voqea va hodisalar sodda va ravon, aniq, mubolagʼalarsiz bayon etilishi uning badiiy-ilmiy ahamiyatini oshiradi va oʼquvchida katta qiziqish uygʼotadi. Toʼrtinchidan, asarda voqea va hodisalar bayonidan tashqari boy etnografik maʼlumotlar keltiriladi. Yaʼni, oʼsha davrdagi milliy kiyimlarimiz, urf-odat va marosimlarimiz haqida qimmatli maʼlumotlar bayon etiladi. Masalan, Gulbadanbegim ukasi Mirzo Hindolning uylanish toʼyini batafsil izohlab berar ekan, barcha faktlar toʼgʼrisida toʼxtalib oʼtadi. А vvalo nikoh toʼyi uchun «Tilsim» toʼyxonasining barpo etilishi, toʼyda ishtirok etayotgan mehmonlarga qanday sharoitlar yaratilganligi, podshoh atrofida oʼtirgan barcha temuriyzoda malikalar toʼgʼrisida maʼlumotlarni bayon etadi. Toʼyda mehmonlarga tortilgan taomlar va sanʼatkorlar haqida ham maʼlumotlarni keltirib oʼtadi. А lbatta, toʼyda mehmonlarga tortiq etilgan sarpolar, sovgʼa-salomlar haqida ham toʼxtalib oʼtib shunday deydi: «Toʼy shunday yaxshi boʼlgan ediki, bunday toʼy podsho otamning boshqa farzadlariga muyassar boʼlmadi» [4.51]. Beshinchidan, XVI asrda Temuriylar, aniqrogʼi Bobur va Humoyun saroyidagi malikalar va ularning majlislar, toʼy hashamlardagi mavqelari va nufuzlari haqida batafsil maʼlumotlar keltirilgan. Yuqorida taʼkidlaganimizdek, «Tilsim» toʼyidagi malikalar haqida toʼxtalib oʼtar ekan, ularni «mardona kiyimlarin kiyar va zaxgirtaroshlik (oʼq otish oʼyini, bunda suyak angishvonani bosh barmoqqa kiyib, oʼq otganlar. Bu oʼyin «zaxgir»-angishvona deb nom chiqargan - S. А zimjonova), chavgonbozlik, tarandozlik kabi har xil hunarlarga usta va sozlardan koʼpchiligini chalar edi» deb taʼriflaydi[4.47]. Bundan koʼrinib turibdiki Temuriy malikalar adabiyot, tarix, musiqa sanʼati va diniy sohadagi ilmlardan tashqari harbiy mashqlarni ham puxta egallab olgan ekanlar. Oltinchidan maʼnaviy merosimizning nodir naʼmunasi boʼlgan bu asar adabiy manbashunoslik va tilshunoslikka oid nodir manbadir. А sar fors tilida yozilgan boʼlsada, Gulbadanbegim koʼpgina oʼzbek tili iboralarini va ayrim hollarda mukammal jumlalarni keltirib oʼtadi[5.21]. Humoyun Mirzo saroyida oʼzbek tilida gaplashganlar va Bobur qayd qilgan А ndijon dialektida sheʼr yozuvchi shoirlar saroyda toʼplanganlar. Gulbadanbegimning «Xumoyunnoma» asari tarixiy etnografik va adabiy manbashunoslikka oid qimmatli maʼlumotlar va faktlarni oʼz ichiga olgan nodir manbadir. Maʼnaviy tahdidlar xuruj qilib turgan bugungi axborotlashgan jamiyatda Gulbadanbegimning «Xumoyunnoma» asari oʼquvchi yoshlarda milliy gʼurur va iftixor tuygʼusini shakllantirishda, qolaversa, milliy oʼzlikni anglashda tarbiyaviy ahamiyat kasb etadigan maʼnaviy merosdir. Shuning uchun ham Gulbadanbegimning «Humoyunnoma» asari Sharq xalqlari maʼnaviy merosining nodir durdonasi hisoblanib, hozirgi murakkab globallashuv sharoitida yoshlarimizni milliy qadriyatlarimiz asosida tarbiyalashda muhim nazariy manba boʼlib xizmat qiladi. 6-Mavzu: Temuriy malikalar va ularning ma’naviy merosi. Temur va temuriylar davri, umuman Sharq, xususan O’rta Osiyo ilm-fani, madaniyati, ma’naviyati, adabiyot va san’ati rivojida muhim bosqich, yangi tarixiy davr, burilishdir. Bu davr IX-XII asrlardagi ma’naviy-ma’rifiy hayotdagi ko’tarilish va yuksalishning mantiqiy davomidir. Boshqacha nom bilan bu davr «Oltin asr» deb ham yuritiladi. O’rta Osiyo xalqlari orasida etishib chiqqan buyuk tafakkur egalarining butun bir avlodi huddi shu davrda shakllandi va ijod qildi. Butun dunyoga nomlari mashhur tarixchilar Sharofiddin Ali Yazdiy, Mirxond, Xondamir, Davlatshoh Samarqandiy; olimlardan Mirzo Ulug’bek, Ali Qushchi, Qozizoda Rumiy; faylasuf- shoirlardan Abdurahmon Jomiy , Alisher Navoiy, Lutfiy, Sakkokiy, Atoiy; musavvirlardan Kamoliddin Behzod, Qosim Ali, Mirak Naqqosh; hattotlardan Sulton Ali Mashhadiy, Sulton Muhammad Xandon, Muhammad bir Nur va boshqalar shular jumlasidandir. Ularning barchasi o’sha davr va o’zlarigacha bo’lgan insoniyat ma’naviyati, ma’rifati va madaniyati yutug’ining barcha sohalarini mukammal bilib, o’zlashtirib olgan, o’zlari tanlagan sohalarining hali hech kim tomonidan zabt etilmagan cho’qqilarini egallagan ulug’ siymolar, qomusiy ilm egalari bo’lganlar. Shuning uchun ham ularning boy, serqirra ijodlari, tengi yo’q va takrorlanmas ilmiy-falsafiy, badiiy, tarixiy asarlari asrlardan-asrlarga o’tib, zamon sinovlariga bardosh berib bizlargacha etib keldi. Kamoliddin Behzod va uning shogirdlari ijodida yuksak bosqichga ko’tarilgan musavvirlik san’ati Sharq uyg’onish davrining yutuqlaridan biridir. Behzod o’zining takrorlanmas ijodi, go’zal miniatyura san’ati va ajoyib mahorati bilan nafaqat Sharqda, balki butun dunyoda ham o’chmas iz qoldirgandir. «Ikkinchi Moniy», «Sharq Rafaeli» deb yuksak e’zozlangan Behzod mashhur adib Jomiy, Navoiy, Bobur, Husayn Boyqaro, Shayboniyxon va boshqalarning siymolarini yaratgan yuksak ma’naviyat egasidir. Temuriylar davri ilm-fan, madaniyat , ma’rifat rivoji Mirzo Ulug’bekning (1394- 1449) nomi bilan chambarchas bog’lanib ketgan. U davlat arbobi, fan-ma’rifat homiysi, buyuk olim va munajjimdir. U o’zi bunyod ettirgan rasadxona va ilm- ma’rifat markaziga turli sohalarda ish olib boruvchi 100 dan ortiq ilm ahllarini to’plab keng miqyosda ilmiy kuzatish ishlarini olib borgan. Bular Qozizoda Rumiy, /iyosiddin Jamshid, Ali Qushchi, Mavlono Ahmad, Muhammad Havofiy, Abu Ali Birjondiy, Mirim Chalabiy, Muiniddin Koshiylar zamonaning zabardast olimlaridan bo’lgan. Mirzo Ulug’bek shu asosda Samarqandda «Samarqand akademiyasi» yoki «Ulug’bek akademiyasi»ga asos solgan edi. U «Ziji jadidi Ko’ragoniy» (Ko’ragoniyning yangi astronomik jadvali) va «To’rt ulus tarixi» nomli asarlarning muallifidir. Tarixchi olim Davlatshoh Samarqandiyning yozishicha «Ulug’bek geometriya borasida Evklidga, astronomiya sohasida Ptolomeyga o’xshardi». Mirzo Ulug’bek fan homiysi bo’lishi bilan birga, mamlakatda ma’rifat rivojiga ham katta ahamiyat bergan allomadir. U Movarounnahrda uch madrasa qurdirdi. Bulardan biri Samarqandda (1417-1420), ikkinchisi Buxoroda (1417) va uchinchisi /ijduvondadir (1433). Hatto Buxorodagi madrasi peshtoqiga hadisdan: «Ilm olish har bir mo’min va muslima uchun farzdir» - deb yozdirib qo’ydi. Ulug’bek ko’proq buyuk olim, ilm-fan, ma’rifat bo’lgani uchun ham yanada qadrlidir. U geometriya, matematika, astronomiya, tarix, adabiyot, mantiq, musiqa ilmlarini bilgan. Qur’on, hadis va fiqx ilmlaridan ham yaxshi xabardor bo’lgan allomadir. XV asrda aniq fanlarning, xususan astronomiyaning rivojida Ulug’bekning xizmatlari beqiyosdir. Uning daholigi bugun ham insoniyatga xizmat qilmoqda. Temuriylar davri ma’naviyati va ma’rifati rivoji o’zlarining ongli hayoti va faoliyatini insonning baxt-saodati, xalqlar osoyishtaligi, obodonlik ishlari , ilm-fan, adabiyot, san’at rivojiga bag’ishlagan ikki buyuk mutafakkir Abdurahmon Jomiy (1414-1492) va Mir Alisher Navoiylarning (1441-1501) nomi bilan chambarchas bog’liqdir. Abdurahmon Jomiy O’rta Osiyo xalqlari ma’naviy olamida, diniy tafakkur sohasida yuksak xizmatlar qilgan mutafakkirlardan biridir. Abdurahmon Jomiy temuriylar davri dunyoqarashi, mafkurasi bo’lmish naqshbandiylikni qabul qilgan va uning g’oyalarini targ’ib etgan. Naqshbanliychilik adolatni, o’z mehnati asosida bunyod etilgan halol luqmani ma’qullagan, dabdabali hayotni rad etgan, g’irrom yo’llar bilan mol-mulk to’plashni qoralagan. Bu ta’limot insonparvarlik, rostgo’ylik, halollik, mehnatsevarlik, ma’naviy poklik, kamtarlik, samimiylik kabi chin insoniy fazilatlarni ulug’lagan. Uning «Dil ba yoru, dast ba kor» - «Ko’nglim Ollohdayu, qo’lim mehnatda» degan shiori Jomiy va Navoiy kabi mutafakkirlarni o’ziga jalb etgan. Shu sababli bu ikki ulug’ siymo naqshbandiylik yo’lini qabul qilganlar va o’z ijodlarida uning g’oyalarini kuylaganlar. O’zbek xalqining buyuk farzandi, mutafakkir, davlat arbobi, o’zbek adabiyoti va tilining asoschisi Alisher Navoiy O’rta Osiyo ma’naviy va ma’rifiy fikr taraqqiyotida alohida o’rin tutadi. U adabiyot, san’atning turli sohalariga oid qirqdan ortiq asar yaratdi. «Chor devon», «Xamsa», «Mahbub ul-qulub», «Muhokamatul-lug’atayn», «Majolisun-nafis», «Lison ut-tayr» va boshqalar shular jumlasidandir. Navoiy o’z asarlarida zolim, mustabid, nodon, maishatparast shoh va hukmdorlarni qoralab, ularga qarshi insonparvar, xalqparvar , odil, adolatli hukmdor obrazini qo’yadi. Navoiy sahovat va muruvattda benazir inson bo’lgan. O’zining joylardagi er-suvlari, mol-mulklaridan kelgan daromadlarini to’laligicha xayriya ishlariga sarflagan. Birgina Xirot shahrida o’zining jamg’armasi hisobidan ko’plab binolar, inshootlar barpo etgan, kabag’al, beva-bechoralarga tekin ovqat bilan ta’minlagan. Muhtoj kishilarga har yili ikki ming po’stik va kiyim-kechak tarqatgan. Bundan tashqari kanal qazdirib Mashhad shahriga suv keltirgan. Navoiyning bundan qariyib 550 yil avval ilgari surgan g’oyalari asrlar osha ahamiyatini, hayotiyligini yo’qotgani yo’q. Xulosa qilib aytganda, Temuriylar davri ilm-fan, ma’rifat, ma’naviyat va madaniyati jahon stivilizastiyasi rivojiga ulkan hissa bo’lib qo’shildi. Bunda sohibqiron Amir Temurning xizmatlari beqiyos. Mustaqillik tufayli jahon ma’naviyati va ma’rifati sahnida o’z o’rinlariga ega bo’lgan komil ajdodlarimizni va ular qoldirgan boy ma’naviy-ma’rifiy merosni teran anglash, o’rganish va ulug’lash imkoniyati yuzaga keldi. Ota-bobolarimiz, xususan buyuk davlat arbobi, ma’rifat homiysi, yuksak ma’naviyat egasi Amir Temur va uning avlodlari qoldirgan merosi bugungi kunda xalqimiz uchun ruhiy- ma’naviy poklanish va milliy o’zlikni anglashning tugamas chashmasidir. O’zbekistondagi tarixiy shaharlar, go’zal makonlarning ko’pchiligi Amir Temur va temuriylar davrida vujudga keldi. Temuriylar davri har sohada chinakam uyg’onish davri bo’ldi. 150 yillik mustamlakachilik, qaramlik yillarida shunday buyuk zot dunyoga mashhur davlat arbobi, ulug’ bunyodkor Amir Temur shaxsining asl mohiyatiga xolis va haqqoniy baho berish imkoniyatidan mahrum bo’lib yashadik. Sho’ro tuzumi sohibqiron haqidagi haqiqatni xalqdan yashirib keldi. Bobokalonimiz to’g’risida so’z aytilgan barcha manbalar ko’zdan yashirildi, ta’qiqlandi va soxtalashtirildi. Prezidentimiz Islom Karimov aytganlaridek: «Amir Temur nomi tarixiy sahifalaridan bo’yoq bilan o’chirildi, unutishga mahkum etildi. Maqsad xalqimizning oragidan milliy ong, milliy g’urur tuyg’usini yo’qotish, uni qaramlikka, tobe’likka ko’ndirish edi». Bu ishlarning tagidagi maqsad bizning o’zligimizni, tariximizni unuttirish, bizni manqurtga aylantirish edi. Shuning uchun ham biz Amir Temurning hurmatini joyiga qo’yar ekanmiz, birinchi galda shu savobli ish orqali xalqimizning, millatimizning izzat-hurmatini joyiga qo’ygan bo’lamiz. Buni hech qachon unutmaslik zarur. O’zligimizni anglashimiz, milliy qadriyatlarimizni tiklashimiz ham qarz , ham farz». O’zbekiston mustaqillikka erishishi bilanoq Prezidentimiz boy ma’naviy merosimiz, dinu-iymonimiz, qadriyatlarimiz, shu jumladan ulug’ bobomiz sohibqiron Amir Temur nomini, u haqidagi tarixiy haqiqatni tiklashga shaxsan rahnamolik qilib kelmoqda. O’zbekiston mustaqilligi bizga buyuk sohibqironni ham qaytarib bergani bilan alohida qadrga egadir. Amir Temurning siymosi xorijda yillar davomida teatr sahnalaridan tushmay kelgan, Evropa tillarida 500 dan ziyod, Sharq tillarida 900 ga yaqin kitoblar yozilgan, ko’p suvratlari ishlangan. Toshkentning markazidagi xiyobonda sohibqironga muhtasham haykal o’rnatildi, Amir Temur va temuriylar davri muzeyi barpo etildi. 1994 yilda Mirzo Ulug’bek tavalludining 600 yilligi, 1996 yilda sohibqiron tavalludining 660 yilligi munosabati bilan dunyo miqyosida ulkan tadbirlar o’tkazildi. Parijdagi YuNESKO qarorgohida o’tkazilgan yubiley tantanalari jahon miqyosida nishonlandi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga ko’ra «Amir Temur» xayriya xayriya jamg’armasi tashkil etildi. 7-Mavzu: Jadidchi olimlarning pedagogik g’oyalari. (Muhammad Sodiq Qoshg’ariy, Kursaviy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar Qori, Said Ahmad Siddiqiy, Abdulla Avloniy, Shakuriy, Fitrat, Cho’lpon Abdulla Qodiriy). Jadid ma`rifatparvarlarining pedagogik qarashlari. Turkistonda chor hukumati mustamlakachiligi siyosati tufayli ro‘y bergan fojiali voqea-xodisalarga qarama-qarshi ravishda ma’rifatparvarlik – jadidchilik harakati dunyoga keldi Ma’rifatparvarlarning ijtimoiy- siyosiy, falsafiy, ma’naviyaxloqiy g‘oyalar, fikr-muloxazalari o‘sha murakkab tarixiy sharoitlarda shakllandi va rivojlandi. Ma’rifatparvarlar xalqimizning donishmand farzandlari sifatida mustamlakachilik davrida Turkistonda hukmron bo‘lgan ijtimoiy- siyosiy vaziyatni, xalqning ma’naviy holati darajasini yaxshi bilganlar. Mustaqillikka erishish uchun xalqning umumiy madaniy saviyasini davr talablari va imkoniyatlari darajasida rivojlantirish, xalqni yangi madaniyat, ma’rifatga chorlash zarurligini chuqur anglab etganlar. Xalqni Evropa mamlakatlari madaniyati, fan- texnika yutuqlari, ilg‘or tajribalari bilan tanishishga tinimsiz ravishda da’vat etganlar. Bilimli, madaniyatli, ma’naviyatli millat va xalq juda katta ijtimoiy kuchga aylanishini ma’rifatparvarlar birinchilardan bo‘lib tushunib etganlar. “Asta-sekin ma’rifatchilikdan jadidchilik o‘sib chiqdi va u ma’lum darajada siyosiy masalalarni olg‘a sura boshladi. YAngi talim-tarbiya, yangi maktab, yangi maorif, uni boshqarish, madaniy targ‘ibot, tashkilotchilik, masalalari asosiy o‘ringa ko‘tarildi. YAngiliklarga asoslangan holda rus va eski maorifdan farq qiluvchi fikr-g‘oyalar oldinga surildi, ular mahalliy matbuot, turli kitoblar orqali keng targ‘ib qilindi. Bu madaniyatdagi mustamlakachilikka qarshi mustaqillikka xalq ongini oshirish, o‘z ahvolini yaxshilashga intilishning ko‘rinishlaridan edi”. Jadidchilikning asosiy mohiyati millatni koloqlik, xurofot botqog‘idan chiqarishga qaratilgan. XX asr o‘zbek maorifi va madaniyati, qolaversa, bugungi mustaqillik tafakkurimiz, ehtimolki, shu jadidlar oldida burchlidir . “Usuli jadid” , “usuli savtiya” nomlari bilan shuxrat topgan yangi maktabni Turkistonda shular tashkil qilganlar. SHular birinchi bo‘lib zamonaviy oliy maktab g‘oyasini ilgari surdilar, o‘nlab jamiyatlar, shirkatlar uyushtirib, ular yordamida qanchadan-kancha yoshlarni taraqqiy qilgan Evropa mamlakatlariga o‘qishga yuborishga muvaffaq bo‘ldilar. O‘zbek teatrining birinchi g‘ishtini ko‘ygan, nashru matbuotini boshlab bergan ham shulardir. Jadidlar o‘z hisoblaridan maktablar ochib, yosh avlodni istiqlolga tayyorladilar, she’r va maqolalar, sahna asarlari orqali milliy ongni shakllantirishga, milliy g‘urur va iftixor tuyg‘ularini singdirishga urindilar. XIX asr oxirlari va XX asr boshlarida Turkistonda vujudga kelgan jadidlik harakatlarining tepasida Maxmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid CHo‘lpon, Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Abdulla Qodiriy, Co‘fizoda, Xamza, Sadriddin Ayniy, Tavallo singari xalqimizning o‘nlab fidoiy farzandlari, shoiru adiblari, davlat va siyosat arboblari turgan edilar. Behbudiy o‘z uyida ochilgan “usuli jadid” maktabining butun moddiy xarajatlarini o‘z gardaniga oladi «Padarkush»ning sahnaga qo‘ilishidan kelgan asosiy daromadni Samarqand, Qo‘qon, Namangan, Toshkent, Kattaqo‘rg‘on va boshqa shaharlardagi “usuli jadid” maktablariga hadya qildi, bu maktablar uchun o‘zi «Muntaxabi jo‘g‘rofiya umumiy» («Qisqacha umumiy jo‘g‘rofiya»), «Madxali jo‘xrofiya umro-qiy» («Ahli jo‘g‘rofiyasiga kirish»), «Muxtasari jo‘g‘rofiyai Rusiy» («Rusiyaning qisqacha jo‘g‘rofiyasi»), «Kitobul aftol» («Bolalar maktubi»), «Muxtasari tarixi islom» («Islomning qisqacha tarixi»), «Amaliyati islom» va «YAngi hisob» darsliklarini yaratdi va o‘z mablag‘iga matbaa ochib, maktab uchun darslik va qo‘llanmalarini tekinga bosib tarqatadi. Samarqanddagi birinchi musulmon kutubxonasi va qiroatxonaning asosiy mablag‘i ham uning hisobidan chiqqan edi. MUNAVVAR      QORI       ABDURASHIDXON       O‘G‘LI   (1878— 1931) ham «usuli savtiya» maktabiga ixlos bilan qarab, chor hukumati Turkiston o‘lkasidagi aholini qanday ma’naviy-madaniy uzlatda saqlayotganini va undan qutulish choralari faqat maktab ta’lim-tarbiyasidagi keskin islohotga bog‘liqligini to‘g‘ri tushungan holda chor hukumatining mustamlakachilik boshqaruv usuliga qarshi kurashda faollik ko‘rsatdi: mana shu maqsad yo‘lida Toshkentda ilg‘or fikrli ziyolilar va turli guruhlardan iborat «Turon» jadidlar jamiyatini tashkil etdi. Toshkentdagi jadidlar harakatining faol vakillaridan biri Saidrasul Saidaziziy   (1866-1933)ning ham ma’rifatparvarlik faoliyati jadid tarbiyashunosligi taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega. U o‘z muallimlik faoliyatini SHayxantahurdagi 1-o‘rus-tuzem maktabida, so‘ngra Turkiston o‘qituvchilar seminariyasida sart (o‘zbek) tilidan dars berishdan boshlagan. Ana shu davrda Gramenitskiy va V.P.Nalivkinlar Saidrasul Saidaziziyga «Musulmoncha sinf»da o‘zbekcha xat-savod o‘rgatish yuzasidan darslik yozishni topshirganlar, 1992 yilning sentyabr oyida «Ustodi avval»ning birinchi nashri 3000 nusxada chiqqan, 2- nashri 1903 yilda bosilgan. Bu darslik 1917 yilgacha 17 marta nashr qilinib, Turkiston o‘lkasida yuzlab yangi usuldagi «Usuli savtiya (tovush usuli) maktablari»ning ochilishiga sabab bo‘ldi. ABDULLA  AVLONIY  (1878-1934) A.Avloniy mehnatkash xalq farzandlarining kelajagiga butun borlig‘i bilan ishongan holda, ularning savodini chiqarish, sinfiy ongini o‘stirish maqsadida yangi usuli savtiya maktablari uchun darslik va qo‘llanmalar ham yaratdi. Ayniqsa, uning «Muallimi avval» (1911), «Muallimi soniy» (1912), «Turkiy Guliston yoxud axloq» (1913), 6 qismdan iborat «Adabiyot yoxud milliy she’rlar» (1909-1917), «Maktab guliston» (1915) va boshqa asarlari o‘zbek milliy tarbiyashunosligi tarixida muhim o‘rin egallaydi. 8-Mavzu: G‘arbiy Yevropada maktab maorifi va pedagogik fikrlar (J.Russo, PestolotsiA.Disterver, Yfa. Amos Komenskiyning pedagogik faoliyati). G’arbiy   Yevropada maktab , maorif hamda pedagogik fikrlar taraqqiyoti.   G’arbiy Yevropa mamlakatlarida quldorlik jamiyatining o’rnini olgan feodalizm u asrda paydo bo’lib, to XVI arlargacha davom etdi. O’rta hol feodal jamiyatining hayotida din va unga xizmat qiluvchi ruhoniylar g’oyat katta rol o’ynardilar. O’rta asrlarda katta kuchga ega bo’lgan katolik ruhoniylari barcha imkoniyatlardan foydalanib, ma’rifatga qarshi qattiq kurash olib bordilar. Din haqiqatning birdan- bir manbai hisoblanib, fan dinga xizmat qilar edi. O’rta asr G’arbiy Yevropa mamlakatlarida ikki guruhga bo’lingan va yetti fanni o’z ichiga olgan ta’lim dasturi vujudga keltirildi. Birinchi guruh uchta fandan iborat edi, shu sababli unga lotincha «trivium» nomi berildi. Unga grammatika (lotin tili grammatikasi) ritorika va dialektika kirar edi. Ikkinchi guruh to’rt fandan iborat bo’lgani uchun uni lotincha «kvadrivium» deyiladi.   Unga arifmetika geometriya , astronomiya va musiqa kirar edi. Hammasi bo’lib bu yettita fanni yetti erkin san’at» de atash rasm bo’lib qoldi. Hamma fanlarning toji debatologiya hisoblanar edi. O’rta asrlarda beriladigan ta’lim dasturi cherkov maktablari orqali amalga oshirilar edi. Cherkov maktablarining asosiy turlari prixod maktabi (ya’ni yer cherkovga qarashli) magistr maktabi va osh cherkov yoki yepiskop maktablaridan iborat edi. Bu maktablarda qattiq intizom o’rnatilar edi. O’quvchilar qilgan har bir aybi uchun qattiq va shafqatsiz jazolanardi. Bunday maktablarda odatda o’quvchilarga tan jazosi berilardi (savalash, och qoldirish, shu kabilar). O’rta asrlarda G’arbiy Yevropada xotin-qizlar, ayniqsa mehnatkashlarning xotin- qizlari deyarli savodsiz edi. Mulkdor feodal va asilzoda tabaqalariga mansub oilalarda tug’ilgan qiz bolalar odatda xotin-qizlar monastirlari ichida yoki maxsus murabbiylar va oilaga bekitilgan ruhoniylar qo’l ostidagi uylarda tarbiya oladilar. Risar tarbiyasi. Cherkovga qarashli maktablar diniy ruxdagi tarbiya endi o’rta asrlar jamiyatiga hukmron bo’lgan harbiy pomeshchiklar tabaqasiga mansub dunyoviy feodallarning talablariga javob bera olmaydigan bo’lib qoldi. Yer va krepostnoy dehqonlar dunyoviy feodallarning xususiy mulki bo’lib, bu feodallar krepostnoy dehqonlarni shafqatsiz ekspluatasiya qilar va ularni qurol kuchi bilan o’zlariga itoat qildirar edilar. Ular dehqonlarni qo’zg’olonlarini bostirishda va boshqa mamlakatlarga qarshi urushlarda ishtirok qiladilar. O’zlarining yer-suv mulklarini orttirish maqsadida doim bir-biriga hujum qilib, o’zaro urush qiladilar. Shuning uchun ham dunyoviy feodallar muhitida risar fazilatlariga ega bo’lgan odam ideali vujudga keldi. Bu idealga   muvofiq risar tajribali , mohir va mard jangchi, krepostnoy dehqonlarga nisbatan qattiqqo’l, shafqatsiz va ayni vaqtda feodal tabaqasiga mansub kishilarga nisbatan olijanob, nazokatli, odobli, xushmuomala,   vijdonli , fidokor va sodiq odamdir. Risar ideali bilan bir vaqtda alohida tarbiya tizimi, ya’ni risar tarbiyasi ham maydonga keldi. G’arbiy Yevropa mamlakatlarida risar tarbiyasi XII   asrga kelib to’la tarkib topdi va rivojlandi. Risar tarbiyasining mazmuni «risarlarga oid yettita fazilat»dan tashkil topdi. Bu fazilatlar quyidagilardan iborat, ot minib yurishni bilish,   qilichbozlikni bilish , nayzabozlikni bilish, suza bilish, ov qilib bilish, shashka o’ynashni bilish, she’r to’qish va qo’shiq ayta bilish. Bu fazilatlardan birinchi o’rinda turgan uchtasi risarga berilmog’i zarur bo’lgan, harbiy tarbiyaga taalluqlidir.   Risar otlik askar , qilich va nayza esa o’sha zamon jangchisining asosiy quroli edi. Suzish va ov qilishni bilish jismoniy chiniqish, chaqqonlik va bardoshlilikni o’stirish uchun talab qilinardi. Bundan tashqari ov qilish tekinxo’r feodalning bekorchi vaqtini band qilish shuningdek o’zining qayerdaligini aniqlay bilish (oriyentasiya qobiliyati), topqirlik, hushyorlik, dushmanning izini topish va shu kabi sifatlarni o’stirish vositasi hisoblanardi.   Shashka va shaxmat uyini , bir tomondan, bekorchi vaqtni band qilish, ya’ni hujum va mudofaa planini tuza bilish qobiliyatini o’stirishi vositalaridan hisoblanardi. Shahar maktablarining vujudga kelishi. G’arbiy Yevropada XII-XIII asrlarda hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi shaharlarning o’sishiga va shahar madaniyatining vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Shaharning asosiy aholisini tashkil qiluvchi hunarmand va savdogarlar o’z bolalariga amaliy faoliyat uchun zarur bo’lgan bilim berishga manfaatdor edilar. O’sha vaqtda ishlab turgan cherkovga qarashli diniy maktablar bunday bilim bermas edilar. Shu sababli sexda birlashgan hunarmandlar va gildiyalarda birlashgan savdo ishlab turgan cherkovga qarashli diniy maktablar sex maktablari va gildiya maktablari deyilar edi. Keyinroq borib sex va gildiya maktablari magistrant maktablariga, ya’ni shahar boshqarmasi (magistrant) xarajatidagi maktablariga aylandi. Yevropada dastlabki universitetlar hamda Akademiyalarning tashkil topishi va ulardagi ta’lim tizimi . Yevropada birinchi universitetlar XII asrning   ikkinchi yarmida Italiyada   , Angliyada, Fransiyada tashkil qilindi. Bu universitetlar dastlab professor va studentlarining mustaqil idora qilinadigan uyushmasi (korporasiyasi)dan iborat edi. Keyinchalik XIII asrda bu korporasiyalar o’z-o’zini idora qilish huquqi saqlab qolgan holda davlat tomonidan rasmiy tasdiqlandi. Cherkov esa universitetni tamomlagan talabalarga ilmiy daraja va o’qituvchilik huquqini berishini o’z ixtiyoriga oldi. Ana shu tariqa universitetlar rasmiy o’quv muassasaga aylanib qoldi. XIV-XV asrlarga kelib universitetlar Yevropa mamlakatlarining hammasida ochilgan edi. Universitetlarning vujudga kelishi va ularning rivojlanishi. XIIaXIII asrda bir qancha G’arbiy Yevropa mamlakatlarida oliy ma’lumot beradigan 6quv yurtlari sifatida universitetlarining vujudga kelishiga o’sha vaqtlarda ko’p yevropaliklarning arab madaniyati (xususan medisina va falsafa) bilan tanishuvi katta ta’sir ko’rsatadi. Bu madaniyat bilan tanishishga G’arbiy Yevropa feodallarining XI asr oxirida Sharqdagi arab musulmon mamlakatlariga qarshi boshlagan harbiy harakatlari sabab bo’ldi. O’sha zamon arab mamlakatlarida madaniyat va ma’rifat G’arbiy Yevropadagi madaniyatga nisbatan ko’p jihatdan hiyla taraqqiy qilgan edi. Xususan arablar tomonidan VIII asrda istilo qilingan Ispaniyada tashkil qilingan arab oliy o’quv yurtlari Yevropa universitetlari uchun ma’lum darajada namuna bo’ldi. Ispaniyada arablar barpo qilgan arab oliy o’quv yurtlarida falsafa, matematika astronomiya, medisina fanlari o’qitilar edi. Yevropaning turli mamlakatlaridan kelgan ko’p talabalar Kordovada o’qib, oliy ma’lumot olardilar.

Ta’lim muassasasini boshqarishga doir me’yoriy-huquqiy hujjatlar: Maktab nizomi, Ustavi, Maktab ish rejasi(istiqbolli, yillik, joriy ish rejalar). Reja: 1. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining rivojlantirish va takomillashtirishda me`yyoriy-huquqiy hujjatlarning ahamiyati . 2. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida ijro intizomini olib borish . O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, shuningdek mahalliy davlat hokimiyati yuqori turuvchi organlarining qarorlari asosida va ularni ijro etish uchun qabul qilinadi. Turli me'yoriy - huquqiy hujjatlarning yuridik kuchi bo'yicha o'zaro nisbati O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilgan organlarning vakolatiga va maqomiga, ushbu hujjatlarning turlariga, shuningdek, me'yoriy- huquqiy hujjat qabul qilingan sanaga muvofiq belgilanadi. Me'yoriy - huquqiy hujjat o'ziga nisbatan yuqori yuridik kuchga ega bo'lgan me'yoriy -huquqiy hujjatlarga muvofiq bo'lishi shart. Me'yoriy - huquqiy hujjatlar o'rtasida tafovut bo'lgan taqdirda , yuqori yuridik kuchga ega bo'lgan me'yoriy - huquqiy hujjat qo'llaniladi. Agar me'yoriy - huquqiy hujjatni qabul qilgan vazirlikning, davlat qo'mitasining yoki idoraning ijtimoiy munosabatlarning muayyan sohasini huquqiy jihatdan tartibga solish uchun mahsus vakolati bo'lsa, ushbu organ qabul qilgan hujjat bir hil darajadagi boshqa vazirlik, davlat qo'mitasi yoki idora tomonidan qabul qilingan me'yoriy - huquqiy hujjatga nisbatan yuqori yuridik kuchga ega bo'ladi. Umumiy o'rta ta'lim maktablarida me'yoriy hujjatlarni yuritish fani orqali O'zbekiston Respublikasida umumiy o'rta ta'lim maktablarini tashkil etish, faoliyat yuritish hamda boshqarishning me'yoriy-huquqiy hujjatlarining mazmun- mohiyatini tushunish, ular bilan ishlashni o'rganish, umumiy o'rta ta'lim maktablari me'yoriy-huquqiy hujjatlar bilan ishlash madaniyatini shakllantirish va takomillashtirish va ta'lim oid me'yoriy hujjatlar bilan ishlash metodlarini o'rganadi. Respublikamizda mavjud umumta'lim muassasalari o'z faoliyatida O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlariga, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari , qarorlari va Farmoyishlariga, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

qarorlariga va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga, shuningdek o'z ustavlariga amal qiladi. O'zbekiston Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi farmoni bilan tasdiqlangan «2017-2021-yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha harakatlar strategiyasini «Faol tadbirkorlik, innovacion g`oyalar va tehnologiyalarni qo'llabquvvatlash yili»da amalga oshirishga oid davlat dasturining 172-bandida «Ta'lim to'g`risida»gi O'zbekiston Respublikasi qonunining yangi ta х rirdagi loyihasini ishlab chiqish vazifasi belgilab berildi. Qonun loyihasini ishlab chiqish jarayonida yigirmadan ortiq horijiy davlatning (Rossiya, Janubiy Koreya, Germaniya, Italiya, Angliya, AQSH, Franciya, Shveciya, Daniya, Norvegiya , Gollandiya, Ukraina, Belarus, Qozog`iston va b.) ta'lim to'g`risidagi qonunlari o'rganildi va ularning ilg`or tajribalari inobatga olingan.. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq ta'limi tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari to'g`risida”gi 2018 yil 5- sentyabrdagi PQ3931-son qaroriga muvofiq, umumiy o'rta ta'limga qo'yilayotgan zamonaviy talablarni hisobga olgan holda umumiy o'rta ta'lim muassasalari faoliyatini tashkil etish to'g`risidagi normativ-huquqiy hujjatlarni takomillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining umumiy o'rta ta'lim to'g`risida Nizomi tasdiqlangan. Mazkur Nizom O'zbekiston Respublikasida umumiy o'rta ta'limni (keyingi o'rinlarda - umumta'lim muassasasi) tashkil etish va ularning faoliyatini amalga oshirish tartibini belgilaydi. Mazkur Nizom talablari barcha umumta'lim muassasalariga nisbatan tatbiq etiladi. Nodavlat ta'lim muassasalari bundan bundan mustasno. Umumiy o'rta ta'limning vazifalari quyidagilardan iborat: - o'quvchilar tomonidan muntazam bilimlar olinishini ta'minlash, ularda bilim olish ehtiyojini rivojlantirish, bazaviy o'quv, ilmiy va umummadaniy bilimlarni shakllantirish; -o'quvchilarda milliy hamda umumbashariy qadriyatlarni uyg`unlashtirish asosida yuksak ma'naviy-ahloqiy fazilatlarni tarbiyalash, o'z Vataniga va xalqiga sodiq fuqaroni shakllantirish; -ta'lim-tarbiya jarayoniga o'qitishning zamonaviy va innovacion pedagogik uslublarini hamda axborot-kommunikaciya tehnologiyalarini keng joriy etish orqali ta'lim sifatini oshirish; -o'quvchilarning individual ijobiy hususiyatlarini aniqlash, qo'llabquvvatlash va rivojlantirish, ularning yuksak darajada ta'lim-tarbiya olishlari, ijodiy imkoniyatlarini shakllantirish va rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratib berish;

-mehnat qilish va mustaqil ijodiy fikrlash ko'nikmalarini shakllantirish, o'quvchilarni kasbga yo'naltirish, o'quvchilar uchun mahsus va chuqurlashtirilgan tayyorgarlikni talab etmaydigan mutahassisliklar bo'yicha kasbiy ta'lim berish. 2-Mavzu: Ta’lim metodlari va ta’lim shakllarining tasnifi. Reja: 1. Т a’lim mazmuni.Ta’lim metodlari va usullari haqida ma’lumot. 2.Hozirgi zamon didaktikasi va xususiy metodikasida ta’lim metodlarini tavsiflashga turlicha yondashuvlar. 3. Ta’lim metodlari va vositalarining tavsifi. Ayni vaqtda pedagogik manbalarda «ta’lim metodi» tushunchasiga berilgan ta’riflarning xilma-xil ekanligiga guvoh bo‘lish mumkin. Mazkur o‘rinda ularning ayrimlarini keltiramiz: Shuningdek, ta’lim metodlarining o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro hamkorlikdagi tartibli faoliyatlari usullari ekanligi to‘g‘risidagi fikrlar ham mavjud. «Ta’lim metodlari dastlab pedagog ongida muayyan yo‘nalishdagi faoliyatning umumlashma loyihasi tarzida namoyon bo‘ladi. Mazkur loyiha amaliyotga o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyatining o‘zaro tutashuvi, o‘qitish va o‘qishga qaratilgan aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metod boshqa shakllarda namoyon bo‘lmaydi, buning boisi ta’lim metodi o‘zida umumiy holda faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi» Qayd etilayotgan tushuncha mohiyatini to‘laqonli yorituvchi ta’rifni aniqlashga bo‘lgan urinish bugun ham davom etyapti, yangi-yangi ta’riflar ilgari surilmoqda. Biroq, «ta’lim metodi» tushunchasi mohiyatini yoritishga nisbatan turlicha qarashlarning mavjudligiga qaramay, ularni o‘zaro yaqinlashtiruvchi umumiylik mavjud. Aksariyat mualliflar «ta’lim metodlari o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini tashkil etish usullari» degan qarashga yon bosadilar. Demak, ta’lim metodlari ta’lim jarayonida qo‘llanilib uning samarasini ta’minlovchi usullar majmuidir. Ta’lim metodlari ta’lim maqsadini yoritishga xizmat qiladi, u yordamida ta’lim

mazmunini o‘zlashtirish yo‘llari ifoda etiladi, o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro harakati, xususiyati aks ettiriladi. Metod, bir tomondan, ta’lim maqsadiga erishish vositasi sifatida namoyon bo‘lsa, boshqa tomondan, boshqariluvchan o‘qish faoliyatini amalga oshirish sharti hisoblanadi. Ta’lim metodlari doimo u yoki bu o‘qish vositalari yordamida joriy etiladi, shu bois ularning o‘zaro shartlanganligini ta’kidlash joiz. Ta’lim metodi tuzilmasi chizmada quyidagicha namoyon bo‘ladi (M.N.Skatkin qarashlariga ko‘ra): Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o‘qituvchining dars boshida belgilagan maqsadiga mos kelavermaydi. Ta’lim maqsadi o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta’lim vositalari yordamida natijalanadi, ushbu jarayonda aniq maqsadga yo‘naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta’lim tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi mexanizm asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinligini ifodalashga xizmat qiladi. Ta’lim metodlari quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: Bu funksiyalar ta’lim metodini qo‘llash jarayonida bir-biridan ajratilgan holda yoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir-biriga o‘zaro singib ketadi. Misol uchun, tashxisli funksiya o‘qituvchining bir qator metodlardan yaxlit foydalanishi evaziga bajariladi. «Ta’lim metodi» atamasi bilan birga ko‘p hollarda «metodik usul» (sinonimlari – pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasiham qo‘llaniladi. U ta’lim metodining tarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi alohida qadam sifatida ta’riflanadi. Har bir ta’lim metodi muayyan ta’lim usullarini chog‘ishtirish orqali joriy etiladi. Metodik usullarni xilma-xilligi ularni tasniflashga imkon bermaydi, biroq o‘qituvchi faoliyatida tez-tez qo‘llaniladigan usullarni ajratib ko‘rsatish mumkin: Har bir metod ma’lum ta’limiy vazifani muvaffaqiyatli hal etish, qolganlari esa birmuncha samarasiz bo‘lishi mumkin. Universal ta’lim metodlari mavjud emas, shu bois darsda turli ta’lim metodlaridan yoki ularning majmuasidan foydalanish mumkin. Ta’lim metodlarini tanlash quyidagi mezonlari asosida aniqlanadi:

- didaktik maqsad asosida; - ta’lim mazmuni asosida; - o‘quvchilarning o‘quv ko‘nikmalarini egallash va rivojlanish darajasi asosida; - o‘qituvchining tajribasi va kasbiy tayyorgarlik darajasi asosida. O‘qituvchi tomonidan qo‘llanilayotgan ta’lim metodlari majmuasi boshlang‘ich sinflardan yuqori sinflarga o‘tish asosida o‘zgarib hamda murakkab xususiyat kasb eta boradi. Ushbu jarayonda ayrim metodlarni qo‘llash chastotasi oshsa, ayrim metodlarni qo‘llashga bo‘lgan ehtiyoj kamayadi. Ta’lim metodlaridan foydalanish ko‘lami, holati o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi va mahorati darajasiga bog‘liq holda o‘zgaradi. Didaktikada munozaralarga sabab bo‘layotgan yana bir muhim ob’ekt ta’lim metodlarining tasnifidir. «Ta’lim metodlari tasnifi ularning ma’lum belgilari bo‘yicha tartibini ifodalovchi tizimdir. Hozirgi vaqtda o‘nlab ta’lim metodlari ma’lum», - ekanligini ta’kidlagan holda I.P.Podlaso‘y fikrini quyidagicha davom ettiradi, - «Biroq bugungi kunda etakchi sanaluvchi didaktik g‘oya yagona va o‘zgarmas metodlar majmuini yaratishga intilish samarasiz ekanligini tushunishga yordam beradi. O‘qitish – favqulodda harakatchan, dialektik jarayon. Metodlar tizimi ham bu harakatlanishni aks ettiradigan darajada jo‘shqin bo‘lishi, metodlarni qo‘llash amaliyotidagi doimiy o‘zgarishlarni hisobga olishi kerak». Ta’limning globallashuvi ta’limiy va rivojlantiruvchi xarakteriga ega va yo‘nalishi jihatidan xilma-xil bo‘lgan kompyuter o‘yinlarining maktab amaliyotiga jadal kirib kelishini ta’minlamoqda. Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarga ijtimoiy-foydali mehnat hamda o‘qish ko‘nikmalarini faol o‘zlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Didaktik o‘yinlarning ahamiyati uning natijasi bilan emas, balki jarayonning mazmuni va uning kechishi bilan belgilanadi. O‘yinlar bolalarni ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishga tayyorlaydi, ularning turli psixologik zo‘riqishlarini kamaytiradi. Didaktik o‘yinlardan foydalanilganda o‘quvchilarning manfaatdor bo‘lishlari ijobiy ahamiyatga ega bo‘lgan taqdirdagina ularni taqdirlash mumkin. Aksincha, metodik jihatdan puxta asoslanmagan hamda shunchaki tashkil etilgan o‘yin ijobiy natija bermaydi. Ta’lim mazmunining rivojlanishida ko’zga tashlanayotgan zamonaviy tendensiyalaridan biri uni standartlashtirish (davlat miqyosida yagona qoidalar va talablar o’rnatilishi) hisoblanadi. Standartlashtirishda quyidagi ikki omil muhim ahamiyatga ega:

O'xshashlar

Tа’lim muаssаsаsini bоshqаrishgа dоir mе’yoriy-huquqiy hujjаtlаr Maktab nizomi, Ustavi, Maktab ish rejasi(istiqbolli, yillik, joriy ish rejalar)si
Ta’lim muasasasasi menejmenti
Musiqa mashg’ulotini o’tkazish metodikasi, zamonaviy konsepsiyalari va me’yoriy-huquqiy hujjatlar
RIVOJLANGAN XORIJIY DAVLATLARDA TA’LIM TARBIYA VA MAKTAB
Elektron hukumatni joriy etish bo'yicha Gollandiya tajribasi lab ish