logo

Ta’limning innovasion shakllari muammoli o’qitish

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

24.783203125 KB
Ta’limning innovasion shakllari: muammoli o’qitish
Reja:
1.           Muammoli ta’lim	 ijodiy	 faol	 shaxs	 tarbiyasidagi	 o’rni.
2.	
      Muammoli	 ta'lim	 texnologiyasining	 o`ziga	 xos	 xususiyatlari
3.           Muammoli	
 ta’limning	 asosiy	 turlari.
4.   “Pedagogik	
 muammo”,	 “muammoli	 vaziyat”	 va	 “Muammoli	 ta’lim	    
texnologiyalari”	
 tushunchalari	 mohiyati.
5 .           Ta’lim	
 texnologiyalarining	 shakllari.   Muammoli o’qitish	 takomillashgan	 o’qitish	 texnologiyasidir.	 Hozirgi	 oliy
maktabdagi	
 samarali	 o’qitish	 texnologiyasi	 muammoli	 ta’limdir.	 Uning	 vazifasi
faol	
 	bilish	 	jarayoniga	 	undash	 	va	 	tafakkurda	 	ilmiy-tadqiqot	 	uslubini
shakllantirishdir.	
 Muammoli	 ta’lim	 ijodiy	 faol	 shaxs	 tarbiyasi	 maqsadlariga	 mos
keladi. Muammoli	
 ta’lim	 – talabalarda	 ijodiy	 izlanish,	 kichik	 tadqiqotlarni
amalga	
 oshirish,	 muayyan	 farazlarni	 ilgari	 surish,	 natijalarni	 asoslash,	 ma’lum
xulosalarga	
 kelish	 kabi	 ko’nikma	 va	 malakalarni	 shakllantirishga	 yo’naltirilgan
ta’lim Bu	
 turdagi	 ta’limning	 ilk	 g’oyalari	 amerikalik	 psixolog	 va	 pedagog
J.Dyui	
 (1859-1952	 yy.)	 tomonidan	 asoslangan.	 U	 1894	 yilda	 Chikagoda	 o’qitish
o’quv	
 rejasi	 bo’yicha	 emas,	 balki	 o’yin	 va	 mehnat	 asosida	 olib	 boriladigan	 tajriba
maktabini	
 tashkil	 etgan.	 J.Dyui	 muammoli	 ta’lim	 asosi	 sifatida	 quyidagi
yo’nalishlarni	
 belgilagan:
Ijtimoiy
Konstruktiv
Badiiy	
 ifodaviy
Muallif
 ko’rsatilgan	 yo’nalishlarda	 ta’limni	 tashkil	 etish	 uchun	 quyidagi
vositalardan	
 foydalangan:
1) so’z; san’at asarlari; texnik qurilmalar; 2) o’yinlar; mehnat
O’tgan	
 asrning	 60-yillarida	 muammoli	 ta’lim	 L.Rubinshteyn,	 M.I.Maxmutov,
V.Okon,	
 I.Ya.Lerner	 kabi	 tadqiqotchilarning	 qarashlari	 negizida	 yanada
rivojlangan.	
 S.L.Rubinshteynning	 “Tafakkur	 muammoli	 vaziyatdan	 boshlanadi”
degan	
 g’oyasi	 muammoli	 ta’limning	 psixologik	 asosi	 sifatida	 qabul	 qilingan.
Muammoli	
 ta’limning	 bir	 necha	 turlari	 mavjud.	 M:	 M.N.Skatkin	 o’z	 ishlarida
muammoli	
 ta’limning	 quyidagi	 turlari	 borligiga	 urg’u	 beradi
Bilimlarni	
 muammoli	 bayon	 qilish	 (muammoli	 ma’ruza)
Muammoli	
 topshiriqlarni	 hal	 qilish	 (muammoli	 amaliy	 mashg’ulot)
Kichik	
 ilmiy	 tadqiqotlarni	 olib	 borish	 (muammoli	 tajriba)
Muammoli	
 ta’limning	 asosini	 muammo	 (yun.	 “to’siq”,	 “qiyinchilik”)	 yoki
muammoli	
 vaziyat	 tashkil	 etib,	 muammoli	 TT	 ularning	 yechimini	 topishga	 xizmat
qiladi.	
 Ko’p	 holatlarda	 muammo	 va	 muammoli	 vaziyat	 sinonimlardek	 qabul qilinadi. Aslida	 esa	 ular	 birbiridan	 farq	 qiladi.
Muammo   (yunon.	
 “to’siq”,	 “qiyinchilik”,	 arab.	 “jumboqli”,	 “sirli”,
“tushunilishi	
 qiyin”)	 – hal	 qilinishi	 muhim	 nazariy	 va	 amaliy	 ahamiyatga	 ega
bo’lgan	
 masala.
Mohiyatiga	
 ko’ra	 muammo	 uni	 keltirib	 chiqargan	 sabablarni	 o’rganish,	 uni
hal	
 etishda	 ahamiyatli,	 samarali	 bo’lgan	 yo’l,	 metod	 va	 vositalarni	 izlash,	 ularning
samarali	
 ekanligini	 asoslovchi	 dalillarni	 to’plash,	 dalillarni	 yangicha,	 yangi	 tahlitda
izohlash	
 asosida	 hal	 qilinadi.	 Pedagogika	 sohasida	 ko’p	 holatlarda	 “muammo”
tushunchasi	
 tashkiliy-	 pedagogik,	 psixologik,	 ta’limiy	 va	 tarbiyaviy	 masalalarni	 hal
qilishda	
 qo’llaniladi.	 Soha	 nuqtai	 nazardan	 pedagogik	 jarayonda	 quyidagi
xarakterdagi	
 muammolarga	 murojaat	 qilinadi:
-	
 didaktik	 xarakterdagi	 muammo;	 - amaliy	 xarakterdagi	 muammo;	 - ilmiy-
metodik	
 xarakterdagi	 muammo;	 - sof	 ilmiy	 xarakterdagi	 muammo
Ma’lum	
 bilimlar,	 noma’lum	 bilimlar	 va	 mavjud	 tajriba	 muammoning	 tarkibiy
qismlari	
 sifatida	 namoyon	 bo’ladi.
Pedagogik	
 muammo	 – hal	 qilinishi	 zarur,	 biroq,	 hali	 yechish	 usuli	 noma’lum
bo’lgan	
 pedagogik	 xarakterdagi	 masala
Ta’lim	
 jarayonida	 muammoni	 qo’yish	 bir	 necha	 sathda	 kechadi.	 Ular
Darajalar: Muammoni qo’yish mohiyati
1-daraja	
 O’qituvchi	 muammoni	 qo’yadi	 va	 talabalarni	 uni	 hal	 qilishga
yo’naltiradi	
 
2-daraja
 O’qituvchi	 muammoli	 vaziyatni	 bayon	 qiladi	 va	 talabalarning	 o’zlari
mustaqil	
 ravishda	 muammoni	 shakllantiradi	 
3-daraja	
 O’qituvchi	 muammoni	 qo’rsatib	 bermaydi,	 balki	 unga	 talabalarni
ro’para	
 qiladi.	 Talabalar	 muammoni	 anglagan	 holda	 uni	 o’zlari	 shakllantirib,
muammoni	
 yechish	 usullarini	 tahlil	 qiladi
2.	
 Muammoli	 ta'lim	 texnologiyasining	 o`ziga	 xos	 xususiyatlari
Rivojlantiruvchi	
 ta’lim	 texnologiyasining	 asosiy	 bo’g’ini	 muammoli	 ta’lim	 
yo’nalishi	
 sanaladi. Muammo grekcha   πρόβλημα .   so’z   bo’lib,   keng   ma'noda   o'rganish,   hal   qilishn
i   talab   qiladigan   murakkab   nazariy   yoki   amaliy   savoldir;   fanda   -   har   qanday   hodisa
larni,   ob'ektlarni,   jarayonlarni   tushuntirishda   qarama-qarshi   pozitsiyalar   ko'rinishid
a   ishlaydigan   va   uni   hal   etish   uchun   etarli   nazariyani   talab   qiladigan   qarama-qarshi  
vaziyat;   Hayotda   muammo   odamlar   tushunadigan   tarzda   shakllantirilgan: 
"Men   nimani   bilaman,   qanday   ekanligini   bilmayman",   ya'ni   nimaga   erishish   kerakl
igi   ma'lum,   ammo   buni   qanday   amalga   oshirish   noma'lum   .
          Muammoli	
 ta’lim	 –   ta’lim	 jarayonini	 olib	 borishda	 o’quvchilar	 oldiga	 
yechish	
 uchun	 muammoni	 qo’yish	 orqali	 muammoli	 vaziyatni	 vujudga	 keltirish	 va	 
mashg’ulot	
 davomida	 uning	 yechimini	 topish.	 Muammo	 o’qituvchi	 tomonidan	 
yoki	
 o’quvchilar	 tomonidan	 qo’yilishi	 mumkin.  
  Muammoli   ta’lim   texnologiyalari   –   o’quvchi   faoliyatini   faollashtirish   va   j
adallashtirishga   asoslangan.   Muammoli   ta’lim   texnologiyasining   asosi  
–   insonni   fikrlashi   muammoli   vaziyatni   hal   etishdan   boshlanishi   hamda   uning   mua
mmolarini   aniqlash,   tadqiq   etish   va   yechish   qobiliyatiga   ega   ekanligidan   kelib   chiq
adi.   Muammoli   ta’lim   o’quvchilarning   ijodiy   tafakkuri   va   ijodiy   qobiliyatlarini   osh
irishda   jiddiy   ahamiyatga   ega.   Muammoli   vaziyat   yaratish   usullari:
  -   O’qituvchi   o’quvchilarga   dars   mavzusi   bilan   bog’liq   ziddiyatli   holatni   tushunti
rish   va   uni   yechish   yo’lini   topishni   taklif   qilish;
  -	
 Bir	 masalaga	 doir	 turli	 nuqtai	 nazarlarni	 bayon	 qilish;
  -	
 Hal	 etish	 uchun	 yetarli	 bo’lmagan	 yoki	 ortiqcha	 ma’lumotlar	 bo’lgan	 yoki	 
savolning	
 qo’yilishi	 noto’g’ri	 bo’lgan	 masalalarni	 taklif	 etish.
       	
Muammoli	 vaziyatni	 hal	 etish	 darajalari:
  -	
 O’qituvchi	 muammoni	 qo’yadi	 va	 o’zi	 yechadi;
  -	
 O’qituvchi	 muammoni	 qo’yadi	 va	 uning	 yechimini	 o’quvchilar	 bilan	 
birgalikda	
 topadi;
  -	
 O’quvchilarning	 o’zlari	 muammoni	 qo’yadilar	 va	 uning	 yechimini	 topadilar.
  Muammoli	
 vaziyatni	 yechishda	 qo’llaniladigan	 usullar:
-	
 Muammoni	 turli	 nuqtai	 nazardan	 o’rganish,	 tahlil	 qilish;   - Solishtirish,	 umumlashtirish;
-	
 Dalillarni	 aniqlash	 va	 qo’llash;
-	
 Vaziyatga	 bog’liq	 xulosalar	 chiqarish;
  -	
 O’quvchilarning	 o’zlari	 aniq	 savollar	 qo’yishi	 va	 boshqalar.
          Muammoli	
 ta’lim	 bosqichlari :	 1.	 Muammoli	 vaziyat	 hosil	 qilish.	 2.
Muammoni	
 yechish	 taxminlarini	 shakllantirish.	 3.	 Yechimning	 to’g’riligini
tekshirish	
 (olingan	 yechim	 bilan	 bog’liq	 axborotni	 tizimlashtirish	 orqali).
Muammoni hal etish bosqichlari:
1.	
 Isbotlash	 – bu	 muammoning	 ilgari	 to’g’ri	 deb	 tan	 olingan	 sabablar	 bilan
bog’liqlarini	
 topish	 asosida	 amalga	 oshiriladi.
2.	
 Tekshirish	 – buni	 tanlangan	 sababning	 oqibatida	 hal	 etilayotgan	 muammo	 
hosil	
 bo’lishi	 to’g’riligini	 asoslash	 bilan	 amalga	 oshiriladi.
3.	
 Tushuntirish	 – bu	 muammoning	 yechimi	 nima	 uchun	 to’g’riligini	 tasdiqlovchi
sabablarni	
 aniqlash	 asosida	 amalga	 oshiriladi
             	
Muammoli	 ta’limni	 amerikalik	 psixolog,	 faylasuf	 va	 pedagog	 D.Dyui	 1894
yilda	
 Chikagoda	 tashkil	 etgan	 tajriba	 maktabida	 qo’llagan.	 XX	 asrning	 60	 yillarida
bu	
 yo’nalishda	 tadqiqotlar	 olib	 borildi.	 70-80	 yillarga	 kelib,	 amaliyotga	 keng	 joriy
etildi.           Muammoli	
 o’qitishni	 chuqur	 o’rganish	 XX	 asrning	 60-yillarida
boshlangan	
 bo’lib,	 uning	 asosida	 “Tafakkur-	 muammoli	 vaziyatdan	 boshlanadi”-
degan	
 g’oya	 yotadi.
   	
Fikrlash	 psixologiyasi	 nuqtai	 nazaridan	 muammoli	 o’qitish	 g’oyasi	 va
tamoyillari	
 S.L.Rubinshteyn,	 M.I.Maxmutov,	 V.Okon,	 I.Ya.Lerner	 tomonidan
ishlab	
 chiqilgan.
Muammoli	
 ta’lim	 turi	 ilmiy-uslubiy	 jihatdan	 3 xil	 ko’rinishga	 ega.
1.	
 Muammoli	 vaziyatni	 vujudga	 keltirish.
2.	
 Muammoning	 qo’yilishi.
3.	
 Muammoning	 yechimini	 topish.      Muammoli	 vaziyatni	 o’quv	 mashg’ulotlarining	 barchasida	 shakllantirish
mumkin.	
 Uni	 dars	 jarayonida	 qancha	 ko’p	 shakllantirish	 o’qituvchiga	 bog’liq.
Muammoli	
 vaziyatning	 ahamiyati	 shundaki,	 u o’quvchilar	 diqqatini	 bir	 joyga
(muammoga)	
 qaratadi	 va	 o’quvchilarning	 izlanishiga,	 fikrlashga	 o’rgatadi.
Muammoli	
 ta’lim	 o’qituvchi	 rahbarligida	 muammoli	 vaziyat	 vujudga
keltirilib,	
 mazkur	 muammo	 o’quvchilarning	 faol,	 mustaqil	 faoliyati	 natijasida
nazariy	
 bilim,	 amaliy	 ko’nikma	 va	 malakalarni	 ijodiy	 o’zlashtirish	 va	 aqliy
faoliyatni	
 rivojlantirishga	 imkon	 beradigan	 ta’lim	 jarayonini	 tashkil	 etishni	 nazarda
tutadi.
Muammoli	
 o’qitish	 jarayonida	 beriladigan	 topshiriqlar	 o’quvchilarga
tadqiqiy,	
 evristik,	 muammoli	 vaziyatlarni	 tahlil	 qilish	 bo’yicha	 topshiriqlar
beriladi.
Bunda:
•   nostandart masalalarni tuzish bo’yicha;
•   shakllantirilmagan savol bilan;
•   ortiqcha ma’lumotlar bilan;
•   o’zining amaliy kuzatuvlari asosida mustaqil umumlashtirish;
•   yo’riqnomalardan foydalanmasdan   qandaydir ob’ekt mohiyatini bayon 
etish;
•   olingan natijalarni   qo’llash chegaralarini   va darajalarini   aniqlash;
•   hodisaning   namoyon bo’lish mexanizmini aniqlash;
•   «bir lahzada» topish   kabi topshiriqlarni berish mumkin.
Muammoli	
 vaziyatlarda	 yechimga	 kelishning	 algoritmi	 quyidagi	 tartibda	 amalga
oshiriladi	
 Muammoni	 qo’yish,	 ma’lumotlar	 fondini	 to’plash,	 qayta	 ishlash,	 yechim
modelini	
 aniqlash,	 qo’shimcha	 ma’lumotlar	 to’plash	 va	 ularni	 tanlangan	 yechim
modelida	
 aks	 ettirish,	 yangi	 ma’lumotlar	 va	 yechim	 modeli	 o’rtasidagi	 zidlikni
aniqlash,	
 zidlikni	 yechimini	 topish,	 yangi	 yechim	 modelini	 yaratishdan	 iboratdir.
4.	
 Ta’lim	 jarayonida	 masalani	 qo’yishda	 mavjud	 shart-sharoitlarni aniqlashda muammo	 fundamental	 asos	 sifatida	 namoyon	 bo’ladi.	 O’quv
materiallari	
 mazmunini	 o’zlashtirishda	 muammoning	 qo’yilishi	 va	 hal	 etilishi
quyidagi	
 bosqichlarda	 kechadi	 Muammoni	 qo’yish	 va	 hal	 etish	 bosqichlari
1-bosqich	
 Masalaning	 asosini	 tashkil	 qiluvchi	 muammoni	 belgilab	 olish	 2-
bosqich	
 Maqsadni	 aniqlashtirish	 3-bosqich	 Masala	 yechimi	 shartini	 tahlil	 qilish	 4-
bosqich	
 Tashkiliy-pedagogik	 ishlarni	 amalga	 oshirishga	 sharoit	 yaratish	 5-bosqich
Masalaning	
 yechimini	 topishga	 yo’naltirilgan	 amaliy	 harakatni	 tashkil	 etish	 6-
bosqich	
 Muammoning	 yechimini	 bayon	 etish	 7-bosqich	 Muammo	 yechimini
muhokama	
 qilish.
Pedagogik   jarayonda   talaba   “muammo”ga   emas,   balki   muammoli
vaziyatga ro’para qilinadi.
Muammoli	
 vaziyat	 – talabalarning	 ma’lum	 topshiriqlarni	 bajarish	 (masalani
yechish,	
 savolga	 javob	 topish)	 jarayonida	 yuzaga	 kelgan	 ziddiyatni	 anglashi	 bilan
bog’liq	
 ruhiy	 holati	 bo’lib,	 u hal	 etilayotgan	 masala	 bilan	 bog’liq	 yangi	 bilimlarni
izlashni	
 taqozo	 etadi.
Darhaqiqat,	
 muammoli	 vaziyat	 deganda	 talabanining	 hozirda	 yoki	 kelgusida
ta’lim	
 maqsadiga	 erishishi	 uchun	 xavf	 tug’diraigan	 vaziyat	 tushuniladi.	 Muammoli
vaziyatni	
 hal	 qilish	 bir	 necha	 bosqichda	 kechadi.
Muammoli	
 ta’limning	 asosi	 bo’lgan	 bosqichlari
Muammoli	
 vaziyatni	 yaratish
Vaziyatni	
 tahlil	 qilish	 asosida	 muammoni	 qo’yish
Farazlarni	
 ilgari	 surish
Yechimni	
 tekshirish
Pedagogikada	
 muammoli	 vaziyat	 metodi	 ham	 qo’llaniladi.
Muammoli   vaziyat   metodi   –  	
talabalarni	 muammoli	 vaziyatga	 to’qnash
kelishini	
 ta’minlash	 asosida	 uning	 sabab	 va	 oqibatlarini	 tahlil	 qilish,	 ularning
yechimini	
 topish	 bo’yicha	 ko’nikmalarini	 shakllantirish	 va	 ularning	 bilish
faoliyatini	
 faollashtirishga	 asoslanadigan	 yo’l.
Metodning	
 mohiyati	 aniq	 vaziyatni	 tahlil	 qilish,	 baholash	 va	 uning	 yechimi
yuzasidan	
 qaror	 qabul	 qilishdan	 iborat.	 Ta’lim	 jarayonida	 muammoli	 vaziyat metodi qo’llanilganda	 talabalarning	 faoliyatlari	 quyidagi	 tizim	 asosida	 tashkil
etiladi
“Muammoli   vaziyat”  	
metodi	 uchun	 tanlangan	 muammoning	 murakkabligi
talabalarning	
 bilim	 darajalariga	 mos	 kelishi	 kerak.	 Ular	 qo’yilgan	 muammoning
yechimini	
 topishga	 qodir	 bo’lishlari	 kerak,	 aks	 holda	 yechimni	 topa	 olmagach,
ta’lim	
 oluvchilarning	 qiziqishlari	 so’nishiga,	 o’zlariga	 bo’lgan	 ishonchlarining
yo’qolishiga	
 olib	 keladi.	 “Muammoli	 vaziyat”	 metodi	 qo’llanilganda	 talabalar
mustaqil	
 fikr	 yuritishni,	 muammoning	 sabab	 va	 oqibatlarini	 tahlil	 qilishni,	 uning
yechimini	
 topishni	 o’rganadi.	 “Muammoli	 vaziyat”	 metodining	 tuzilmasi
quyidagicha:
-	
 muammoli	 vaziyat	 tavsifini	 keltirish:	 - talabalarga	 kichik	 guruhlarga
bo’lish;	
 - guruhlar	 tomonidan	 muammoli	 vaziyatning	 kelib	 chiqish	 sabablarining
aniqlanishi:	
 - guruhlarning	 muammoli	 vaziyatning	 oqibatlari	 to’g’risida	 fikr
yuritishi;	
 -	 guruhlar	 tomonidan	 muammoli	 vaziyat	 yechimi	 borasidagi
variantlarning	
 asoslanishi;	 - variantlar	 orasidan	 to’g’ri	 yechimning	 tanlanishi;	 -
guruh	
 tomonidan	 yechimning	 bayon	 etilishi;	 - jamoada	 yechim	 yuzasidan
muhokamaning	
 tashkil	 etilishi
Ta’lim   jarayonida   muammoli   vaziyat   metodini   qo’llash   quyidagi   tartibda
kechadi :
1.	
 O’qituvchi	 mavzu	 bo’yicha	 muammoli	 vaziyatni	 tanlaydi,	 maqsad	 va
vazifalarni	
 aniqlaydi.	 2.	 O’qituvchi	 tomonidan	 muammo	 vaziyat	 bayon	 qilinadi.	 3.
O’qituvchi	
 talabalarni	 topshiriqning	 maqsad,	 vazifalari	 va	 shartlari	 bilan
tanishtiradi.	
 4.	 O’qituvchi	 talabalarni	 kichik	 guruhlarga	 ajratadi.	 5.	 Kichik	 guruhlar
berilgan	
 muammoli	 vaziyatni	 o’rganib,	 uning	 sabablarini	 aniqlaydi.	 6.	 Guruhlar
muammoni	
 yechish	 imkoniyatlarini	 muhokama	 qiladi.	 7.	 Muammoli	 vaziyatni
yechish	
 yo’llari	 tanlanadi.	 8.	 Kichik	 guruhlara	 muammoli	 vaziyatning	 yechimi
topiladi.	
 9.	 Guruhlar	 yechim	 yuzasidan	 taqdimot	 qiladi.	 10.	 Taqdimotdan	 so’ng	 bir
xil	
 fikrlar	 jamlanadi.	 11.	 Jamoa	 o’qituvchi	 bilan	 muammoli	 vaziyatning	 samarali
yechimini
Muammoli vaziyatni yechishda quyidagi usullar qo’llaniladi - muammoni	 turli	 nuqtai	 nazardan	 o’rganish	 va	 tahlil	 qilish;	 - mavjud
dalillarni	
 solishtirish	 va	 umumlashtirish;	 - qo’shimcha	 dalillarni	 aniqlash	 va	 ularni
o’zaro	
 qiyoslash;	 - muammo	 bilan	 bog’liq	 xulosalarni	 chiqarish;	 - talabalarning
mustaqil	
 ravishda	 muammoni	 qo’yishlari
Muammoli vaziyat metodi quyidagi afzalliklariga ega:
talabalarda	
 mustaqil	 fikrlash	 qobiliyatlarini	 shakllantiradi;	 - talabalar
muamoning	
 sabab,	 oqibat	 va	 yechimlarini	 topishni	 o’rganadi;	 - talabalarning	 bilim
va	
 qobiliyatlarini	 - baholash	 uchun	 yaxshi	 imkoniyat	 yaratiladi;	 - talabalar	 fikrlar
va	
 natijalarni	 tahlil	 qilishni	 o’rganadi.
Ta’lim	
 jarayonida	 ushbu	 metodni	 qo’llashda	 ayrim	 kamchiliklar	 ham	 ko’zga
tashlanai.	
 Ular:	 - ta’lim	 oluvchilarda	 yuqori	 motivasiya	 talab	 etiladi;	 - qo’yilgan
muammo	
 talabalarning	 bilim	 darajasiga	 mos	 kelishi	 kerak;	 - ko’p	 vaqt	 talab	 etiladi.
Mohiyatiga	
 ko’ra	 muammoli	 ta’lim	 muayyan	 texnologiyalarga	 asoslanadi.
Muammoli   ta’lim   texnologiyalari  	
– talabalarda	 ijodiy	 izlanish,	 kichik
tadqiqotlarni	
 amalga	 oshirish,	 muayyan	 farazlarni	 ilgari	 surish,	 natijalarni	 asoslash,
ma’lum	
 xulosalarga	 kelish	 kabi	 ko’nikma	 va	 malakalarni	 shakllantirishga	 xizmat
qiladigan	
 ta’lim	 texnologiyalari.
Muammoli
 ta’lim	 texnologiyalari	 talaba	 faoliyatini	 faollashtirish	 va
jadallashtirishga	
 asoslangan.	 Ushbu	 texnologiyalarning	 asosiy	 g’oyasi	 – shaxsni
fikrlashga,	
 muammo	 mohiyatini	 tushunish,	 muamoli	 vaziyatni	 hal	 qilishga	 undash,
unda	
 muammoni	 his	 qila	 (ko’ra)	 olish,	 yechimni	 topish	 yo’lida	 tadqiqot	 olib	 borish
va	
 muammoni	 hal	 qilish	 qobiliyatiga	 ega	 bo’lishini	 ta’minlash	 sanaladi.	 Ushbu
ta’lim	
 texnologiyasi	 juda	 qadimdan	 shakllangan.	 M:	 qadimgi	 Gresiyada	 Suqrot
tomonidan	
 qo’llanilgan	 usul,	 qadimgi	 Hindiston,	 Xitoy,	 Movarounnahrda
qo’llanilgan	
 bahs-munozalar.	 Zamonaviy	 ta’limda	 qo’llanilayotgan	 muammoli
ta’lim	
 texnologiyalari	 1894	 yilda	 amerikalik	 psixolog	 va	 pedagog	 J.Dyui
tomonidan	
 (Chikago	 tajriba	 maktabida)	 asoslangan.	 Bu	 turdagi	 ta’lim
texnologiyalarining	
 quyidagi	 shakllari	 mavjud:
-	
 muammoli	 bayon;	 - muammoli	 ma’ruza;	 - evristik	 suhbat;	 - muammoli
namoyish;	
 - izlanishga	 asoslangan	 amaliy	 mashg’ulot;	 - ijodiy	 topshiriq;	 - xayoliy muammoli tajriba;	 - muammo	 farazlarini	 shakllantirish;	 - masalalarni	 muammoli
yechishning	
 optimal	 variantlarini	 tanlash;	 - muammoli	 vazifa;	 - muammoli	 o’yin
Ta’lim	
 tizimida	 muammoli	 ma’ruza	 muammoli	 ta’limda	 eng	 ko’p
qo’llaniladigan	
 o’qitish	 shakli	 sanaladi.
Muammoli   ma’ruza  
– o’qituvchi	 tomonidan	 talabani	 muammoli	 vaziyat,
muammoli	
 masalani	 hal	 etishga	 yo’naltirish	 orqali	 unda	 bilish	 faolliyatini
oshirishga	
 yo’naltirilgan	 ma’ruza.
Muammoli	
 ta’lim	 jarayonini	 tashkil	 etishda	 o’qituvchi	 tomonidan
qo’llaniladigan	
 metodlar	 ham	 muhim	 ahamiyat	 kasb	 etadi.	 Shu	 sababli
o’qituvchilar	
 ularni	 to’g’ri	 tanlashga	 e’tibor	 qaratishlari	 zarur.	 Quyidagilar
muammoli	
 ta’limning	 asosiy	 metodlari	 sanaladi Adabiyotlar.
1.A:  Pedagogy	 and	 Practice:	 Teaching	 and	 Learning	 in	 Secondary	 Schools.	 
2.	
 A:	 Michael	 Uljens.School	 Didactics	 and	 Learning:	 A	 School	 Didactik
Model.
Q:1.	
 Mirziyoyev	 Sh.M.	 tanqidiy	 tahlil,	 qat’iy	 tartib-intizom	 va	 shaxsiy
javobgarlik-har	
 bir	 rahbar	 faoliyatining	 kundalik	 qoidasi	 bo’lishi	 kerak.
O’zbekiston	
 Respublikasi	 Vazirlar	 Mahkamasining	 2016-yil	 yakunlari	 va	 2017-yil
istiqbollariga	
 bag’ishlangan	 majlisidagi	 O’zbekiston	 Respublikasi	 Prezidenti	 nutqi.
//Xalq	
 so’zi	 gazetasi,	 2017.16	 yanvar,	 №11

Ta’limning innovasion shakllari: muammoli o’qitish Reja: 1.           Muammoli ta’lim  ijodiy  faol  shaxs  tarbiyasidagi  o’rni. 2.       Muammoli  ta'lim  texnologiyasining  o`ziga  xos  xususiyatlari 3.           Muammoli  ta’limning  asosiy  turlari. 4.   “Pedagogik  muammo”,  “muammoli  vaziyat”  va  “Muammoli  ta’lim      texnologiyalari”  tushunchalari  mohiyati. 5 .           Ta’lim  texnologiyalarining  shakllari.  

Muammoli o’qitish  takomillashgan  o’qitish  texnologiyasidir.  Hozirgi  oliy maktabdagi  samarali  o’qitish  texnologiyasi  muammoli  ta’limdir.  Uning  vazifasi faol   bilish   jarayoniga   undash   va   tafakkurda   ilmiy-tadqiqot   uslubini shakllantirishdir.  Muammoli  ta’lim  ijodiy  faol  shaxs  tarbiyasi  maqsadlariga  mos keladi. Muammoli  ta’lim  – talabalarda  ijodiy  izlanish,  kichik  tadqiqotlarni amalga  oshirish,  muayyan  farazlarni  ilgari  surish,  natijalarni  asoslash,  ma’lum xulosalarga  kelish  kabi  ko’nikma  va  malakalarni  shakllantirishga  yo’naltirilgan ta’lim Bu  turdagi  ta’limning  ilk  g’oyalari  amerikalik  psixolog  va  pedagog J.Dyui  (1859-1952  yy.)  tomonidan  asoslangan.  U  1894  yilda  Chikagoda  o’qitish o’quv  rejasi  bo’yicha  emas,  balki  o’yin  va  mehnat  asosida  olib  boriladigan  tajriba maktabini  tashkil  etgan.  J.Dyui  muammoli  ta’lim  asosi  sifatida  quyidagi yo’nalishlarni  belgilagan: Ijtimoiy Konstruktiv Badiiy  ifodaviy Muallif  ko’rsatilgan  yo’nalishlarda  ta’limni  tashkil  etish  uchun  quyidagi vositalardan  foydalangan: 1) so’z; san’at asarlari; texnik qurilmalar; 2) o’yinlar; mehnat O’tgan  asrning  60-yillarida  muammoli  ta’lim  L.Rubinshteyn,  M.I.Maxmutov, V.Okon,  I.Ya.Lerner  kabi  tadqiqotchilarning  qarashlari  negizida  yanada rivojlangan.  S.L.Rubinshteynning  “Tafakkur  muammoli  vaziyatdan  boshlanadi” degan  g’oyasi  muammoli  ta’limning  psixologik  asosi  sifatida  qabul  qilingan. Muammoli  ta’limning  bir  necha  turlari  mavjud.  M:  M.N.Skatkin  o’z  ishlarida muammoli  ta’limning  quyidagi  turlari  borligiga  urg’u  beradi Bilimlarni  muammoli  bayon  qilish  (muammoli  ma’ruza) Muammoli  topshiriqlarni  hal  qilish  (muammoli  amaliy  mashg’ulot) Kichik  ilmiy  tadqiqotlarni  olib  borish  (muammoli  tajriba) Muammoli  ta’limning  asosini  muammo  (yun.  “to’siq”,  “qiyinchilik”)  yoki muammoli  vaziyat  tashkil  etib,  muammoli  TT  ularning  yechimini  topishga  xizmat qiladi.  Ko’p  holatlarda  muammo  va  muammoli  vaziyat  sinonimlardek  qabul

qilinadi. Aslida  esa  ular  birbiridan  farq  qiladi. Muammo (yunon.  “to’siq”,  “qiyinchilik”,  arab.  “jumboqli”,  “sirli”, “tushunilishi  qiyin”)  – hal  qilinishi  muhim  nazariy  va  amaliy  ahamiyatga  ega bo’lgan  masala. Mohiyatiga  ko’ra  muammo  uni  keltirib  chiqargan  sabablarni  o’rganish,  uni hal  etishda  ahamiyatli,  samarali  bo’lgan  yo’l,  metod  va  vositalarni  izlash,  ularning samarali  ekanligini  asoslovchi  dalillarni  to’plash,  dalillarni  yangicha,  yangi  tahlitda izohlash  asosida  hal  qilinadi.  Pedagogika  sohasida  ko’p  holatlarda  “muammo” tushunchasi  tashkiliy-  pedagogik,  psixologik,  ta’limiy  va  tarbiyaviy  masalalarni  hal qilishda  qo’llaniladi.  Soha  nuqtai  nazardan  pedagogik  jarayonda  quyidagi xarakterdagi  muammolarga  murojaat  qilinadi: -  didaktik  xarakterdagi  muammo;  - amaliy  xarakterdagi  muammo;  - ilmiy- metodik  xarakterdagi  muammo;  - sof  ilmiy  xarakterdagi  muammo Ma’lum  bilimlar,  noma’lum  bilimlar  va  mavjud  tajriba  muammoning  tarkibiy qismlari  sifatida  namoyon  bo’ladi. Pedagogik  muammo  – hal  qilinishi  zarur,  biroq,  hali  yechish  usuli  noma’lum bo’lgan  pedagogik  xarakterdagi  masala Ta’lim  jarayonida  muammoni  qo’yish  bir  necha  sathda  kechadi.  Ular Darajalar: Muammoni qo’yish mohiyati 1-daraja  O’qituvchi  muammoni  qo’yadi  va  talabalarni  uni  hal  qilishga yo’naltiradi   2-daraja  O’qituvchi  muammoli  vaziyatni  bayon  qiladi  va  talabalarning  o’zlari mustaqil  ravishda  muammoni  shakllantiradi   3-daraja  O’qituvchi  muammoni  qo’rsatib  bermaydi,  balki  unga  talabalarni ro’para  qiladi.  Talabalar  muammoni  anglagan  holda  uni  o’zlari  shakllantirib, muammoni  yechish  usullarini  tahlil  qiladi 2.  Muammoli  ta'lim  texnologiyasining  o`ziga  xos  xususiyatlari Rivojlantiruvchi  ta’lim  texnologiyasining  asosiy  bo’g’ini  muammoli  ta’lim   yo’nalishi  sanaladi.

Muammo grekcha   πρόβλημα .   so’z   bo’lib,   keng   ma'noda   o'rganish,   hal   qilishn i   talab   qiladigan   murakkab   nazariy   yoki   amaliy   savoldir;   fanda   -   har   qanday   hodisa larni,   ob'ektlarni,   jarayonlarni   tushuntirishda   qarama-qarshi   pozitsiyalar   ko'rinishid a   ishlaydigan   va   uni   hal   etish   uchun   etarli   nazariyani   talab   qiladigan   qarama-qarshi   vaziyat;   Hayotda   muammo   odamlar   tushunadigan   tarzda   shakllantirilgan:  "Men   nimani   bilaman,   qanday   ekanligini   bilmayman",   ya'ni   nimaga   erishish   kerakl igi   ma'lum,   ammo   buni   qanday   amalga   oshirish   noma'lum   .           Muammoli  ta’lim  –   ta’lim  jarayonini  olib  borishda  o’quvchilar  oldiga   yechish  uchun  muammoni  qo’yish  orqali  muammoli  vaziyatni  vujudga  keltirish  va   mashg’ulot  davomida  uning  yechimini  topish.  Muammo  o’qituvchi  tomonidan   yoki  o’quvchilar  tomonidan  qo’yilishi  mumkin.     Muammoli ta’lim texnologiyalari   –   o’quvchi   faoliyatini   faollashtirish   va   j adallashtirishga   asoslangan.   Muammoli ta’lim texnologiyasining asosi   –   insonni   fikrlashi   muammoli   vaziyatni   hal   etishdan   boshlanishi   hamda   uning   mua mmolarini   aniqlash,   tadqiq   etish   va   yechish   qobiliyatiga   ega   ekanligidan   kelib   chiq adi.   Muammoli   ta’lim   o’quvchilarning   ijodiy   tafakkuri   va   ijodiy   qobiliyatlarini   osh irishda   jiddiy   ahamiyatga   ega.   Muammoli   vaziyat   yaratish   usullari:   -   O’qituvchi   o’quvchilarga   dars   mavzusi   bilan   bog’liq   ziddiyatli   holatni   tushunti rish   va   uni   yechish   yo’lini   topishni   taklif   qilish;   -  Bir  masalaga  doir  turli  nuqtai  nazarlarni  bayon  qilish;   -  Hal  etish  uchun  yetarli  bo’lmagan  yoki  ortiqcha  ma’lumotlar  bo’lgan  yoki   savolning  qo’yilishi  noto’g’ri  bo’lgan  masalalarni  taklif  etish.         Muammoli  vaziyatni  hal  etish  darajalari:   -  O’qituvchi  muammoni  qo’yadi  va  o’zi  yechadi;   -  O’qituvchi  muammoni  qo’yadi  va  uning  yechimini  o’quvchilar  bilan   birgalikda  topadi;   -  O’quvchilarning  o’zlari  muammoni  qo’yadilar  va  uning  yechimini  topadilar.   Muammoli  vaziyatni  yechishda  qo’llaniladigan  usullar: -  Muammoni  turli  nuqtai  nazardan  o’rganish,  tahlil  qilish;

  - Solishtirish,  umumlashtirish; -  Dalillarni  aniqlash  va  qo’llash; -  Vaziyatga  bog’liq  xulosalar  chiqarish;   -  O’quvchilarning  o’zlari  aniq  savollar  qo’yishi  va  boshqalar.           Muammoli  ta’lim  bosqichlari :  1.  Muammoli  vaziyat  hosil  qilish.  2. Muammoni  yechish  taxminlarini  shakllantirish.  3.  Yechimning  to’g’riligini tekshirish  (olingan  yechim  bilan  bog’liq  axborotni  tizimlashtirish  orqali). Muammoni hal etish bosqichlari: 1.  Isbotlash  – bu  muammoning  ilgari  to’g’ri  deb  tan  olingan  sabablar  bilan bog’liqlarini  topish  asosida  amalga  oshiriladi. 2.  Tekshirish  – buni  tanlangan  sababning  oqibatida  hal  etilayotgan  muammo   hosil  bo’lishi  to’g’riligini  asoslash  bilan  amalga  oshiriladi. 3.  Tushuntirish  – bu  muammoning  yechimi  nima  uchun  to’g’riligini  tasdiqlovchi sabablarni  aniqlash  asosida  amalga  oshiriladi               Muammoli  ta’limni  amerikalik  psixolog,  faylasuf  va  pedagog  D.Dyui  1894 yilda  Chikagoda  tashkil  etgan  tajriba  maktabida  qo’llagan.  XX  asrning  60  yillarida bu  yo’nalishda  tadqiqotlar  olib  borildi.  70-80  yillarga  kelib,  amaliyotga  keng  joriy etildi.           Muammoli  o’qitishni  chuqur  o’rganish  XX  asrning  60-yillarida boshlangan  bo’lib,  uning  asosida  “Tafakkur-  muammoli  vaziyatdan  boshlanadi”- degan  g’oya  yotadi.     Fikrlash  psixologiyasi  nuqtai  nazaridan  muammoli  o’qitish  g’oyasi  va tamoyillari  S.L.Rubinshteyn,  M.I.Maxmutov,  V.Okon,  I.Ya.Lerner  tomonidan ishlab  chiqilgan. Muammoli  ta’lim  turi  ilmiy-uslubiy  jihatdan  3 xil  ko’rinishga  ega. 1.  Muammoli  vaziyatni  vujudga  keltirish. 2.  Muammoning  qo’yilishi. 3.  Muammoning  yechimini  topish.