Tangalar_paydo_bo’lgunga_qadar_turli_xalqlarda_ayirboshlash

Tangalar_paydo_bo’lgunga_qadar_turli_xalqlarda_ayirboshlash_vosita

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

176 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Tangalar paydo bo’lgunga qadar turli xalqlarda
ayirboshlash vositasi bo’lib xizmat qilgan xom-ashyo va
buyum-narsalar haqida yozma bayon tayyorlash.
Reja:
1. Tangalar paydo bo’lishi.
2. Tangalar paydo bo’lgunga qadar turli xalqlarda
ayirboshlash vositasi bo’lib xizmat qilgan xom-ashyo
3. Draxma
Xulosa.

4. Numizmatika - tangalar xaqidagi fandir. U lotincha “numisma” sо‘zidan
olingan bо‘lib, tanga ma’nosini bildiradi. Numizmatlar tangalardagi
rasmlar (tip), yozuvlar (izoh), ularning og‘irligi, о‘lchami, metall sifati,
kim tomonidan zarb etilganligi, qachon va qayerda muomalada
bо‘lganligi kabilarni о‘rganadilar. Numizmatik izlanish asosida
tangalardan tarix va madaniyatga oid bо‘lgan ma’lumotlarni aniqlash
mumkin. Qog‘oz pullarni bonistikaо‘rganadi.
Numizmatika - tangalar xaqidagi fandir. U lotincha “numisma” sо‘zidan olingan
bо‘lib, tanga ma’nosini bildiradi. Numizmatlar tangalardagi rasmlar (tip),
yozuvlar (izoh), ularning og‘irligi, о‘lchami, metall sifati, kim tomonidan zarb
etilganligi, qachon va qayerda muomalada bо‘lganligi kabilarni о‘rganadilar.
Numizmatik izlanish asosida tangalardan tarix va madaniyatga oid bо‘lgan
ma’lumotlarni aniqlash mumkin. Qog‘oz pullarni bonistikaо‘rganadi.
Tanga - bu belgilangan normadagi metall quymasi. U о‘zining og‘irligi,
qiymatiga, sifat tarkibiga ega bо‘lgan qonuniy muomala vositasi hisoblanadi.
Pul, qiymat о‘lchovi, muomala vositasi, xazina tо‘plash, tо‘lov vositasi, jahon
puli vazifalarini bajaradi. Tangalar fanning turli sohalari, jumladan tarix,
arxeologiya, siyosiy iqtisod , tilshunoslik san’atshunoslikka oid masalalarni hal
etishga yordam beradi.
Insoniyat tarixi va madaniyatini о‘rganishda tangalarning ahamiyati katta.
Xususan, tarix, siyosat, iqtisod, san’atshunoslik, mafkura, til, me’morchilik,
savdo, xalqaro aloqalar bilan bog‘liq bо‘lgan muammolarni yechishda muhim
rol о‘ynaydi. Tangalar bо‘lib о‘tgan tarixiy voqealarning sanasi, shohlar
hukmronligi, davlat chegaralari, kiyimlarini о‘rganishda ham katta ahamiyatga
ega. Qо‘lyozmalar asrlar davomida boshqalar tomonidan о‘zgartirilar, qayta
kо‘chirib yozilar, ayrim sо‘zlarning ma’nosi aslidan uzoqlashib ketardi.
Tangalardagi zarb etilgan yozuvlar esa qanday bо‘lsa shundayligicha saqlanib
qolaveradi.

1. Numizmatika fani, uning maqsadi va vazifalari.
“Numizmatika” termini о‘rta asrlarda paydo bо‘lgan. Bugungi kunda
“numizmatika” tushunchasi tanga va medallarni kolleksiyalash hamda ularni
о‘rganuvchi fanni о‘z ichiga oladi. Yevropada qadimgi tanga pullarga qiziqish
uyg‘onish davrida boshlangan. Dastavval ularga estetik nuqtai – nazardan
qaralgan va mashhur tanga kolleksionerlari bо‘lgan. Ayniqsa XIV-XV asrlarda
uyg‘onish davri mamlakati bо‘lgan Italiyada qadimgi Rim tangalarini mashhur
italyan shoiriPetrarka (1304-1374) tо‘plagan. Florensiyalik Kozimo
Medichi(1389-1464) va boshq. Birinchi numizmat paduyalikDjovanni
Kavini(1499-1570) bо‘lib, uning kolleksiyasida kо‘plab qadimgi davr tangalari
bо‘lgan.
“Numizmatika” termini о‘rta asrlarda paydo bо‘lgan. Bugungi kunda
“numizmatika” tushunchasi tanga va medallarni kolleksiyalash hamda ularni
о‘rganuvchi fanni о‘z ichiga oladi. Yevropada qadimgi tanga pullarga qiziqish
uyg‘onish davrida boshlangan. Dastavval ularga estetik nuqtai – nazardan
qaralgan va mashhur tanga kolleksionerlari bо‘lgan. Ayniqsa XIV-XV asrlarda
uyg‘onish davri mamlakati bо‘lgan Italiyada qadimgi Rim tangalarini mashhur
italyan shoiriPetrarka (1304-1374) tо‘plagan. Florensiyalik Kozimo
Medichi(1389-1464) va boshq. Birinchi numizmat paduyalikDjovanni
Kavini(1499-1570) bо‘lib, uning kolleksiyasida kо‘plab qadimgi davr tangalari
bо‘lgan.
1517 yilda Rimda Andreo Fulvioning “Izobrajeniya znamenitix lyudey”
(“Mashhur shaxslarning tasviri”), 1553 yilda Lionda Gilyom Rullning “Begliy
obzor monet naiboleye znamenitix lits, sushestvovavshix s sotvoreniya mira, s
kratkim opisaniyem ix jizni i deyaniy, zaimstvovannim u klassikov” (Dunyo
yaratilgandan buyon yashagan taniqli kishilarning tangalardagi hayoti va
faoliyati haqida qisqacha ma’lumot)asari bо‘lib, u tarixiy shaxslar , ya’ni Rim
hukmdorlarining tasvirlariga qiziqqan xolos. Lekin ulardan hech biri tangalarni
3

о‘rganishga ilmiy nuqtai nazardan yondashmagan. Vaqt о‘tishi bilan
numizmatika predmetlarini tо‘plash ishi keng urf bо‘lgan. XVI asr о‘rtalarida
mansabdorlarning saroy va qasrlarida 950 ta maxsus kabinetlar bо‘lgan (Myuns
kabinet). Kolleksiyalar bilan ishlash uchun maxsus xizmatchilar yollangan. XVI
asrda birinchi numizmatikaga oid yozma ishlar paydo bо‘lgan. (Bu asarlarda
afsonalar, fantastik fikrlar kuchli bо‘lgan).
Ilmiy numizmatikaga Vena universiteti arxeologi, professori Y.Ekkel (1737-
1798) asos soldi. U sakkiz jilddan iborat “Nauka o drevnix monetax” “Qadimgi
tangalar ilmi” (Vena, 1792-1798) kitobida 70 mingdan ziyod tangalarga tartib
berdi. Y.Ekkelning bu tо‘plami uchun unga antik davr tangashunosligining otasi
nomi berilgan.
Ilmiy numizmatikaga Vena universiteti arxeologi, professori Y.Ekkel (1737-
1798) asos soldi. U sakkiz jilddan iborat “Nauka o drevnix monetax” “Qadimgi
tangalar ilmi” (Vena, 1792-1798) kitobida 70 mingdan ziyod tangalarga tartib
berdi. Y.Ekkelning bu tо‘plami uchun unga antik davr tangashunosligining otasi
nomi berilgan.
Germaniyalikakademik Rossiya Fanlar Akademiyasi Qozon universiteti
professori Xristian Martin Fren (1782-1851) Oltin О‘rda tangalarini о‘rganib,
tasniflagan. Xristian Martin Frenni 1807 yilda universitetga taklif etishganda, u
“Opisaniye nekotorix Samanidskix i buveyxidskix monet” mavzusida arab tilida
ma’ruza о‘qigan va bu ma’ruza kitob qilib chop etilgan. U bu yerda Povoljyedan
topilgan tangalarning 400 turini о‘rgandi va yozma manbalarda keltirilmagan
Oltin О‘rda xonlarning nomlarini aniqladi. Bundan keyin olim Peterburgdan
ketmadi va umrini Sharq tangalarini о‘rganishga bag‘ishladi. U xatto о‘z
familiyasiga Xristian Danilovich nomini qо‘shdi. Uning shogirdi P.S.Savelyev u
haqda: “Martin Fren Rossiya uchun Sharq tangalari manbashunosligini ochdi”, -
deb yozadi.
1834 yilda A.D.Chertkovning “Opisaniye drevnix russkix monet” asarida
qadimgi rus tangalarining ilmiy tasnifini amalga oshirdi. Rus numizmati
Aleksey Vasilyevich Oreshnikov (1855-1933) tangani muhim tarixiy manba deb

ataydi. Uning “Russkiye moneti” asarida tangalarni knyazliklarga ajratib katalog
tuzgan.
XX asrda numizmatikaning mavqei о‘zgardi. Tadqiqotlar xususiy
myunskabinetlardan davlat darajasiga kо‘tarildi. “Numizmat” tushunchasi
“kolleksioner” tushunchasidan ajratildi. Tangalar haqidagi fan
tadqiqotchilarning harakatlari tufayli olg‘a siljidi. 1986 - yilda Kembrijda 13
tomlik tanga pullar tarixi bо‘yicha jahon olimlari ishtirokida yozilgan
tо‘plamning 1 jild bosmadan chiqdi. О‘zR FA Muso Toshmuhammad о‘g‘li
Oybek nomli О‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyining “Numizmatika” bо‘limi
О‘rta Osiyo bо‘yicha eng boy haqiqiy tangalar saqlanadigan va uni о‘rganadigan
ilm-fan dargohlaridan biridir. Unda Eron shohi Doroning oltin tangalari,
Aleksandr Makedonskiyning tetradrahmasidan tortib XX asrning boshlarida
О‘rta Osiyoda zarb qilingan va savdo muomalasida yuritilgan 65 mingdan kо‘p
turli tuman oltin, kumush va misdan ishlangan tangalar saqlanmoqda.
XX asrda numizmatikaning mavqei о‘zgardi. Tadqiqotlar xususiy
myunskabinetlardan davlat darajasiga kо‘tarildi. “Numizmat” tushunchasi
“kolleksioner” tushunchasidan ajratildi. Tangalar haqidagi fan
tadqiqotchilarning harakatlari tufayli olg‘a siljidi. 1986 - yilda Kembrijda 13
tomlik tanga pullar tarixi bо‘yicha jahon olimlari ishtirokida yozilgan
tо‘plamning 1 jild bosmadan chiqdi. О‘zR FA Muso Toshmuhammad о‘g‘li
Oybek nomli О‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyining “Numizmatika” bо‘limi
О‘rta Osiyo bо‘yicha eng boy haqiqiy tangalar saqlanadigan va uni о‘rganadigan
ilm-fan dargohlaridan biridir. Unda Eron shohi Doroning oltin tangalari,
Aleksandr Makedonskiyning tetradrahmasidan tortib XX asrning boshlarida
О‘rta Osiyoda zarb qilingan va savdo muomalasida yuritilgan 65 mingdan kо‘p
turli tuman oltin, kumush va misdan ishlangan tangalar saqlanmoqda.
Ushbu tangalar о‘lkamizning iqtisodiy rivojlanishi, hunarmandchilik va tashqi
savdo aloqalari tarixini о‘rganish uchun qimmatli manbalar beradigan ilm
xazinasidir. Numizmatika ba’zan tarixning muhim sahifalari bо‘lgan о‘z
zamonasining siyosiy-iqtisodiy tuzilmalarini ochib berishda qimmatli
5

ma’lumotlarni, ya’ni tarixiy hujjatlarda о‘rganilmagan, qayd qilinmagan
voqealarni, podsholarning hukmronlik qilgan yillari, nomlarini aniqlashda
asosiy manba bо‘lib xizmat qiladi. Ilk о‘rta asrlarda Sharq musulmon
davlatlarida zarb qilingan tangalarga mahalliy hukmdorlar о‘zlari bilan birga
halifa nomini ham qо‘shib zarb qilganlar. Chunki halifa Xudoning yerdagi noibi,
diniy va siyosiy hokimiyat ramzi hisoblangan. Agar tangalarda halifa nomi qayd
qilinmagan bо‘lsa, demak yerli hokimiyat va Amir-al-Mо‘min о‘rtasida nizo
borligini va yoki unga qaram emas, davlatning mustaqilligini kо‘rsatadigan dalil
bо‘lgan.
Tangalar nafaqat siyosiy balki, madaniyat san’atga ham oid qimmatli
ma’lumotlarni beradi. Ular arxitektura yodgorliklari suratini aks ettirganligini ,
ularga qarab me’morlar binolarni ham ta’mirlashi mumkin. Jumladan, Afinada
zarb etilgan bir tangada Akropoldagi Dionis teatri tasvirlangan. Bu bilan
Akropolning qaysi tomonida bu teatr joylashgan о‘rni aniqlangan.
Xazina va tanga pullar topilmasi bugungi kunda maxsus tadqiqotlarning asosiy
ob’ktlari hisoblanadi. Bu manba orqali numizmat tanga pullar zarb qilingan
vaqtdagi pul muomalasiga, savdo yо‘llariga va iqtisodiy aloqalariga oid
savollarga javob topishi mumkin. Sо‘nggi 40-yillar mobaynida numizmatika
yordamchi tarix fanlari doirasidan bir muncha chetga chiqdi, ammo о‘zida
yordamchi tarix fani funksiyasini saqlab qoldi. (Bu yillar mobaynida uning
mustaqil tarix faniga aylanishi uchun sharoit vujudga keldi).
Qadimshunos olimlar dastlabki savdo muomalasi ibtidoiy jamoa tuzumining
tosh asridan boshlanganligini isbotlaydi. Inson о‘z mehnati mahsulotlarini
ayirboshlashi natijasida savdo-sotiqning ilk va sodda turini vujudga keltirdi: u
tanqis ashyolarni pul о‘rnida ayirboshlay boshladi. Bunday tovar-pul
muomalalari mintaqalarda turli kо‘rinishda amalga oshirilgan. Masalan, Osiyo
va Afrikada “kauri” nomli chig‘anoqlar pul vazifasini о‘tagan. Ular ayrim
elatlarda ibtidoiy jamoa tuzumi davridan boshlab milodning XX asrigacha savdo
vositasi bо‘lib kelgan va kauri chig‘anoqlari qadimiy Xitoy, Yaponiya
Hindistonda ancha vaqtgacha muomalada bо‘lgan. Ular milodning VI-VIII

asrlarda Germaniyada, XI asrda Shvetsiyada ishlatilganligi, Gvineyada ham
kauri tasviri tushirilgan pullar mavjud bо‘lganligi aniqlangan. Umuman olganda,
kauri va shunga о‘xshash kо‘pgina narsalarni inson о‘z qо‘li bilan yaratishga
intilgan va shuning uchun ayrim arxeologik qazilma ishlarida ma’dan yoki
toshdan yasalgan taqlidiy kauriylarni ham uchratish mumkin. Bundan tashqari–
qoramol, harsang, it tishi, chо‘chqa dumi, ma’dan parchasi singari narsalar ham
savdo vositasi sifatida qо‘llanilgan. Odamzod о‘zi uchun qulay pul shaklini
ixtiro etguniga qadar, mazkur “pul”larni tabiatdan olib savdo vositasi sifatida
ishlatib turgan. Bunday pullar jamiyat taraqqiyotining ma’lum bosqichlarida
о‘zini oqladi. Ammo vaqt о‘tishi bilan ular davr talabiga javob bermay qoldi.
Demak, tosh asrda ham qabilalar о‘rtasida turli xil ashyolar ayirboshlangan.
Qabila va jamoadagi mehnat taqsimoti moddiy va ehtiyoj buyumlarini
ayriboshlashning rivojlanishida asosiy omil bо‘lgan. Ana shu tovar ayirboshlash
natijasida ma’lum miqdorda mol ortib qolgan. U boshqa mollar narxining
ekvivalentiga aylangan. Ana shu asnoda birinchi pullar paydo bо‘la boshladi.
Qadimshunos olimlar dastlabki savdo muomalasi ibtidoiy jamoa tuzumining
tosh asridan boshlanganligini isbotlaydi. Inson о‘z mehnati mahsulotlarini
ayirboshlashi natijasida savdo-sotiqning ilk va sodda turini vujudga keltirdi: u
tanqis ashyolarni pul о‘rnida ayirboshlay boshladi. Bunday tovar-pul
muomalalari mintaqalarda turli kо‘rinishda amalga oshirilgan. Masalan, Osiyo
va Afrikada “kauri” nomli chig‘anoqlar pul vazifasini о‘tagan. Ular ayrim
elatlarda ibtidoiy jamoa tuzumi davridan boshlab milodning XX asrigacha savdo
vositasi bо‘lib kelgan va kauri chig‘anoqlari qadimiy Xitoy, Yaponiya
Hindistonda ancha vaqtgacha muomalada bо‘lgan. Ular milodning VI-VIII
asrlarda Germaniyada, XI asrda Shvetsiyada ishlatilganligi, Gvineyada ham
kauri tasviri tushirilgan pullar mavjud bо‘lganligi aniqlangan. Umuman olganda,
kauri va shunga о‘xshash kо‘pgina narsalarni inson о‘z qо‘li bilan yaratishga
intilgan va shuning uchun ayrim arxeologik qazilma ishlarida ma’dan yoki
toshdan yasalgan taqlidiy kauriylarni ham uchratish mumkin. Bundan tashqari–
qoramol, harsang, it tishi, chо‘chqa dumi, ma’dan parchasi singari narsalar ham
7

savdo vositasi sifatida qо‘llanilgan. Odamzod о‘zi uchun qulay pul shaklini
ixtiro etguniga qadar, mazkur “pul”larni tabiatdan olib savdo vositasi sifatida
ishlatib turgan. Bunday pullar jamiyat taraqqiyotining ma’lum bosqichlarida
о‘zini oqladi. Ammo vaqt о‘tishi bilan ular davr talabiga javob bermay qoldi.
Demak, tosh asrda ham qabilalar о‘rtasida turli xil ashyolar ayirboshlangan.
Qabila va jamoadagi mehnat taqsimoti moddiy va ehtiyoj buyumlarini
ayriboshlashning rivojlanishida asosiy omil bо‘lgan. Ana shu tovar ayirboshlash
natijasida ma’lum miqdorda mol ortib qolgan. U boshqa mollar narxining
ekvivalentiga aylangan. Ana shu asnoda birinchi pullar paydo bо‘la boshladi.
Tangalar paydo bo‘lguncha ayriboshlash vositasi bo‘lib xizmat qilgan narsalar.
Tovar ayirboshlashning vujudga kelishi.
Birinchi tanga pullar qachon paydo bо‘lgan degan savol hali uzil- kesil hal
bо‘lgani yо‘q. Birinchi tanga qayerda zarb qilinganligi tо‘g‘risida antik
olimlarning fikri turlicha. Jumladan, Birinchi tanga miloddan avvalgi XII
asrlarda Xitoyda , keyinchalik Hindistonda muomalaga chiqarilgan. Chunonchi,
Gerodot va Ksenofotlarning ma’lumotiga kо‘ra, birinchi oltin hamda kumush
tangalar miloddan avvalgi VII asrda Kichik Osiyoning Lidiya davlatida
Mermnad sulolasining asoschisi Giges (mil.av. 692-654 y.) davrida oltin va
kumushning tabiiy qotishmasi elektrum (ba’zi manbalarda “elektra”,
E.Rtveladzening “Drevniye moneti Sredney Azii” asarida – “oq oltin” iborasida
qо‘llaniladi)dan zarb etilgan. Tulki lidiyaliklarda muqaddas hayvon hisoblanib,
eng ulug‘ ma’buda Bassarayning ramzi tasviri bо‘lgan. Bu tangani
lidiyaliklar oltin stater deb ataganlar. “Stater” yunoncha - “tarozi dastagi” degan
ma’noni bildiradi. Lidiyaliklardan bir necha о‘n yillardan keyin Yunonistonning
Egina shahrida ham tanga zarb qila boshlangan. Bunda biz lidiyaliklarning
ta’sirini aslo kо‘rmaymiz. Eginada tangalarni Lidiyadan о‘zlashtirmay mustaqil
ravishda ixtiro qilingan. Eginaliklar tangani sof kumushdan zarb qilganlar.
Uning shakli ham, undagi tasvir ham Lidiyanikidan о‘zgacha bо‘lgan. Bu

tangada toshbaqa tasvirlangan. Kо‘p о‘tmay, lidiyaliklar va eginaliklar ta’siri
ostida Yunonistonning boshqa shaharlari , ularning Qora dengiz bо‘yidagi
mustamlakalarida, keyin mustaqil ravishda Eron, Rim, Hindiston, Xitoy va
boshqa joylarda tanga zarb qila boshladilar.
Birinchi tanga pullar qachon paydo bо‘lgan degan savol hali uzil- kesil hal
bо‘lgani yо‘q. Birinchi tanga qayerda zarb qilinganligi tо‘g‘risida antik
olimlarning fikri turlicha. Jumladan, Birinchi tanga miloddan avvalgi XII
asrlarda Xitoyda, keyinchalik Hindistonda muomalaga chiqarilgan. Chunonchi,
Gerodot va Ksenofotlarning ma’lumotiga kо‘ra, birinchi oltin hamda kumush
tangalar miloddan avvalgi VII asrda Kichik Osiyoning Lidiya davlatida
Mermnad sulolasining asoschisi Giges (mil.av. 692-654 y.) davrida oltin va
kumushning tabiiy qotishmasi elektrum (ba’zi manbalarda “elektra”,
E.Rtveladzening “Drevniye moneti Sredney Azii” asarida – “oq oltin” iborasida
qо‘llaniladi)dan zarb etilgan. Tulki lidiyaliklarda muqaddas hayvon hisoblanib,
eng ulug‘ ma’buda Bassarayning ramzi tasviri bо‘lgan. Bu tangani
lidiyaliklar oltin stater deb ataganlar. “Stater” yunoncha - “tarozi dastagi” degan
ma’noni bildiradi. Lidiyaliklardan bir necha о‘n yillardan keyin Yunonistonning
Egina shahrida ham tanga zarb qila boshlangan. Bunda biz lidiyaliklarning
ta’sirini aslo kо‘rmaymiz. Eginada tangalarni Lidiyadan о‘zlashtirmay mustaqil
ravishda ixtiro qilingan. Eginaliklar tangani sof kumushdan zarb qilganlar.
Uning shakli ham, undagi tasvir ham Lidiyanikidan о‘zgacha bо‘lgan. Bu
tangada toshbaqa tasvirlangan. Kо‘p о‘tmay, lidiyaliklar va eginaliklar ta’siri
ostida Yunonistonning boshqa shaharlari, ularning Qora dengiz bо‘yidagi
mustamlakalarida, keyin mustaqil ravishda Eron, Rim, Hindiston, Xitoy va
boshqa joylarda tanga zarb qila boshladilar.
3. Dastlabki tangalar
9

Lidiya davlati Krez davrida (mil. av. 561-546 y) Kir II tomonidan (546 y)
qulatilgan. Keyin Bimetallizmga (tilla va kumush qorishmasi) asoslangan tanga
tizimi tatbiq etilib, bu tizim Eronda keng tarqaldi1.
Lidiya davlati Krez davrida (mil. av. 561-546 y) Kir II tomonidan (546 y)
qulatilgan. Keyin Bimetallizmga (tilla va kumush qorishmasi) asoslangan tanga
tizimi tatbiq etilib, bu tizim Eronda keng tarqaldi1.
Tanganing zarb etilishi davlatning tashkil etilishi bilan ham bog‘liq. Biroq,
Lidiya tangasini davlatning tashkil topishi bilanbog‘lash mumkin emas. Chunki
Lidiya yoki Eginga nisbatan Shumer, Akkad, Bobil va yunon shahar
davlatlarining taraqqiyoti yuqori darajada bо‘lgan, ammo ularda tanga zarb
qilinmagan edi. Lidiya va Eginda savdo-sotiq rivoji tangani kashf etilishiga olib
keldi.
Qadimgi Yunoniston tangalarida ma’budalar bilan birga muqaddas hayvonlar
tasvirlangan. Masalan, Afina tangalarida Afina ma’budasinng bosh qismi yoki
boyо‘g‘li, Olimpiya tangalarida esa bosh xudo Zevsning bosh qismi
tasvirlangan. Qora dengizning shimoliy sohilida joylashgan yunonlarning Olviya
shahri yeangalarida delfinga hamla qilayotgan burgut tasvirlangan. Xersonesda
Deva ma’budasi, skiflarning tangalarida esa kamon tutgan chavandoz
tasvirlangan.
Rim saltanatida imperatorlarning portreti va ular yuritgan siyosatni targ‘ib
qiluvchi shiorlar ham aks etgan. Tanga metalining sifati о‘sha davlatning
taraqqiyoti haqida ham ma’lumot beradi. Masalan, qadimgi yunon tangalari
ichida Afina drahmasi yuqori sifati bilan ajralib turgan va yuqori baholangan.
Tangalardagi ramziy ma’noni anglatuvchi belgilarning о‘zgarishi, davlatdagi
о‘zgarishlar bilan bog‘liq. 1
“Moneta” – sо‘zi qanday kirib kelgan? Bunga javobni Rim kumush tangalaridan
olish mumkin. Birinchi marta “moneta” sо‘zi miloddan avvalgi 45 yilda Tit
Kariziy zarb etgan tangada yozilgan. “Moneta” sо‘zi Yunona ma’budasining
yana bir nomi bо‘lib, uning sharafiga zarb etilgan tangalar moneta deb
atalgan.Ma’budani rimliklar “Juno Moneta” deb ataganlar. Rimliklar Yunona

sharafiga Kapitoliy tepaligida ibodatxona qurdilar. Shu ibodatxonada miloddan
avvvalgi IV asrning 2-yarmida Rimda birinchi marta tanga chiqarish ustaxonasi
ochilgan. Bu yerda yalpoq, mis – asslar zarb qilingan. “Moneta” sо‘zi
tangalarning о‘zida ham qayd qilingan. Xususan, miloddan avvalgi birinchi asr
о‘rtalarida Rim magistrati Tit Kariziy nomidan zarb qilingan tangalarning old
tomonida nozik bir ayol Yunona ma’budasining tasviri va “moneta” sо‘zini
kо‘rish mumkin. Keyinchalik bu sо‘z boshqa xalqlarga ham yoyilib ketdi va shu
tariqa metall pullarni kо‘pincha moneta deb atay boshladilar. Demak, “moneta”
sо‘zi aslida lotincha bо‘lib, Pyotr I davrida keng ishlatila boshlangan.
“Moneta” – sо‘zi qanday kirib kelgan? Bunga javobni Rim kumush tangalaridan
olish mumkin. Birinchi marta “moneta” sо‘zi miloddan avvalgi 45 yilda Tit
Kariziy zarb etgan tangada yozilgan. “Moneta” sо‘zi Yunona ma’budasining
yana bir nomi bо‘lib, uning sharafiga zarb etilgan tangalar moneta deb
atalgan.Ma’budani rimliklar “Juno Moneta” deb ataganlar. Rimliklar Yunona
sharafiga Kapitoliy tepaligida ibodatxona qurdilar. Shu ibodatxonada miloddan
avvvalgi IV asrning 2-yarmida Rimda birinchi marta tanga chiqarish ustaxonasi
ochilgan. Bu yerda yalpoq, mis – asslar zarb qilingan. “Moneta” sо‘zi
tangalarning о‘zida ham qayd qilingan. Xususan, miloddan avvalgi birinchi asr
о‘rtalarida Rim magistrati Tit Kariziy nomidan zarb qilingan tangalarning old
tomonida nozik bir ayol Yunona ma’budasining tasviri va “moneta” sо‘zini
kо‘rish mumkin. Keyinchalik bu sо‘z boshqa xalqlarga ham yoyilib ketdi va shu
tariqa metall pullarni kо‘pincha moneta deb atay boshladilar. Demak, “moneta”
sо‘zi aslida lotincha bо‘lib, Pyotr I davrida keng ishlatila boshlangan.
Numizmatika о‘zining metodikasi va terminologiyasiga ega.
Numizmatika о‘zining metodikasi va terminologiyasiga ega.
Tanga tipi – tasvir elementlarining barqaror kompozitsiyasi, unga tanganing old
va orqa tomonidagi yozuvlar kiradi. Bu holatda tangadagi yozuvning mazmuni
ahamiyat kasb etmaydi.
Avers – tanganing ikki, old (avers) va orqa (revers) tomonlari bor. Tangalarning
aversida odatda hokim, shoh yoki imperator, yoki muqaddas hayvon, reversida
11

ham ma’buda yoki boshqa bir narsa, yozuvlar va tamg‘a tasvirlangan bо‘ladi.
Old tomon, tanganing yuzini, old tomonini tasvirlar yoki emitentni kо‘rsatuvchi
tangadagi yozuvlar orqali aniqlash mumkin. XIII asrgacha hukmdorning
portreti , XIV asrdan boshlab gerblar tanganing old tomonini kо‘rsatib bergan.
Odatda ular bir – birini tо‘ldirib borgan va tanganing bir tomonidan bо‘lsa,
davlat yozuvi bо‘lgan tomon avers hisoblanadi. Ammo shunday tangalar ham
borki, ular yuqoridagi fikrlarga mos kelmaydi. Masalan, XVI asrda zarb etilgan
Riga talerlarining har 2 tomonida ham shahar gerbining tasviri berilgan. Uning
bir tomonida yozuvning boshi yangi kumush dinor va keyingi tomonida
yozuvning oxiri berilgan. Bu holatda yozuv boshlangan tomon avers
hisoblanadi.
Revers – orqa tomon. Bu tushuncha ham avers kabi shartli hisoblanadi. Hozirgi
kunda bu holatga aniqlik kiritish sohasida bahslar davom etmoqda, ammo
bahslarda bu tushunchalar tangani ta’riflashda о‘ng‘aylik bо‘lishi uchun kashf
etilganligi yoddan kо‘tarilmoqda.
Emitent – tanga zarb etish huquqiga ega bо‘lgan shaxs, xо‘jayin, sohib tangani
о‘zining nomidan chiqaradi. О‘rta asrlarda bunday huquqga - hukmdor,
imperator, qirol, feodal respublikasi, erkin shahar ega bо‘lgan.
Tanga huquqi– zarb etish huquqi – davlatning suveren huquqlaridan biridir. Bu
huquq imtiyoz shaklida taqdim qilinishi, sotilishi, ijaraga berilishi, garovga
qо‘yilishi mumkin.
Tanga regaliyasi– tanga zarb qilish huquqiga ega bо‘lganlarning imtiyoz sifatida
zarb qilishdan foyda kо‘rishi. Ba’zan tanga huquqi bilan tenglashgan holatda
b о ‘ladi.
4. Numizmatika terminologiyasi
Legenda – tangadagi yozuv. Odatda gorizontal, aylana shaklida bir yoki bir
necha qatordan iborat b о ‘ladi. Ayrim hollarda vertikal va butsimon shaklda
b о ‘ladi. Ba’zan esa tasvirning о ‘ziga yoziladi. Tanga zarb qilingan vaqt ham

tanga yozuviga kiradi. XV asrgacha Yevropa tangalarida kamdan – kam
hollarda ularning chiqarilgan vaqti yozilgan. Tanganing har ikkala tomoniga
rasm va yozuvlar tushirilgan b о ‘ladi. Rasm va yozuvlar tasvirlangan maydon
“legenda” “tanga maydoni” deb ataladi. Odatda tanga maydoni chiziqli yoki
nuqtali, yoki uzun munchoqqa о ‘xshash hoshiya bilan о ‘ralgan b о ‘ladi.
Legenda – tangadagi yozuv. Odatda gorizontal, aylana shaklida bir yoki bir
necha qatordan iborat b о ‘ladi. Ayrim hollarda vertikal va butsimon shaklda
b о ‘ladi. Ba’zan esa tasvirning о ‘ziga yoziladi. Tanga zarb qilingan vaqt ham
tanga yozuviga kiradi. XV asrgacha Yevropa tangalarida kamdan – kam
hollarda ularning chiqarilgan vaqti yozilgan. Tanganing har ikkala tomoniga
rasm va yozuvlar tushirilgan b о ‘ladi. Rasm va yozuvlar tasvirlangan maydon
“legenda” “tanga maydoni” deb ataladi. Odatda tanga maydoni chiziqli yoki
nuqtali, yoki uzun munchoqqa о ‘xshash hoshiya bilan о ‘ralgan b о ‘ladi.
Tanganing maydoni – tanganing yozuvlar va tasvirlar bilan band b о ‘lmagan old
va orqa tomonining yuzasi.
Nominal – tanga qiymati. Numizmatik adabiyotlarda ma’lum qiymatga ega
b о ‘lgan tangani bildiradi.
Hisob pul birligi – hisoblashda ishlatiladi, ammo tangada о ‘zining buyum
shakliga ega emas.
Tanga t о ‘plami - ma’lum metall og‘irligiga ega b о ‘lgan tangalar miqdori.
Tangani sinash – (proba moneti) - qimmatbaho metall massasining tangani
umumiy massasiga nisbati.
Tanganing buzilishi – tanga tarkibida qimmatbaho metallni tanganing og‘irligini
kamaytirgan holda qisqartirish.
Ligatura – oltin va kumush quymalarga noqimmatbaho metallarning
aralashtirilishi.
Tanganing cheti, qirg‘og‘i – gorizontal chiziq. Tanganing quyi qismini
tanganing asosiy maydonidan ajratib turadi.
“Gurt” - tanga qirrasiga aytiladi.
Tanga turi (monetniy tip) – tangadagi barcha yozuv va belgilar majmuasi.
13

Dastlab Gretsiyada tanga tushunchasi b о ‘lmay, о ‘rniga tovar ayirboshlash
vositasi orqali savdo qilar edilar. Dastlab Ellada о ‘lkasida orol davlat b о ‘lgan
Egina Lidiyaga yaqin b о ‘lganligi sababli, ya’ni Lidiya elektron tangalari bilan
tanish b о ‘lganligi sababli ular birinchi bor tanga zarb qilishni y о ‘lga q о ‘ydilar.
Bu tangalarning tashqi k о ‘rinishi borasida olimlar ikkilanuvchi fikrlar aytishgan.
Ayrimlari tanga tarkibidagi metallga qarab Lidiyaliklar bilan savdo natija qilish
orqali paydo b о ‘lgan degan fikr mavjud b о ‘lsa, bir tomondan tanganing
mahalliy kelib chiqishi jihatidan mahalliy ravishda shu zaminda paydo b о ‘lgan
degan fikr ham y о ‘q emas.
Dastlab Gretsiyada tanga tushunchasi b о ‘lmay, о ‘rniga tovar ayirboshlash
vositasi orqali savdo qilar edilar. Dastlab Ellada о ‘lkasida orol davlat b о ‘lgan
Egina Lidiyaga yaqin b о ‘lganligi sababli, ya’ni Lidiya elektron tangalari bilan
tanish b о ‘lganligi sababli ular birinchi bor tanga zarb qilishni y о ‘lga q о ‘ydilar.
Bu tangalarning tashqi k о ‘rinishi borasida olimlar ikkilanuvchi fikrlar aytishgan.
Ayrimlari tanga tarkibidagi metallga qarab Lidiyaliklar bilan savdo natija qilish
orqali paydo b о ‘lgan degan fikr mavjud b о ‘lsa, bir tomondan tanganing
mahalliy kelib chiqishi jihatidan mahalliy ravishda shu zaminda paydo b о ‘lgan
degan fikr ham y о ‘q emas.
Egina tangalari loviyasimon kumush shakli berilgan b о ‘lib dastlabki k о ‘rinishni
k о ‘rsatadi. Ularni zarb qilish mos quyma s о ‘ngra esa ustidan zarb urinib tanga
shakliga keltirilgan. Ular tangani «stater» deb nomlashgan, tarjimada
«tarozi»(grekcha) degan ma’noni bildiradi.Egina staterlarida toshbaqa surati
tasvirlangan.Bu staterning og‘irligi 12 gramm b о ‘lgan. Gerodotning
ma’lumotlarida ham shunga о ‘xshash ma’lumotlar keltirilgan.
Lishklana tangalari haqida Agrikole quyidagicha ma’lumot keltiradi.
«Attikaning t о ‘rtinchi qiroli Agrifoniy kullariga kumushni Lavrion tog‘idan
qazib olishni buyurdi». .Talant grek tilidan olingan b о ‘lib, talvatov og‘irlik
degan ma’noni bildiradi. U dastlab Etnada og‘irlik о ‘lchov birligi sifatida
ishlatilgan. Taxminga k о ‘ra u Elladaga Vavilondan kirib kelgan. 1 talant 60
minaga teng b о ‘lsa 6000 ming draxmaga о ‘lchangan yoki 36000 obolga teng.

594 yilga kelib Afinada Solon islohatidan s о ‘ng, talantga aniq og‘irlik miqdori
belgilanadi. YA’ni 26,196 kg ga tenglashtirilgan. Ungacha talant 34,33 kg
og‘irlikda noaniq ravishda mavjud edi. Iskandar Elomonga kelib talant 25,9 kg
tilloga tenglashtirilgan. Demak talant hisobsiz b о ‘lgan tangalarni og‘irlik
sifatida о ‘lchash uchun ishlatilgan.
5. Qadimgi Yunoniston tangalarini davrlashtirish.
Draxma (Grekcha – braxil- uyum) degan ma’noni bildirib , uning kelib chiqishi
odamzodning metalni parchalangan holda ishlatib yurish davriga oiddir. Bu
qadimgi grek tangasi ham hisoblanib, u evolyusion y о ‘l bilan rivojlanib kelib,
antik Gretsiyada 1 ming 100 draxmaga tenglashtirilgan. 6000 draxma 1 talantga
teng b о ‘lgan. Draxmalarni zarb qilishda kumushdan foydalanishgan.
Draxma (Grekcha – braxil- uyum) degan ma’noni bildirib, uning kelib chiqishi
odamzodning metalni parchalangan holda ishlatib yurish davriga oiddir. Bu
qadimgi grek tangasi ham hisoblanib, u evolyusion y о ‘l bilan rivojlanib kelib,
antik Gretsiyada 1 ming 100 draxmaga tenglashtirilgan. 6000 draxma 1 talantga
teng b о ‘lgan. Draxmalarni zarb qilishda kumushdan foydalanishgan.
U eramizdan av. VI asrda boshlangan. Gretsiyaning turli xududlarida uning
og‘irligi turlicha edi. chunki har bir о ‘z imkoniyatlari qarab draxmalarni zarb
qilgan. Egina draxmasi 6,07 gr kumushni tashkil etsa erdi Attika draxmasi 4,36
gr kumushni tashkil qilsa. Korinor draxmasi 2,97 yoki 2,91 gr ni tashkil qilgan.
Abder draxmasi esa 3,6 gr kumush, Xiosos draxmasi 3,93 ga teng b о ‘lgan.
Ammo Savdolar k о ‘proq, Afina draxmasida (4,25 gr kumush) olib borilgan.
Draxmalardan tashqaridan didraxma, tetradraxma, dekadraxma kabilar
ishlatilgan.Draxmalar grek millatiga xos, ular k о ‘proq va intensiv ravishda
chiqarilgan. Hozirgi kunda Makedoniya, Kipr pullari hisoblanadi.
1. Tetradraxma (- 4 draxma) kumush. Afrikaga tegishli er.av. 500 y.
15

2. Draxma (6 obolga) kumush. Afrikada er.av. 500 y
3. Triobol (1g‘2 draxmaga teng) kumush. Afinada er.avv. 500 y
4. Obol (1g‘6 draxmaga teng) kumush. Afinada er.av. 500 y
5. Tetradraxma. Kumush Sirkuza er.av 510 y
6. Didradraxma S-2 draxmaga kumush. Sirakuzda er.av 510 y
7. Draxma Sirakuza. Kumushdan yasalgan. Er.av 510
8. Obol Kumush Sirakuzada er.av 500 y ishlatilgan.
9. Litra, kumush Sirakuzada er.av. 500 y.
Dastlab Rim respublikasi, keyinroq Rim imperiyasi о ‘sha zamon uchun muhim
iqtisodiy omil b о ‘lgan tanga zarb etish san’atini mukammal egallaganligi hozirgi
kunda ham kishilarni hayratda qoldirmoqda.
Dastlab Rim respublikasi, keyinroq Rim imperiyasi о ‘sha zamon uchun muhim
iqtisodiy omil b о ‘lgan tanga zarb etish san’atini mukammal egallaganligi hozirgi
kunda ham kishilarni hayratda qoldirmoqda.
Apenin yarim orolining о‘rta qismida Tibr daryosi oqib о‘tadi. Bu daryo
tog‘lardan boshlanib, tekislik bо‘ylab dengizga oqib о‘tadi. Tekislik orasida
tepaliklar bо‘lib, qadim zamonda bu tekislik botqoqlik bо‘lib, tepaliklar esa
yaproqli о‘rmon bilan qoplangan. Tekislikda lotinlar qabilasi yashagan. Tibr
dengiziga quyiladigan joydan 25 kilometr narida, daryoning sо‘l qirg‘og‘idagi
tepaliklarda kichkina Rim shaharchasi bunyodga kelgan. Rivoyatlarga kо‘ra, u
eramizdan avvalgi VIII asr о‘rtalarida barpo qilingan. Rim va uning atrofida
lotin, sabiyan va etrusk qabilalari yashaganlar. Bular birlashib Rim davlatiga

asos solganlar. Bular Rimning eng qadimgi aholisi bо‘lib, ular patritsiylar deb
atalgan. Patritsiylar (lotincha, «pater» о‘zbekchada ota degan sо‘zni bildiradi)
ota – bobolari shaharga asos solganliklari bilan faxrlanib yurardilar.
Patritsiylarning nufuzli oqsoqollardan «keksalar kengashi» tuzilgan bо‘lib,
lotincha senat deb atalgan. Dastlab Rimni senat va podsho idora qilardi.
Rimda hunarmandchilik va savdo rivojlana boshlagan. Bozorlarda,
ya’ni formalarda hunarmandchilik , qishloq xо‘jalik mahsulotlari va chorva
mollari bilan savdo qilish kuchaygan. Bu tanga – pullarning muomulaga yanada
kо‘proq chaqirishni talab qilardi.
6. Qadimgi Rim tangalari.
Mil. av. 510-509 yillarda Rimning mahalliy aholisi qо‘zg‘olon kо‘tarib, о‘z
podsholarini jabr – zulmligi tufayli taxtdan ag‘darib, uni quvib yuborganlar.
Rimda podsho boshqaradigan xokimiyat yо‘q qilingan. Uning о‘rniga respublika
ma’lum muddatga saylab qо‘yiladigan kishilar idora qiladigan davlat barpo
bо‘lgan. Rimda davlatning oliy xokimiyati xalq kengash – konsullar
hisoblangan.
Rimliklar mil. av. 238 – yilda Karfagenning zaifligidan foydalanib, Sardiniya va
Korsika orollarini bosib oladilar. Sulh muzokaralariga kо‘ra, Sardiniya
1mln.tonna kumush beradi. Shuningdek Karfagen va Sardiniya kumush
konlarining chuqurligi 1kilometrgacha chuqurlikkacha yetib borgan. Rimning
koloniyalarini bosib olishining kо‘p qismi Reyn bilan bog‘liq. 1886 yilgi
«Gorniy jurnal» ida shunday yozilgan edi.«Reynning о‘ng qirg‘og‘ida rim tog‘
ishlarini Vogaza yaqinidagi Jiroman va Markirxada uchratish mumkin…».
«Yuqori Elzasda 200 sajendan ortiq rim shaxtalari joylashgan…». «Prireyna
viloyatida rimliklar Shvarsvaldeda kumush konlariga ega bо‘lgan». Bu
hududlarning barchasi Yuliy Sezar bosib olgandan keyin Rimning Galliya
provinsiyasiga tegishli edi. Shuning uchun ham Galliyada galliya kumushidan
Yuliy Sezar tangasi zarb qilingan.
17

Imperiya davriga oid tangalar. Neron davrida (54-68) aureus 1,45 funtga tushdi.
Karakalla davrida esa aureus 1,50 funtni tashkil etdi. Deokletian davrida (285-
305 yy) aureus 1,60 funtga yetdi, ya’ni 5,5 grammni tashkil qildi. Aversida
k о ‘pchilik tangalardagi singari imperator portreti, portretning aylanasi b о ‘ylab
esa uning ismi va tituli yozib q о ‘yilgan. Reversida esa (LIBERTAS-ozodlik),
(CONCORDIA-bitim) mamlakat mustaqilligini anglatuvchi s о ‘zlar yozilgan.
Rim oltin tangalari Sharqiy Yevropa davlatlarida muomalada b о ‘lmagan, lekin
arxeologik izlanishlar natijasida Ukrainada bir necha Rim oltin tangalari topib
о ‘rganilgan, milodning I-II asrlarda 1 oltin aureus (taxminan 8 grammga teng
b о ‘lgan) 25 kumush dinorga teng b о ‘lgan. Birinchi kumush dinorlar Pliniy
davrida Rim paydo b о ‘lgandan keyin miloddan avvalgi 269 yillarda zarb qilina
boshladi. О ‘sha paytdagi dinordagi kumush funtning 1,40 qismini tashkil qilgan,
keyinchalik yillar о ‘tgan sari kamayib borgan. 485 yilda bir kumush dinor – 1
frank 63 santimaga teng b о ‘lgan, 510 yilda 87 sanitmaga, 513-707 yillarda esa
78 sanitmaga teng b о ‘lgan, qadimgi Rim kumush tangasining о ‘ng tomonida,
ya’ni aversida ikki yuzli Yanus, reversida Yupiterning ot aravadagi tasviri
berilgan. Miloddan avvalgi II asrda dinorda aversida Romning portreti, reversida
esa Dioskurning tasviri aks etgan.
Imperiya davriga oid tangalar. Neron davrida (54-68) aureus 1,45 funtga tushdi.
Karakalla davrida esa aureus 1,50 funtni tashkil etdi. Deokletian davrida (285-
305 yy) aureus 1,60 funtga yetdi, ya’ni 5,5 grammni tashkil qildi. Aversida
k о ‘pchilik tangalardagi singari imperator portreti, portretning aylanasi b о ‘ylab
esa uning ismi va tituli yozib q о ‘yilgan. Reversida esa (LIBERTAS-ozodlik),
(CONCORDIA-bitim) mamlakat mustaqilligini anglatuvchi s о ‘zlar yozilgan.
Rim oltin tangalari Sharqiy Yevropa davlatlarida muomalada b о ‘lmagan, lekin
arxeologik izlanishlar natijasida Ukrainada bir necha Rim oltin tangalari topib
о ‘rganilgan, milodning I-II asrlarda 1 oltin aureus (taxminan 8 grammga teng
b о ‘lgan) 25 kumush dinorga teng b о ‘lgan. Birinchi kumush dinorlar Pliniy
davrida Rim paydo b о ‘lgandan keyin miloddan avvalgi 269 yillarda zarb qilina
boshladi. О ‘sha paytdagi dinordagi kumush funtning 1,40 qismini tashkil qilgan,

keyinchalik yillar о ‘tgan sari kamayib borgan. 485 yilda bir kumush dinor – 1
frank 63 santimaga teng b о ‘lgan, 510 yilda 87 sanitmaga, 513-707 yillarda esa
78 sanitmaga teng b о ‘lgan, qadimgi Rim kumush tangasining о ‘ng tomonida,
ya’ni aversida ikki yuzli Yanus, reversida Yupiterning ot aravadagi tasviri
berilgan. Miloddan avvalgi II asrda dinorda aversida Romning portreti, reversida
esa Dioskurning tasviri aks etgan.
Neron (54-68 yy) tomonidan zarb qilingan dinorning og‘irligi 3,14 grammni
tashkil etgan. Vaqt о ‘tgan sari tanganing probasi tushib borgan.
Neron dinariysi. Kumush. 19,2 x 20,9 mm
Shundan keyin imperator Karakalla past probali dinorlarni muomalaga chiqardi.
Shuningdek Antonian toza kumushdan tanga chiqardi. Antonian – kumush Rim
tangasi b о ‘lib, imperator Karakallaning sharafiga nomlangan. Uning og‘irligi
4,7 – 5,3 grammga teng b о ‘lgan. О ‘sha paytda u ikki dinorga teng b о ‘lgan.
Imperator Karakalla iqtisodiy inqirozdan tezroq chiqishi uchun pul islohoti
о ‘tkazdi va toza kumushdan tanga zarb qildirdi. Bu islohotgacha Rimda , ya’ni II
asrgacha muomalada Rim kumush dinorlari keng tarqalgan. Avrelianning
hukmronlik yillarida Antonianning qadri ancha k о ‘tarilgan, ya’ni 1 Antonian 20
dinorga teng b о ‘lgan.
Shundan keyin imperator Karakalla past probali dinorlarni muomalaga chiqardi.
Shuningdek Antonian toza kumushdan tanga chiqardi. Antonian – kumush Rim
tangasi b о ‘lib, imperator Karakallaning sharafiga nomlangan. Uning og‘irligi
4,7 – 5,3 grammga teng b о ‘lgan. О ‘sha paytda u ikki dinorga teng b о ‘lgan.
Imperator Karakalla iqtisodiy inqirozdan tezroq chiqishi uchun pul islohoti
о ‘tkazdi va toza kumushdan tanga zarb qildirdi. Bu islohotgacha Rimda, ya’ni II
asrgacha muomalada Rim kumush dinorlari keng tarqalgan. Avrelianning
hukmronlik yillarida Antonianning qadri ancha k о ‘tarilgan, ya’ni 1 Antonian 20
dinorga teng b о ‘lgan.
19

О ‘sha paytlardagi dinorlarning vaqti portret va imperator rasmiga qarab
belgilangan. Faqatgina Adrian tangasidagina sanaga о ‘xshash s о ‘z yozilgan:
“Rimga asos solingandan keyin 848 yil shahar manzarasi”. Bu tanga 120 yilda
Rimga asos solinganligining xotirasiga bag‘ishlab о ‘tkazilgan sirk о ‘yinlari
paytida zarb qilingan.
Milodning I-II asrlarda tangalarning qiymati quyidagicha b о ‘lgan:
1oltin aureus (taxminan 8gr)- 25 kumush dinor
1 kumush dinor (tax.4gr)- 4 kumush sestersiya
1 kumush sestersiy (1gr) – 2 dupondiy latun
1 dupondiy – 2 bronza ass
Rimning eng mashhur tangalaridan biri soliddir. Solid (lotincha “Solidus”
s о ‘zidan olingan b о ‘lib, “qattiq” mustahkam degan ma’noni bildiradi) Rim oltin
tangasi hisoblanadi. Solid imperator Konstantin tomonidan 314 yilda aureus
о ‘rniga joriy qilingan tangadir. G‘arbiy Rimda solid 324 yildan boshlab zarb
qilinib, muomalaga kiritildi. Solidning og‘irligi 1,72 oltin funtga teng b о ‘lib,
4,55 grammni tashkil etgan. Mana shu davrdan boshlab Rimning pul birligi
sifatida muomalada b о ‘lgan. Keyinroq esa Vizantiya imperiyasida ham asosiy
pul birligi rolini о ‘tagan.
Rimning eng mashhur tangalaridan biri soliddir. Solid (lotincha “Solidus”
s о ‘zidan olingan b о ‘lib, “qattiq” mustahkam degan ma’noni bildiradi) Rim oltin
tangasi hisoblanadi. Solid imperator Konstantin tomonidan 314 yilda aureus
о ‘rniga joriy qilingan tangadir. G‘arbiy Rimda solid 324 yildan boshlab zarb
qilinib, muomalaga kiritildi. Solidning og‘irligi 1,72 oltin funtga teng b о ‘lib,
4,55 grammni tashkil etgan. Mana shu davrdan boshlab Rimning pul birligi
sifatida muomalada b о ‘lgan. Keyinroq esa Vizantiya imperiyasida ham asosiy
pul birligi rolini о ‘tagan.

Soliddan tashqari uning yarim qiymatiga ega b о ‘lgan semisenslar va 1,3 qismini
tashkil qiluvchi – triyenslar zarb qilinib, muomalaga kiritila boshladi.
Imperator Konstantin (306-337) о ‘tkazgan pul islohotidan keyin tanga pullar
quyidagi qiymatga ega b о ‘ldi.
1 oltin solid (4,5 gr) – 2 semisa yoki 3 triyens
1 oltin solid – 14 kumush miliariy
1 kumush miliariy (4,5 gr)- 1,7 kumush silivka
14 miliariy – 24 silivka
1 kumush miliariy – 33 mis nummiy
1 mis nummiy – 5 mis dinor
21

Mavzu: Tangalar paydo bo’lgunga qadar turli xalqlarda ayirboshlash vositasi bo’lib xizmat qilgan xom-ashyo va buyum-narsalar haqida yozma bayon tayyorlash. Reja: 1. Tangalar paydo bo’lishi. 2. Tangalar paydo bo’lgunga qadar turli xalqlarda ayirboshlash vositasi bo’lib xizmat qilgan xom-ashyo 3. Draxma Xulosa.

4. Numizmatika - tangalar xaqidagi fandir. U lotincha “numisma” sо‘zidan olingan bо‘lib, tanga ma’nosini bildiradi. Numizmatlar tangalardagi rasmlar (tip), yozuvlar (izoh), ularning og‘irligi, о‘lchami, metall sifati, kim tomonidan zarb etilganligi, qachon va qayerda muomalada bо‘lganligi kabilarni о‘rganadilar. Numizmatik izlanish asosida tangalardan tarix va madaniyatga oid bо‘lgan ma’lumotlarni aniqlash mumkin. Qog‘oz pullarni bonistikaо‘rganadi. Numizmatika - tangalar xaqidagi fandir. U lotincha “numisma” sо‘zidan olingan bо‘lib, tanga ma’nosini bildiradi. Numizmatlar tangalardagi rasmlar (tip), yozuvlar (izoh), ularning og‘irligi, о‘lchami, metall sifati, kim tomonidan zarb etilganligi, qachon va qayerda muomalada bо‘lganligi kabilarni о‘rganadilar. Numizmatik izlanish asosida tangalardan tarix va madaniyatga oid bо‘lgan ma’lumotlarni aniqlash mumkin. Qog‘oz pullarni bonistikaо‘rganadi. Tanga - bu belgilangan normadagi metall quymasi. U о‘zining og‘irligi, qiymatiga, sifat tarkibiga ega bо‘lgan qonuniy muomala vositasi hisoblanadi. Pul, qiymat о‘lchovi, muomala vositasi, xazina tо‘plash, tо‘lov vositasi, jahon puli vazifalarini bajaradi. Tangalar fanning turli sohalari, jumladan tarix, arxeologiya, siyosiy iqtisod , tilshunoslik san’atshunoslikka oid masalalarni hal etishga yordam beradi. Insoniyat tarixi va madaniyatini о‘rganishda tangalarning ahamiyati katta. Xususan, tarix, siyosat, iqtisod, san’atshunoslik, mafkura, til, me’morchilik, savdo, xalqaro aloqalar bilan bog‘liq bо‘lgan muammolarni yechishda muhim rol о‘ynaydi. Tangalar bо‘lib о‘tgan tarixiy voqealarning sanasi, shohlar hukmronligi, davlat chegaralari, kiyimlarini о‘rganishda ham katta ahamiyatga ega. Qо‘lyozmalar asrlar davomida boshqalar tomonidan о‘zgartirilar, qayta kо‘chirib yozilar, ayrim sо‘zlarning ma’nosi aslidan uzoqlashib ketardi. Tangalardagi zarb etilgan yozuvlar esa qanday bо‘lsa shundayligicha saqlanib qolaveradi.

1. Numizmatika fani, uning maqsadi va vazifalari. “Numizmatika” termini о‘rta asrlarda paydo bо‘lgan. Bugungi kunda “numizmatika” tushunchasi tanga va medallarni kolleksiyalash hamda ularni о‘rganuvchi fanni о‘z ichiga oladi. Yevropada qadimgi tanga pullarga qiziqish uyg‘onish davrida boshlangan. Dastavval ularga estetik nuqtai – nazardan qaralgan va mashhur tanga kolleksionerlari bо‘lgan. Ayniqsa XIV-XV asrlarda uyg‘onish davri mamlakati bо‘lgan Italiyada qadimgi Rim tangalarini mashhur italyan shoiriPetrarka (1304-1374) tо‘plagan. Florensiyalik Kozimo Medichi(1389-1464) va boshq. Birinchi numizmat paduyalikDjovanni Kavini(1499-1570) bо‘lib, uning kolleksiyasida kо‘plab qadimgi davr tangalari bо‘lgan. “Numizmatika” termini о‘rta asrlarda paydo bо‘lgan. Bugungi kunda “numizmatika” tushunchasi tanga va medallarni kolleksiyalash hamda ularni о‘rganuvchi fanni о‘z ichiga oladi. Yevropada qadimgi tanga pullarga qiziqish uyg‘onish davrida boshlangan. Dastavval ularga estetik nuqtai – nazardan qaralgan va mashhur tanga kolleksionerlari bо‘lgan. Ayniqsa XIV-XV asrlarda uyg‘onish davri mamlakati bо‘lgan Italiyada qadimgi Rim tangalarini mashhur italyan shoiriPetrarka (1304-1374) tо‘plagan. Florensiyalik Kozimo Medichi(1389-1464) va boshq. Birinchi numizmat paduyalikDjovanni Kavini(1499-1570) bо‘lib, uning kolleksiyasida kо‘plab qadimgi davr tangalari bо‘lgan. 1517 yilda Rimda Andreo Fulvioning “Izobrajeniya znamenitix lyudey” (“Mashhur shaxslarning tasviri”), 1553 yilda Lionda Gilyom Rullning “Begliy obzor monet naiboleye znamenitix lits, sushestvovavshix s sotvoreniya mira, s kratkim opisaniyem ix jizni i deyaniy, zaimstvovannim u klassikov” (Dunyo yaratilgandan buyon yashagan taniqli kishilarning tangalardagi hayoti va faoliyati haqida qisqacha ma’lumot)asari bо‘lib, u tarixiy shaxslar , ya’ni Rim hukmdorlarining tasvirlariga qiziqqan xolos. Lekin ulardan hech biri tangalarni 3

о‘rganishga ilmiy nuqtai nazardan yondashmagan. Vaqt о‘tishi bilan numizmatika predmetlarini tо‘plash ishi keng urf bо‘lgan. XVI asr о‘rtalarida mansabdorlarning saroy va qasrlarida 950 ta maxsus kabinetlar bо‘lgan (Myuns kabinet). Kolleksiyalar bilan ishlash uchun maxsus xizmatchilar yollangan. XVI asrda birinchi numizmatikaga oid yozma ishlar paydo bо‘lgan. (Bu asarlarda afsonalar, fantastik fikrlar kuchli bо‘lgan). Ilmiy numizmatikaga Vena universiteti arxeologi, professori Y.Ekkel (1737- 1798) asos soldi. U sakkiz jilddan iborat “Nauka o drevnix monetax” “Qadimgi tangalar ilmi” (Vena, 1792-1798) kitobida 70 mingdan ziyod tangalarga tartib berdi. Y.Ekkelning bu tо‘plami uchun unga antik davr tangashunosligining otasi nomi berilgan. Ilmiy numizmatikaga Vena universiteti arxeologi, professori Y.Ekkel (1737- 1798) asos soldi. U sakkiz jilddan iborat “Nauka o drevnix monetax” “Qadimgi tangalar ilmi” (Vena, 1792-1798) kitobida 70 mingdan ziyod tangalarga tartib berdi. Y.Ekkelning bu tо‘plami uchun unga antik davr tangashunosligining otasi nomi berilgan. Germaniyalikakademik Rossiya Fanlar Akademiyasi Qozon universiteti professori Xristian Martin Fren (1782-1851) Oltin О‘rda tangalarini о‘rganib, tasniflagan. Xristian Martin Frenni 1807 yilda universitetga taklif etishganda, u “Opisaniye nekotorix Samanidskix i buveyxidskix monet” mavzusida arab tilida ma’ruza о‘qigan va bu ma’ruza kitob qilib chop etilgan. U bu yerda Povoljyedan topilgan tangalarning 400 turini о‘rgandi va yozma manbalarda keltirilmagan Oltin О‘rda xonlarning nomlarini aniqladi. Bundan keyin olim Peterburgdan ketmadi va umrini Sharq tangalarini о‘rganishga bag‘ishladi. U xatto о‘z familiyasiga Xristian Danilovich nomini qо‘shdi. Uning shogirdi P.S.Savelyev u haqda: “Martin Fren Rossiya uchun Sharq tangalari manbashunosligini ochdi”, - deb yozadi. 1834 yilda A.D.Chertkovning “Opisaniye drevnix russkix monet” asarida qadimgi rus tangalarining ilmiy tasnifini amalga oshirdi. Rus numizmati Aleksey Vasilyevich Oreshnikov (1855-1933) tangani muhim tarixiy manba deb

ataydi. Uning “Russkiye moneti” asarida tangalarni knyazliklarga ajratib katalog tuzgan. XX asrda numizmatikaning mavqei о‘zgardi. Tadqiqotlar xususiy myunskabinetlardan davlat darajasiga kо‘tarildi. “Numizmat” tushunchasi “kolleksioner” tushunchasidan ajratildi. Tangalar haqidagi fan tadqiqotchilarning harakatlari tufayli olg‘a siljidi. 1986 - yilda Kembrijda 13 tomlik tanga pullar tarixi bо‘yicha jahon olimlari ishtirokida yozilgan tо‘plamning 1 jild bosmadan chiqdi. О‘zR FA Muso Toshmuhammad о‘g‘li Oybek nomli О‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyining “Numizmatika” bо‘limi О‘rta Osiyo bо‘yicha eng boy haqiqiy tangalar saqlanadigan va uni о‘rganadigan ilm-fan dargohlaridan biridir. Unda Eron shohi Doroning oltin tangalari, Aleksandr Makedonskiyning tetradrahmasidan tortib XX asrning boshlarida О‘rta Osiyoda zarb qilingan va savdo muomalasida yuritilgan 65 mingdan kо‘p turli tuman oltin, kumush va misdan ishlangan tangalar saqlanmoqda. XX asrda numizmatikaning mavqei о‘zgardi. Tadqiqotlar xususiy myunskabinetlardan davlat darajasiga kо‘tarildi. “Numizmat” tushunchasi “kolleksioner” tushunchasidan ajratildi. Tangalar haqidagi fan tadqiqotchilarning harakatlari tufayli olg‘a siljidi. 1986 - yilda Kembrijda 13 tomlik tanga pullar tarixi bо‘yicha jahon olimlari ishtirokida yozilgan tо‘plamning 1 jild bosmadan chiqdi. О‘zR FA Muso Toshmuhammad о‘g‘li Oybek nomli О‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyining “Numizmatika” bо‘limi О‘rta Osiyo bо‘yicha eng boy haqiqiy tangalar saqlanadigan va uni о‘rganadigan ilm-fan dargohlaridan biridir. Unda Eron shohi Doroning oltin tangalari, Aleksandr Makedonskiyning tetradrahmasidan tortib XX asrning boshlarida О‘rta Osiyoda zarb qilingan va savdo muomalasida yuritilgan 65 mingdan kо‘p turli tuman oltin, kumush va misdan ishlangan tangalar saqlanmoqda. Ushbu tangalar о‘lkamizning iqtisodiy rivojlanishi, hunarmandchilik va tashqi savdo aloqalari tarixini о‘rganish uchun qimmatli manbalar beradigan ilm xazinasidir. Numizmatika ba’zan tarixning muhim sahifalari bо‘lgan о‘z zamonasining siyosiy-iqtisodiy tuzilmalarini ochib berishda qimmatli 5

O'xshashlar

Bolalarni tabiiy oziqlantirish. Ona sutining miqdoriy va sifat tarkibi. Ayol sutining immunobiologik xususiyatlari

Ta’lim jarayonlarida axborot texnologiyalarning tutgan o’rni

YILQILAR GIGIYENASI

Dasturiy injenering” fanidan “Dorixona ma’lumotlar bazasini loyihasini loyihalashtirish va ishlab chiqish” mavzusida kurs ishi 29v

SO'NGI PODSHOLIK DAVRIDA MISR