TANQIDIY VA KREATIV TAFAKKURNING MOHIYATI, ILMIY-NAZARIY TAVSIFI
![TANQIDIY VA KREATIV TAFAKKURNING MOHIYATI, ILMIY-
NAZARIY TAVSIFI
REJA :
1. Tafakkur, tanqidiy va kreativ tafakkurning mohiyati .
2. Tanqidiy va kreativ tafakkurning xususiyatlari.
3. Tanqidiy va kreativ tafakkurning funksiyalari .
4. O`quvchilarda tanqidiy tafakkurni shakllantirishning bosqichlari .](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_1.png)
![1. Tafakkur, tanqidiy va kreativ tafakkurning mohiyati .
Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Tafakkur orqali biz sezgi
a'zolarimiz bilan bevosita aks ettirib bo’lmaydigan narsa va hodisalarni ongimizda
aks ettiramiz. Umuman olganda tashqi muhitdagi narsa va hodisalar o’rtasida ko’z
bilan ko’rib, quloq bilan eshitib bo’lmaydigan ichki munosabatlar hamda
qonuniyatlar mavjud. Ana shu ichki bog’lanish hamda qonuniyatlarni biz tafakkur
orqali bilib olamiz. Demak, tafakkur deb narsa va hodisalar o’rtasidagi eng
muhim bog’lanishlar va munosabatlarning ongimizda aks ettirilishiga aytiladi.
Aynan tafakur orqali biz moddiy olamdagi narsa va hodisalarning mohiyatini
bilish imkoniga ega bo’lamiz. Shu bois dunyoni bilishda bevosita sezish, idrok,
tasavvur va bevosita tafakkur muhim rol o’ynaydi.
Tafakkur tushunchasining mazmun mohiyati psixologiya darsliklarida olimlar
tomonidan turlicha talqin qilinadi. Jumladan, umumiy psixologiya darsliklarida
tafakkurga berilgan ta'riflar turlicha bo’lib uning ikkita yoki uchta muhim
xususiyati ta'kidlab o’tiladi, xolos. Jumladan, P.I.Ivanovning darsligida "Tafakkur
insonning shunday aqliy faoliyatidirki, bu faoliyat voqelikni eng aniq, to’liq,
chuqur va umumlashtirib aks ettirishga (bilishga), insonni yana ham oqilona
amaliy faoliyat bilan shug’ullanishiga imkon beradi" deb ta'riflanadi. Ushbu
ta'rifda tafakkurning to’la, aniq va umumlashtirilgan holda aks ettirishi ta'kidlab
o’tiladi, xolos, lekin uning xarakterli xususiyatlari bevosita so’z yordami bilan
ifodalanishi muallifning diqqat markazidan chetda qolgan.
M.V.Gamezo tomonidan "Tafakkur voqelikning umumlashgan holda va so’z
hamda o’tmish tajriba vositalarida aks ettirilishi" ekanligi bayon qiladi. U
tafakkurning umumlashgan so’z vositasida va vositali atrof- muhit hodisalarini aks
ettira olishni ta'kidlaydi.
A.V.Petrovskiy tahriri ostidagi darslikda tafakkurga quyidagicha ta'rif
keltiriladi: "Tafakkur - ijtimoiy sababiy, nutq bilan chambarchas bog’liq muhim bir
yangilik qidirish va ochishdan iborat psixik jarayondir, boshqacha qilib aytganda,
tafakkur voqelikni analiz va sintez qilish, uni bevosita va umumlashtirib aks
ettirish jarayonidir".](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_2.png)
![Tafakkur operasiyalari
Tafakkur jarayoni insonning bilishga bo’lgan ehtiyojlari, tevarak-atrofdagi
olam va turmush to’g’risidagi o’z bilimlarini kengaytirishga va chuqurlashtirishga
intilish sababli vujudga keladi. Fikr qiluvchi kishining tafakkuri-obyektni anglashi,
bilishi tafakkur jarayonining xarakterli xususiyatidir. Odam o’zi idrok qilayotgan
narsalar to’g’risida fikr qiladi. Shuning uchun tushunchalar narsalarning butun bir
sinfi, turkumi to’g’risida fikr qiladi, ya'ni bular tafakkurning obyekti bo’ladi. Bir
narsaga tayanmagan quruqdan quruq tafakkur bo’lishi mumkin emas.
Analiz, sintez, taqqoslash, abstraksiyalash va umumlashtirish, tasniflash va
tizimga solish aqliy operasiyalarning asosiy turlaridir.
Analiz - shunday bir tafakkur operasiyasidirki uning yordami bilan biz narsa
va hodisalarni fikran yoki amaliy jihatdan xususiyatlarini tahlil qilamiz. Analiz
jarayonida butunning uning qismlariga va elementlariga bo’lgan munosabati
aniqlanadi. Tahlil obyektlari amalda ajratib bo’lmaydigan elementlarga yoki
belgilarga bo’lishda ifodalanishi mumkin. Allomalarimizning ta'kidlashicha,
maymunning yong’oqni chaqishining o’ziyoq boshlang’ich, oddiy analizdir.
O’quvchi va o`quvchi yoshlar turmushda va va dars jarayonida analiz yordami
bilan ko’pgina ishlarni amalga oshiradilar, topshiriqlar, misol va masalalarni
yechadilar. Demak, tabiat va jamiyatdagi bilim va tajribalarni inson tomonidan
o’zlashtirib olish analizdan boshlanadi. Masalan, buni quyidagi sxemada ko’rish
mumkin. Muammoli vaziyatlarni yechish usullari
Dars jarayoni vaqtida tafakkurning analiz qilish faoliyati katta o’rin tutadi.
Chunonchi, savodga o’rgatish nutqni tahlil qilishdan, gapni so’zlarga, so’zlarni
bo’g’inlarga, bo’g’inlarni tovushlarga ajratishdan boshlanadi. Matematik masalani
yechish tahlil qilishdan, dastlab bir qancha ma'lum sonlarni topishdan boshlanadi.
Agarda inson oldiga avtomashina motorining tuzilishini bilish vazifasi qo’yilsa, u
holda bu topshiriqni hal qilish u motorni ayrim qismlarga ajratib, har bir qismni o’z
navbatida alohida olib tekshirish lozim bo’ladi va hokazo.
Sintez - shunday bir tafakkur operasiyasidirki, biz narsa va hodisalarning
analizda bo’lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo’laklarini sintez yordami bilan](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_3.png)
![fikran va amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga keltiramiz. Sintez
elementlarning, narsa va hodisalarning qismlari va bo’laklarini bir butun qilib
qo’shishdan iborat aqliy faoliyat ekanligi ta'rifdan ko’rinib turibdi. Analiz aqliy
bo’lgani kabi sintez ham amaliy xarakter kasb etadi. Masalan, birinchi sinf bolasi
o’z harf xaltasidagi keltirilgan harflardan foydalanib, bo’g’in, bo’g’inlardan so’z,
so’zlardan gap, gaplardan qisqa axborot, undan esa hikoya tuzadi.
Analiz va sintez o’zaro bevosita mustahkam bog’langan yagona jarayonning
ikki tomonidir. Agar narsa va hodisalar analiz qilinmagan bo’lsa, uni sintez qilib
bo’lmaydi, har qanday analiz predmetlarni narsalarni bir butun holda bilish asosida
amalga oshirilishi lozim.
Taqqoslash - shunday bir tafakkur operasiyasidirki, bu operasiya vositasi
bilan obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga o’xshashligi va bir-
biridan farqi aniqlanadi.
XIX-XX asrlarda yashagan olim K.D.Ushinskiy taqqoslash jarayoni borasida
quyidagilarni ta'kidlagan: "Agar siz tabiatni bir narsasini ravshan tushunib olishni
istasangiz, uning o’ziga juda o’xshash bo’lgan narsalardan tafovutini topingiz va
uning o’zida juda uzoq bo’lgan narsalar bilan o’xshashligini topingiz. Ana shunda
siz shu narsaning eng muhim belgilarini payqab olasiz, demak shu narsani tushunib
olasiz".
Narsa va hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik yoki farqni, teng yoki
tengsizliklarni, ayniyat yoki ziddiyatlarni aniqlashdan iborat bo’lgan fikr yuritish
operasiyasi, bilishning dastlabki va zarur vositasi bo’lib hisoblanadi. Ajdodlarimiz
taqqoslashning ta'limdagi roli to’g’risida shunday fikrlarni bildirgan edi.
Taqqoslash har qanday tushunishning va har qanday tafakkurning asosidir.
Olamdagi narsalarning hammasini taqqoslab ko’rish yo’li bilan bila olmasak,
boshqa yo’l bilan bila olmaymiz, agar biz hech narsa bilan solishtirishimiz va
farqini bilib olishimiz mumkin bo’lmagan biron bir narsaga duch kelganimizda
edi, u holda biz shu narsa to’g’risida hech qanday fikr qila olmagan bo’lar edik.
Taqqoslash operasiyasi ikki xil yo’l bilan amalga oshishi mumkin: amaliy
aniq narsalarni bevosita solishtirish va nazariy tasavvur qilinayotgan obrazlarni va](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_4.png)
![narsalarni ongda fikran taqqoslash. Agar odam ikki boylam yukni qo’l bilan
ko’tarib, bir necha xil taom mazasini qiyoslasa yoki ikki paykal paxtazor
hosildorligini taqqoslasa, bu amaliy taqqoslash bo’ladi. Shuningdek, o’quvchilar
ikki qalam yoki ikki sterjenning uchini yog’ochga yoki qog’ozga solishtirsalar, u
analogik holatga misol bo’la oladi. Bundan tashqari metr bilan masofani, tarozi
bilan og’irlikni, termometr bilan haroratni, teleskop bilan osmon jismlarini
o’lchash paytida ham taqqoslash jarayoni vujudga keladi.
Inson tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarning barchasini bevosita aks
ettirish, qo’l bilan paypaslash imkoniyatiga ega emas. Shu boisdan to’planadigan
bilimlarning aksariyati qo’l bilan ushlash, ko’z bilan kuzatish evaziga emas, balki
fikr yuritish orqali, mantiq yordamida anglaniladi. Ular o’rtasida o’xshash va farqli
alomat hamda belgilar nazariy taqqoslash asosida ajratiladi. Demak, inson
olayotgan keng ko’lamdagi axborotlar farqini fikran taqqoslash yordamida anglab
yetadi. Jumladan, o’quvchilar dilda o’ylayotgan narsalarni fikran solishtirib
ko’radilar. Ba'zan turli yoshdagi kishilar o’z tengdoshlari xarakterida, qiziqishida,
yurish turishida, muomalasida va boshqa xususiyatida o’xshashlik va tafovut
borligini topadilar.
Abstraksiya - shunday fikr tafakkur operasiyasidirki, bu operasiya yordami
bilan moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyatlarini farqlab olib,
ana shu xususiyatlardan narsa va hodisalarning muhim bo’lmagan ikkinchi darajali
xususiyatlarini fikran ajratib tashlaymiz.
Abstraksiya jarayonida obyektdan ajratib olingan belgi, alomatning o’zi
tafakkurning mustaqil obyekti bo’lib qoladi. Abstraksiya operasiyasi tahlil
natijasida vujudga keladi. Masalan, sinf devorini tahlil qilish jarayonida uning
faqat bir belgisini, ya'ni oqligini ajratib olish mumkin va oq devor to’g’risida emas,
balki devorning oqligi to’g’risida, keyin esa umuman oqlik haqida fikr yuritish
mumkin. Kishilar quyosh, oy, yulduz, elektr, olov ba'zi planetalar, ayrim tosh va
hokazolarning ko’z o’ngilarida yoritishni kuzata turib ularning bitta umumiy
belgisini, ya'ni yoritishni fikran ajratib olib, umuman yoritish to’g’risida mulohaza
yuritiladi.](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_5.png)
![Buyumlarni narsa va hodisalarni jism va predmetlarni bir-biri bilan taqqoslash
paytida ham abstraksiyalash jarayoni yuzaga keladi. Bunda narsa va hodisalarning
mavjud belgilariga, masalan tusiga, shakliga, tezligiga, og’irligiga, qiymatiga va
shu kabi o’xshash sifatlarga qarab taqqoslanadi.
Abstraksiya operasiyasi bilan insonni qurollantirish intellektual jihatdan
intensiv rivojlanishiga olib keladi, shuningdek mustaqil bilim olish faoliyatini
takomillashtiradi.
Umumlashtirish - tafakkurda aks etgan bir turkum narsalarning, o’xshash
muhim belgilarning shu narsalar to’g’risidagi bitta tushuncha qilib, fikrda
birlashtirish demakdir. Psixologiyada umumlashtirish muammosi bo’yicha yagona
yo’nalishdagi nazariya mavjud emas. Shuning uchun psixologlar bu jarayonni
turlicha talqin qiladilar, goho uni guruhlarga bo’lib o’rganadilar. Shuningdek,
maktab ta'limini qaysi umumlashtirish usuli asosida amalga oshirish to’g’risida
olimlar turlicha nuqtai nazardan yondashadilar. S.L.Rubinshteyn, V.V.Davidov
tomonidan ta'limda nazariy jihatdan umumlashtirish usulini yoqlab chiqsalar,
N.A.Menchinskaya, D.N.Bogoyavlenskiylar ham nazariy, ham amaliy usulni
qo’llashni tavsiya etmoqdalar. Ammo o’quv faoliyatining turli-tumanligi dars
jarayonida har xil umumlashtirish usullaridan foydalanish kerakligini taqazo qiladi.
Psixologiyada umumlashtirishning keng qo’llaniladigan ikki turi: tushunchali
umumlashtirish va hisssiy-konkret umumlashtirish yuzasidan ko’proq fikr
yuritiladi. Tushunchali umumlashtirishda predmetlar obyektiv muhim belgi asosida
umumlashtiriladi. hissiy-konkret umumlashtirishda esa predmetlar topshiriq
talabiga binoan tashqi belgi bilan umumlashtiriladi. Psixologlar noto’g’ri
umumlashtirishning hissiy-konkret umumlashtirishdan tafovuti borligini hamisha
ta'kidlab kelmoqdalar. O’quvchi va o`quvchi ba'zan predmetlarni muhim
bo’lmagan belgisiga asoslanib noto’g’ri umumlashtiradilar, vaholanki, topshiriq
shartida bu talab ular oldiga mutlaqo qo’yilmaydi. Lekin bu nazariyaning
himoyachilari noto’g’ri umumlashtirishni alohida tur deb hisoblaydilar.
Umumlashtirish, abstraksiyalash operasiyasidan ajralgan holda sodir
bo’lmaydi, har qanday umumlashtirish asosida abstraksiyalash jarayoni yotadi.](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_6.png)
![Umumlashtirish jarayoni abstraksiyasiz mavjud bo’lishi mumkin, lekin
abstraksiyasiz umumlashtirishning yuzaga kelishi mumkin emas. Agar
abstraksiyalash faoliyatida narsa va hodisalarning o’xshash hamda muhim belgilari
tasodif belgilardan fikran ajratib olinsa, umumlashtirishda esa ajratib olingan
o’xshash, umumiy va muhim belgilarga suyangan holda narsa va hodisalar
birlashtiriladi.
Umumlashtirish jarayoni so’z ta'sirida vujudga kelgan ikkinchi signallar
tizimiga asoslanadi. Akademik I.P.Pavlov fikricha, nutq signallari tufayli nerv
faoliyatining yangi tamoyili abstraksiyalash va shu bilan birga oldingi tizimning
behisob signallarini umumlashtirish vujudga keladiki, bunda ham o’z navbatida
ana shu umumlashtirilgan yangi signallar tag’in analiz va sintez qilinaveradi. Fikr
yuritishning umumlashtirish operasiyasi har xil asoslarga ko’ra turlarga bo’lib
o’rganiladi. Umumlashtirishni mazmuniga ko’ra tushunchali umumlashtirish va
yaqqol-ko’rgazmali yoki elementar umumlashtirish turiga ajratish qabul qilingan.
Tushunchali umumlashtirish orqali obyektiv qonuniyatlarni muhim belgilari
bo’yicha birlashtirish amalga oshiriladi. Bunda muhim belgilar umumlashtirilib,
obyektiv qonuniyatlarni ochish mumkin bo’ladi. Yaqqol-ko’rgazmali
umumlashtirishda narsa va hodisalar tashqi hamda yaqqol belgilar bo’yicha
umumlashtiriladi.
Konkretlashtirish - hodisalarni ichki bog’lanish va munosabatlardan qat'iy
nazar bir tomonlama ta'kidlashdan iborat fikr yuritish operasiyasidir.
Umumiy mavhum belgi va xususiyatlarni yakka yolg’iz obyektlarga tadbiq
qilish bilan ifodalanadigan fikr yuritish operasiyasi insonning barcha faoliyatlarida
faol ishtirok etadi. Voqelik qanchalik yaqqol shaklda ifodalansa, inson uni
shunchalik oson anglab yetadi. Insonlar dastavval tevarak atrofni aniq belgilariga
asoslanib, aniq holda aks ettirganlar, yaqqol obrazlarga suyanib tasavvur qilish
imkoniyatiga ega bo’lganlar, shu boisdan to hozirgi kunga qadar aniqlik belgisi har
qanday inson zoti uchun eng yaqin belgi bo’lib isoblanadi.
Psixologlar tadqiqotlarining ko’rsatishiga qaraganda konkretlashtirish odamda
ikki xil vazifani bajaradi. Birinchidan, umumiy abstrakt belgining yakka obyektga](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_7.png)
![tadbiq etish amalga oshiriladi. Masalan, biz "oq" deganimizda ko’z oldimizga qor,
qog’oz, paxta va shu kabilar kelishi mumkin. Ikkinchidan, konkretlashtirish
umumiy va yakka belgilar kamroq bo’lgan umumiylikni ochishda ifodalanadi.
Masalan, biz olma, olxo’ri, uzumni mevalar qatoriga stol-stul, divan va shu
kabilarni mebellar qatoriga qo’shamiz. Umumiy fikrlarni bayon qilish va izohlash
chog’ida odatda keltiriladigan misollarning hammasi konkretlashtirishning o’zidir.
Klassifikasiyalash - bir turkum ichidagi narsalarning bir-biriga
o’xshashligiga va boshqa turkumdagi narsalardan farq qilishiga qarab narsalarni
turkumlarga ajratish tizimidir. D.I.Mendelevni "Elementlarning davriy tizimi"
jadvali bunga yorqin misoldir. Bunda olim elementlarni atom og’irligi ortib
borishiga, kimyoviy sifatlarning bir tipligiga va boshqa belgi va alomatlariga qarab
tartib bilan joylashtirib chiqqan. O’rganish uchun qulaylik tug’dirish maqsadida,
shuningdek, amaliy maqsadlarda ko’pchilik narsalarni guruhlarga, turkumlarga
bo’lishga to’g’ri keladi. Ko’pchilik narsalarni hodisalarni guruhlarga bo’lish
klassifikasiyalash yoki turkumlarga bo’lish deb ataladi. Masalan, kutubxonada
kitoblar muqovasiga, farmoyishning mazmuniga va shu kabi belgilariga qarab
turkumlariga bo’lish mumkin. O’quvchilarning odatda yoshi yoki jinsiy belgilari
bo’yicha va shu kabilarga qarab turkumlarga bo’ladilar.
Sistemalashtirish - tizimga solish shundan iboratki, bunda ayrim narsalar,
faktlar, hodisa va fikrlar muayyan tartibda makondagi, vaqtdagi tutgan o’rniga
yoki mantiqiy tartibda joylashtiriladi. Shu sababli makon, xronologiya va mantiqiy
belgilar asosida tizimga solish turlariga ajratiladi. Mebelning xonadagi
joylashtirilishi, daraxtning boqqa o’tkazilishi, makoniy tizimga namuna bo’la
oladi. O’tmishda bo’lib o’tgan voqealarning vaqtga qarab tizimga solishning
namunasi bo’la oladi. Matematikaga, falsafaga, mantiqqa doir darsliklarda ilmiy
materiallarning joylashtirilishi mantiqiy tizimga solishning namunasidir.
Maktab ta'limida o’zlashtirilgan bilimlarni tizimga solish muhim ahamiyatga
ega bo’lib, bu ish bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Bilimlar dastlab
predmetlarning boblari, qismlari bo’yicha, so’ng yaxlit holda o’quvchi ongida
tizimlashadi. Tizimlashtirishning ikkinchi bosqichida bir-biriga o’xshash](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_8.png)
![predmetlarga oid bilimlar fikran tartibga solinadi. Uchinchi bosqichda bir necha
predmetlar yuzasidan to’plangan bilimlar ma'lum tartibga tushadi, ularning
o’xshash va farqli tomonlari ajratiladi. Tizimga solishning to’rtinchi bosqichida
darsdan va maktabdan tashqari mashg’ulotlarda egallangan bilimlarni
tizimlashtirish nazarda tutiladi.
Demak, insonning bilish faoliyatida mavzulararo, predmetlararo bilimlarni
tizimlashtirish yuzaga keladi. Binobarin bilimlarning tizimga solinishi aqliy
rivojlanishning dastlabki pog’onasi hisoblanadi.
Insonning barcha mavjudotlardan yuksak jihati - bu uning fikrlash
qobiliyatidir. Zotan, insonlar bir-birlari bilan o‘ziga xos o‘y-hayollari,
mushohadalari, fikr yuritishlari, mustaqil fikrlash qobiliyatlari bilan ajralib turadi.
Shuning uchun ham inson fikrini tarbiya qilish muhim sanaladi. Abdulla
Avloniyning asarlarida fikr tarbiyasiga oid quyidagicha talqin berilgan: «Fikr
tarbiyasi eng kerakli, ko‘p zamonlardan beri taqdir qilinub kelgan, muallimlarning
diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir vazifadur. Fikr
insonning sharofatlik, g‘ayratlik bo‘lishiga sabab bo‘ladur. Bu tarbiya
muallimlaming yordamiga so‘ng daraja muhtojdurki, fikrning quvvati, ziynati,
kengligi muallimning tarbiyasiga bog‘liqdir».
Darhaqiqat, fikr ustida buyuk daholar so‘z yuritishib, muayyan ta’limotlar
yaratishgan. Fikrlashda qalb, ong va sezgilarning uyg‘unligi haqida Arastu
ta’limoti, fikrning ezgulikka yo‘naltirilishi haqida Abu Nasr Forobiy,
insonparvarlikka yo‘naltirilishi haqida - Alisher Navoiy, fikrning mantiqiyligi
haqida - Umar Hayyom, fikrlashda signal tizimi haqida LP.Pavlov, fikrning
bosqichma-bosqich shakllanishi nazariyasini yaratgan P.Ya.Galperin, fikrlashda
umumlashtirish haqida - R. Davidov ta’limotlari mavjud.
Bugungi kunda tanqidiy fikrlash - XXI asrda ijtimoiy-siyosiy sohada sodir
bohayotgan hodisalami yanada chuqurroq anglashga yordam beravchi ko‘nikma
sifatida qaralmoqda. Tanqidiy fikrlashga o‘rgatish O‘zbekiston Respublikasining
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da bayon etilgan yuqori kasbiy madaniyatli,](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_9.png)
![ijodiy va ijtimoiy faol hayotda o‘z o‘rnini topa oladigan malakali kadrlami
shakllantirish vazifasini hal qilishga ham mo s keladi.
Tanqidiy fikrlashning asosiy belgilari olim I.Resnik fikricha quyidagilardan
iborat: 1) O‘quvchilar o‘z bilimlarini muayyan masalalarni yechishda tatbiq eta
olsalargina ularda bilim va ijodiy fikrlash rivojlanadi; 2 ) Tanqidiy fikrlash ta’lim
jarayoniga jo‘shqinlik baxsh etadi, mashg‘ulotlarni o‘qituvchi va o‘quvchi uchun
o‘zaro hamkorlik faoliyatiga aylantiradi. Shu nuqtai nazardan olganda,
o‘quvchilarida tanqidiy fikrlashni shakllantirish ularda bilim olishga ishtiyoqni
kuchaytiradi hamda ta’lim jarayonida “o‘qituvchi, o‘quvchilar va o‘quv materiali
o‘rtasidagi o‘zaro didaktik ta’simi yuzaga keltiradi”.
J.Dyuining fikricha: «O`quvchilar muayyan muammo bilan shug‘ullana
boshlasalargina, ularda tanqidiy fikrlash paydo bo‘ladi. Shu sababli, o‘quv
jarayonining boshlang‘ich nuqtasi hisoblangan, biror vaziyat yoki hodisaga tegishli
bo‘lgan eng muhim savol bu hodisa qanday muammoni vujudga keltirishini
anglatadigan savoldir. Faqatgina muayyan muammo bilan kurashib, murakkab
vaziyatdan chiqish uchun o‘zining shaxsiy yo‘lini izlagandagina, o‘quvchi
haqiqatan ham fikrlaydi». Darhaqiqat, rejali va maqsadli o‘qitish va tarbiyalash
jarayonida o‘quvchilaming intellekt darajasini aniqlash zaruriyati tanqidiy
fikrlashni shakllantirishni vujudga keltirgan. O‘z ibtidosida bu natijalar oddly
pedagogik metodlar orqali aniqlangan.
O‘quvchilaming tanqidiy fikrlash darajalari bir qator pedagogik metodlar
orqali aniqlanadi. Masalan, Ya.Yirasek, A.Kemlar tomonidan ishlab chiqilgan
yoshlarning bilim olishga moyilliklarini aniqlovchi testlar, D.B.Elkoninning
«Grafik diktant»lar, A.L.Vengerning «Nuqtalar bo‘ylab chizish», I.Shvansanning
«Aqliy rivojlanishni diagnostika qilish» kabi metodikalari mashhurdir.
«Tanqidiy fikrlash» atamasi ilk bor XX asrning ikkinchi yarmida vujudga
kelgan. Mazkur tushuncha haqida tafsilot berishdan oldin, muayyan fikrlash
ko‘nikmalari ustida to‘xtalish maqsadga muvofiqdir. Chunki bu ko‘nikmalar
o‘quvchilarda tanqidiy fikrlashni tarkib toptirish uchun nihoyatda zarurdir. O‘zbek
olimasi Sh.A.Abdullayeva “O‘quvchilarda refleksiv mushohada qilish](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_10.png)
![ko‘nikmalarini shakllantirish” asarida: “Tanqidiy fikrlash - fikr yuritishning
shunday ko‘rinishiki, unda aqliy operatsiyalar (analiz, sintez, induksiya,
deduksiyajning barchasi ishtirok etadi»,- deb yozadi. Demak, o‘quvchi taqdim
qilinayotgan o‘quv materialini o‘zlashtirishi uchun bilish jarayonining induktiv
(ayrim, xususiy tajribalarni umumlashtirib xulosa chiqarishga fikran harakat qilish)
va deduktiv (umumiydan ayrimlikka yuksalish)pog‘onalaridan o‘tadi.
O‘quvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish uchun ularni nekbinlilkka
o‘rgatish muhimdir. Nekbin shaxs-har narsani yaxshi tomondan ko‘ruvchi,
kelajakka ishonuvchi; optimist insondir .
Tanqidiy fikrlash deganda o’rganilayotgan bilimning turli tomonlari haqida
mulohaza yuritish nazarda tutiladi. Tanqidiy fikrlashni mulohazali fikrlash deyish
ham mumkin. Tanqidiy fikrlash ma’lumotni hech qanday mulohaza yuritmay
passiv qabul qilib qarama-qarshi qo’yiladi. Ta’lim jarayonida o’quvchi
o’rganilayotgan materialni analiz va sintez qilish taqqoslash, umumlashtirish,
abstraksiyalash hukm va xulosa chiqarish kabi fikr yuritish operasiyalarini bilish
kerak. Sabab o’tilgan fikr yuritish sohalari logika fanining muammolari
hisoblangan. Hozirgi vaqtda logika fani e’tibordan chetda qolgan. Shuning uchun
fikr yuritish operasiyalari har bir fan o’qituvchi o`quvchilarga tushuntirish kerak.
Tanqidiy fikrlar shakllanishi uchun o`quvchi o’zi ish o’rganayotgan sohasini
chuqur egallashi, ko’p o’qishi, bilim to’plashi zarur. Tanqidiy fikrlash tafakkurning
yuksak darajada shakllanganligini ifodalaydi. Ta’lim jarayoni o`quvchining
mustaqil fikrlash darajasiga ko’tarilgandagina samarador bo’ladi. Ta’lim
texnologiyasining asosiy maqsadi va mohiyati tanqidiy fikrlashni o’stirish,
fikrlashga o’rgatishdir. Chunki faqat mustaqil o’qib, fikrlab o’zlashtirilgan bilim
mustahkam bo’ladi va bilim egasi uni turli sharoitlarda qo’llashi mumkin.
Tanqidiy fikrlash bilim olishning barcha bosqichida amalga oshiriladi. Ayniqsa,
muammoli-izlanuvchan bosqich tanqidiy fikrlashga asoslaniladi. Bu bosqichda
o`quvchining mustaqilligiga keng yo’l beriladi va u ta’lim jarayonida o’z
kashfiyoti (izlanishi) asosida yangi bilimlarni o’rganadi. Bu “Kashfiyot orqali
bilim” deb yuritiladi. Bu texnologik jihatdan quyidagicha amalga oshiriladi:](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_11.png)
![ o`quvchi uchun ahamiyatli bo’lgan muammoni yaratish;
o’rganilayotgan mavzuda (obyektda) qarama-qarshilikni va o`quvchiga
tushuntirish (o`quvchi nomutanosiblik muammo ekanini tushunishi kerak);
shu muammodan kelib chiqadigan ijodiy natijani ifodalab berish.
O`quvchi bilimlarni o’zlashtirish bilan birga, uni o’zining ijodiy kashfiyoti
sifatida his etishi kerak. Tanqidiy fikrlashga mo’ljallangan ta’lim an’anaviy
usuldan tubdan farq qiladi. Chunki an’anaviy usulda faqat o’qituvchining
ma`lumot manbai bo’lib qolishi, o`quvchiga bilim berishda uning qiziqishi,
bilimga munosabati va shu vaqtgacha o`quvchi egallagan bilimni hisobga olmaslik
hozirgi kunda ta’limdagi qiyinchilikni keltirib chiqarmoqda. Didaktikadagi asosiy
muammolardan biri ta’limda o`quvchining yetuklik darajasini hisobga olib
ishlashdir. An’anaviy ta’limda dars o’tilganda o’quvchilarga ma’lumot berish va
uni mustahkamlash asosiy vazifa hisoblangan. Pedagogik texnologiya bilim
berishga shu bilimga o’quvchilarni qiziqtirishga, yangi bilimni bilishi avvalgi
bilimlariga, hayotiy tajribasiga bog’lashga e’tibor qaratmoqda. Bolada yangi
informasiyaga qiziqish va kutish hosil bo’lishi kerak.
К reativlik – ( lot ., “create”- yaratish , “creative”- yaratuvchi , ijodkor )
individning yangi g’oyalarni ishlab chiqarishga tayyorgarlikni tavsiflovchi va
mustaqil omil sifatida iqtidorlilikning tarkibiga kiruvchi ijodiy qobiliyati ma’nosini
ifodalaydi.
К reativ tafakkur esa tafakkurning ijod jarayonini tashkil etish va ijod
natijalari (mahsullari)ni bashoratlashni ifodalovchitushuncha sanaladi. Kreativ
fikrlash o’qituvchi faoliyatida yaqqol ko’rinib turishi lozim. Shu ma’noda
o’qituvchining ijodkorligi kasbiy faoliyatiga ijodiy (kreativ) yondashuvida aks
etadi. Kreativlik pedagogning an’anaviy pdagogik ikrlashidan farqli ravishda
ta’lim va tarbiya jarayonining samaradorligini ta’minlashga xizmat qiluvchi yangi
g’oyalarni yaratish, shuningdek, mavjud pedagogic muammolarni ijobiy hal
qilishga bo’lgan tayyorgarligini tavsiflovchi xususiyatidir.](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_12.png)
![Кreativlik –bu ijodiy qobiliyatlilik darajasi, shaxsning barqaror sifati
hisoblanadigan ijod qilishga bo’lgan qobiliyati bo’lib, u kreativ tafakkur bilan
bog’liq.
Кreativ tafakkur – bu shaxsning o’z oldida turgan vazifalarini nostandart hal
etish hamda o’z maqsadlariga erishishning yangi, yanada samaraliroq yo’llarini
topish qobiliyatidir. Ya’ni kreativlik asosan boshqalarga o’xshamagan g’oyalarni
o’ylab toppish, an’ana tusiga kirib qolgan fikrlashdan qochish hamda muammoli
vaziyatlarni tez hamda samarali hal etish yo’llarini bilish hisoblanadi. Kreativlik
insondagi ijodkorlik qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirishga asos yaratadigan
individual sifatlarning hamda fikrlash qobiliyatlarining birligidan iborat.
Кreativlik termini Angliya-Amerika psixologiyasida 60-yillarda paydo
bo’lgan bo’lib, bunda kreativlikning intellekt bilan bog’liqligi masalalari hamda
kreativlikning psixologik jihatlari va uning har bir shaxsning masalalari hamda
kreativlikning psixologik jihatlari va uning har bir shaxsning individual o’ziga xos
xususiyatlariga bog’liqligi o’rganilgan. Masalan, 1950 yillarda J.Gilford va uning
tarafdorlari tomonidan intelliktual omillarni ta’limiy yo’nalishlarda qo’llash,
kreativlik xususiyatlarni o’rganish hamda baholash masalalari tahlil etilib, natijada
16 gipotetik intelliktual qobiliyatlarni ajratib ko’rsatgan. M.N.Gnatko esa
kreativlikning mexanizmi bo’yicha izlanishlar olib brogan va ularni quyidagi ikkita
turga ajratgan:
- potensial kreativlik – bu kreativlikning zaruriy sharti bo’lib, qanday
sharoit bo’lmasin insonning kreativlikka tayyor turishi, shuning natijasida o’z
g’oyalarini amalga oshirishidir.
- faoliyatdagi kreativlik –bu muayyan bir sohadagi kreativlik hisoblanadi.
J.Gilford kreativlikning belgilarini aniqlagan bo’lsa, M.N. Gnatko esa
kreativlikning komponentlarini umumlashtiradi.
К reativlikning belgilari ( J.Gilford )
fikrning aniqligi ( muayyan vaqt oralig’idagi g’oyalarning hajmi) ;](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_13.png)
![ fikrning o’ziga xosligi ( bir g’oyaning ikkinchisiga ko’chishi )
originalligi , ya’ni umumiy qabul qilingan qarashlardan ajralib turuvchi g’oyani
yaratish qobiliyati ;
qiziquvchanlik, egiluvchanlik ;
farazni ilgari sura olishlik, muammoni qo’ya bilishlik qobiliyati ;
hayol sura olish, fantaziya qilish, nostandart muammolarni hal eta
olish va h.k.
К reativlikning komponentlari (M.N.Gnatko).
shaxsning o’ziga xos xususiyatlari (intelliktual, individual) ;
ijodkorlik imkoniyatlari ;
ijodkorlik bilan fikrlash ;
ijodkorlik bilan qarash ;
bilimlilik ;
yechim topa bilish ;
tashkil etuvchanlik ;
muammolarni mustaqil yechish .
2. Tanqidiy va kreativ tafakkurning xususiyatlari.
Tanqidiy fikrlash quyidagi xususiyatlarga egadir:
Birinchidan, tanqidiy fikrlash- bu mustaqil fikrlashdir. Mashg`ulot tanqidiy
fikrlash tamoyillari bo`yicha yaratilar ekan, har bir ishtirokchi boshqalarnikidan
mustasno holda o`zining g`oyasi, qadriyatlarni baholashi va ishonchiga ega
bo`ladi. Demak, fikrlash yakka tartibli xarakterga ega bo`lgandagina, uni tanqidiy
fikrlash deb atash mumkin. O`quvchilar o`z aqli, fikrlashi va eng murakkab
savollarga ham o`zlari javob topa olish erkinligiga ega bo`lishi kerak. Qanday
fikrlash zarurligini har bir o`quvchi o`zi uchun o`zi hal qiladi. Shunday qilib,
mustaqillik tanqidiy fikrlashning eng muhim jihatlaridan biridir.
Ikkinchidan, axborot tanqidiy fikrlashning natijasi emas, balki uning
boshlanishidir. Bilim o`quvchini tanqidiy fikrlashga undovchi motiv bo`lib](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_14.png)
![hisoblanadi. Murakkab fikrni yaratish uchun anchagina «xom ashyo»-dalillar,
g`oyalar, matnlar, nazariyalar, ma’lumotlar, konsepsiyalami qayta ishlash zarur.
Uzluksiz ta’lim tizimida tahsil olayotgan har qanday yoshdagilar ham
tanqidiy fikrlash qobiliyatiga ega bo’lishadi, hatto birinchi sinf o`quvchilarida ham
hayotiy tajriba va bilimlar mavjud bo`ladi. Bolalarning fikrlash qobiliyatlari
o`qitish natijasida yanada takomillashib boradi. Hatto juda yosh bolalar ham
tanqidiy fikrlash va butunlay mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega. Aynan tanqidiy
fikrlash tufayli odatdagi bilish jarayoni alohidalik va anglashuvchanlik, uzviylik va
samaradorlik kasb etadi.
Uchinchidan, tanqidiy fikrlash, savolning qo`yilishi va hal qilinishi zarur
bo`lgan muammoni aniqlashdan boshlanadi. Insoniyat o`z tabiatiga ko`ra
qiziquvchandir. Biz biron-bir yangilikni sezar ekanmiz, albatta uning mohiyatini
bilishni xohlaymiz. Qandaydir tarixiy obidani ko`rar ekanmiz, bizda uning
ichkarisiga kirish istagi paydo bo`ladi. «Barcha hayvonot olamida,- deb yozadi
kimyogar va faylasuf Mikael Poloniy,-uning eng sodda shakli bo`lgan
chuvalchangdan, ehtimol hatto amyobadan boshlab, biz abadiy ehtiyotkorlik
harakatini, ehtiyojni bevosita qondirishga bog`liq bo`lmagan izlanuvchanlik
faoliyatini: har qanday jonli mavjudotni o`z atrofini aql-zakovat bilan nazorat
qilishga intilishini kuzatamiz». Qiziquvchanlik har qanday tirik mavjudotning
ajralmas xususiyatidir. Bu xususiyat yosh bolalarda ayniqsa quchli bo`ladi. Biroq,
har qanday bosqichdagi haqiqiy bilish jarayoni o`quvchining muammoni hal
qilishi, o`zining shaxsiy qiziqishlari va ehtiyojlaridan paydo bofigan savollarga
javob izlashi bilan belgilanadi.
Bundan xulosa qilish mumkinki, O`qituvchi darsga tayyorgarlik ko`rar ekan,
o`quvchilar to`qnashishi mumkin bo`lgan muammolar doirasini aniqlashi, so`ngra
esa, o`quvchilarni bu muammolarni o`zlari mustaqil ravishda shakllantirishlariga
tayyorlashi zarur. Tanqidiy fikrlash tufayli o`qitish aniq maqsadga yo`nalgan,
mazmunli faoliyatga aylanishi hamda bu faoliyat davomida o`quvchilar haqiqiy
aqliy ish bajarib, hayotiy muammolarni hal qilishga qodir bofiishlari lozim. Ularni
dalillar asosida matnlami tahlil qilishga, teng kuchli nuqtai-nazarlami taqqoslab](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_15.png)
![hamda jamoa imlconiyatlaridan foydalanib, o`zlarini qiziqtirgan savollariga javob
topishga undash ta’limni texnologik yondashuvlar asosida qurishga zamin yaratadi.
To`rtinchidan., tanqidiy fikrlash ishonchli dalillarga intiladi. Tanqidiy
fikrlovchi kishi muammoning o`z shaxsiy yechimini topadi va bu qarorni oqilona,
asosli dalillar bilan mustahkamlaydi. O`quvchi boshqa qarorlar bo`lishi
mumkinligini ham tan olishi mumkin, lekin o`zi tanlagan qaror boshqalarnikiga
nisbatan eng mantiqiy va oqilona ekanligini isbotlashga harakat qilishi ta’lim
jarayonining samaradorligini oshiradi.
Har qanday ishonchli dalil uch asosiy qismdan iborat bo`lib, tasdiqlash-dalil
markazi, uning mazmuni bo`lib hisoblanadi (ba’zan u tezis, asosiy g`oya yoki
qoida deb yuritiladi). Tasdiqlash bir necha dalillar bilan mustahkamlanadi.
Dalillarning har biri o`z navbatida isbotlar bilan mustahkamlanadi. Statistik
ma’lumotlar, matn parchasi, shaxsiy tajriba, umuman olganda, ushbu ishonchli
dalillarni isbotlashga yordam beruvchi va muhokamaning boshqa ishtirokchilari
tomonidan tan olinishi mumkin bo`lgan barcha g`oyalardan isbotlovchi sifatida
foydalanish mumkin. Ishonchli dalillarning yuqorida qayd qilingan barcha qismlari
tasdiq, dalil va isbotlash negizida, uning to`rtinchi qismi bo`lgan asos turadi. Asos-
bu muayyan yo`naltiruvchi boshlang`ich nuqta bo`lib, u notiq uchun ham, yoki
yozuvchi va uning muxlislari uchun umumiy hisoblanadi.
Ishonchli dalillar, unga qarama-qarshi dalillarni mavjud bo`lishi, ularni
giperbolik tarzda (oshirib ko'rsatilishi), yoki qabul qilinishi mumkinligini ham
hisobga olgandagina o`z samarasini ko`rsatadi. Boshqacha nuqtai nazarlarning tan
olinishi ishonchli dalillarning ta’sir kuchini yanada oshiradi. Odatda ta’sirchan
dalillar bilan qurollangan tanqidiy fikrlovchi kishi, hatto katta obro`ga ega bo`lgan
fikrga ham qarshi tura oladi, amaliyotda bunday kishining fikrini o`zgatirish
mumkin emas.
Beshinchidan , tanqidiy fikrlash- ijtimoiy bo`lib hisoblanadi (har bir inson
ijtimoiy organizmdir). Har qanday fikr, agar u boshqalar bilan
o`rtoqlashilgandagina o`tkirlashadi yoki faylasuf Xanna Arendt yozganidek:](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_16.png)
![«...kimningdir huzurimda bo`lishi, meni barkamollikka erishtiradi».
Bahslashuvda, o`qiganimizda, muhokamada ishtirok etganimizda, e’tiroz
bildirganimizda, boshqalar bilan fikr almashganimizda, biz o`z nuqtai nazarimizni
aniqlashtiramiz va uni chuqurlashtiramiz, shuning uchun ham o`quvchilarda
tanqidiy fikrlashni shakllantirishni mo`ljallagan o`qituvchi o`z mashg`ulotlarida
juftlikda yod guruhlarda ishlashning turli shakllaridan samarali foydalanishga
intiladilar. Umuman olganda, tanqidiy fikrlashni shakllantirish jarayoni o`quvchi
shaxsini konstruksiyalashga nisbatan anchagina keng ma’nodagi vazifalarni hal
qiladi. Tanqidiy fikrlash yozma ishda yaqqolroq namoyon bo`ladi. “Yozuvda,-deb
ta’kidlaydi S.S.G`ulomov fikrlash jarayonini kuzatish mumkin bo`ladi va bu
o`qituvchi uchun ham qulaylik yaratadi. Yozayotgan o`quvchi doimo faol bo’ladi.
U doim mustaqil fikrlaydi va bunda u o`zida mavjud bo`lgan barcha bilimlardan
foydalanadi. U o`z fikrini mustahkamlash uchun yetarli darajadagi ishonchli
dalillarni qatorlashtirib tashlaydi. Bundan tashqari u o`z tabiati jihatidan ijtimoiy
xarakterga ega bo`ladi. Chunki, xat yozuvchi, uni o`qiydiganga mo’ljallab yozadi.
O`quvchi uchun eng qimmatlisi - o`qituvchining uning ishiga qiziqishi va unga
hurmat bilan qarashi, o`z fikrlari to`g`risida sinfdoshlari, boshqa o`qituvchilar, ota-
onalar va hatto notanish kishilar bilan o`rtoqlashish imkoniyatiga ega
bo`lganligidir”. Shunday ekan, yozishni tanqidiy fikrlashning eng muhim vositasi
deb hisoblash mumkin.
Yangi axborotlarga duch kelar ekan, talabalar uni mustaqil ravishda
baholashi, unga turli xil nuqtai-nazardan qarashi, undan o`z ehtiyoj va maqsadlari
yo`lida foydalana olish imkoniyati to`g`risida xulosa yasay olishlari zarur. Haqiqiy
tanqidiy fikrlaydigan odam bo`lib yetishish uchun talabalar ijodiy fikrlab, o`zini
sinab ko`rishi va bunga oid malakalarni egallashlari zarur.
Tanqidiy fikrlash muloqot madaniyatini o`stiradi va guruh bilan ishlash
malakalarini rivojlantiradi.
O`quvchilaming tanqidiy fikrlashini shakllantirish natijasida har bir rejali
o`quv jarayonining didaktik ta’minoti e’tiborga olinadi, tahsil oluvchi o`quv
materialini qanday o`zlashtirayotganing doimiy monitoringi ishlab chiqiladi, ta`lim](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_17.png)
![jarayonidagi muammolarning yechimini topishga harakat qilinadi. Mohir pedagog
o`quv jarayonida tug`iladigan qiyinchiliklarni boshqalardan ko`ra yaxshiroq
tushunadi.
Pedagogning vazifasi tanqidiy fikrlashni rag`batlantirib turuvchi muhitni
yaratishdangina iborat bo`ladi.
Tanqidiy fikrlashni paydo qilish uchun quyidagilarga e’tiborni qaratish lozim:
o`quvchida o`ziga xos nuqtai-nazarni paydo qilish;
bir fikrdan boshqasining afzalligini asoslash mahorati;
murakkab muammolarni yechish mahorati;
dalillarga asoslangan holda bahslashishga odatlantirish;
yagona fikrni ishlab chiqish uchun o`zaro hamkorlikda ishlash
mahorati;
o`quvchilarda mavjud bo`lgan bilimlar tanqidiy fikrlash
ko`nikmalarini shakllantirishga qay darajada xizmat qilishini aniqlash.
O`quvchilarni faol o`ylash jarayoniga kiritish, muammoli vaziyatni yechish,
mantiqiy jarayonlarni oqilona hal etishga o`rgatish bilim o`zlashtirishda ijobiy
natijalarga olib kelishi muqarrar.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish oson ish emas. Bu muayyan yosh davrida
tugallanishi va unutilishi mumkin bo`lgan masala ham emas. Tanqidiy fikrlashga
olib boradigan aniq-ravshan yo`llar yo`q. Biroq, o`qitish shartlarining muayyan
to`plami borki, uning yordamida tanqidiy fikrlovchilarni tarbiyalash mumkin.
Jumladan, quyidagi shartlarga alohida e’tibor berish zarur:
1. Tanqidiy fikrlash tajribasini orttirishga vaqt va imkoniyat berish;
2. O`quvchilarga fikrlash imkoniyatini berish;
3. Turli g`oya va fikrlarni qabul qilish;
4. O`quv jarayonida o`quvchilarning faol qatnashishlariga imkon berish;
5. O`quvchilarni tanqidiy mulohaza yuritishga qodir ekanligiga ishontirish.
Shu bilan birga, o`quvchilar:
1. O`z-o`ziga ishonchni rivojlantirib, o`z g`oya va fikrlarining qimmatini
tushunishlari kerak;](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_18.png)
![2. Ta`lim jarayonida faol qatnashishlari lozim;
3. Turli fikrlarni hurmat bilan eshitishlari kerak;
4. O`z mulohazalarini shakllantirishga tayyor bo`lishlari yoki undan o`zlarini
tiyishlari lozim.
4. O`quvchilarda tanqidiy tafakkurni shakllantirishning bosqichlari
Tanqidiy fikrlash strategiyasi ta’limda quyidagi uch bosqichli modeli mavjud.
Bular:
Д а ’vat ;
А nglash ;
Fikrlash
Quyidagi jadvalda tanqidiy fikrlasning shakllantirish bosqichlari hamda ushbu
bosqichlarning mazmuni berilgan.
1 - jadvak
№ Bosqichning
nomi Ма qsadi Ма zmuni
1 Da’vat 1.Aniqlashtirish ;
2.Faollashtirish ;
3.Motivatsiya . O’quvchiga mavzu bayon etiladi va shu
sohadagi uning bilimlari aniqlanadi. Ayrim
tushunchalarga izoh beriladi. Ma’lum
informatsiya, qoidalar eslatiladi. Mavzuni
o’rganish asosida qanday natijaga erishish
ma’lum qilinadi.
2 Anglash 1.Solishtirish ;
2.Taqqoslash;
3.Tushunish ; O’rganiladigan material ustida faol ishlanadi.
O’quvchilarda bilim, ko’nikma, va malakalar
hosil bo’ladi. O’quvchilar bilan individual,
juftliklardagi va guruhdagi ishlar amalga
oshiriladi. O’quvchilarga aniq vazifalar
beriladi. Ular faol ishlab maqsadga
erishishlari kerak.
3 Fikrlash 1.Tahlil qilish ; Erishilgan natija avvaliga bilimlar bilan](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_19.png)
![2.Umumlashtirish ;
3.Xulosalash . taqqoslanadi. Yangi o’zlashtirilgan bilim
ifodalanadi. O`quvchi o’qish natijasida
erishgan darajasi baholanadi. O’rganilgan
o’quv materialni umumlashtirish va yozma
ish, chizma, xulosa fikr va boshqa ko’rinishda
ifodalanadi. Bu bosqichda o’quvchi ta’lim
jarayonida qo’yilgan maqsadga erishishi
kerak
Т a’lim jarayoni da’vat, anglash va fikrlash bosqichlariga asoslanib o’tilsa,
o’quvchining yuqori darajada faolligi ta’minlanadi. O’qituvchi tanqidiy tafakkurga
asoslanib dars o’tishda o’quvchi tomonidan ma’lum bilimlar tizimini
o’zlashtirishga erishish bilan birga, bilimlarni o’zlashtirish jarayonida
o’quvchining mustaqil faoliytiga e’tiborni qaratish kerak.
O’qituvchi o’z savollari orqali Ўқитувчи ўз саволлари орқали
o`quvchi larning bilish faoliyatini boshqarib boradi. Savollarni to’g’ri qo’ya olish
o`q it uvchi ning pedagogic mahoratiga bog’liq. Quyida o’qituvchining
o’quvchilarda tanqidiy tafakkurni o’stirishga mo’ljallangan savollar namunasini
keltiramiz :
2 - jadval](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_20.png)
![O’quvchi o’qituvchi bilan birgalikda faoliyat ko’rsatib, bilimlarni
o’zlashtirish bilan birga, uni o’zining ijodiy kashfiyoti sifatida his etadi. Bunda
o’qish faoliyati shaxsiy yutuq sifatida his etiladi, bilish motivatsiyasi o’sadi,
o’qishga qiziqish kelib chiadi.
Таnqidiy fikrlash bosqichlari o’qituvchiga shunday sharoitlar yaratadiki,
natijada ta’lim jarayonida quyidagilarga erishiladi:
o’quvchilarning fikrlashi faollashtiriladi; Д а ъ в а т б о с қ и ч и :
“ Ў р г а н и л а ё т г а н м а в з у г а
а с о с б ў л а д и г а н
м а ъ л у м о т л а р н и
б и л а с и з м и ? ”
“ У л а р н и б и л и ш и н и м а
у ч у н з а р у р ? ”
“ Н и м а н и а н г л а м о қ ч и
э д и н г и з , л е к и н а н и қ л а й
о л м а д и н г и з ? ”
“ Б у н и м а у ч у н м у ҳ и м ? ” А н г л а ш б о с қ и ч и :
“ Б у м а т е р и а л д а н қ а н д а й
я н г и л и к н и б и л и б
о л д и н г и з ? ”
“ С и з б у ҳ а қ и д а қ а н д а й
ф и к р д а с и з ? ”
“ Б у н и н г а ҳ а м и я т и
н и м а д а ? ”
“ С и з г а н и м а к у ч л и
т а ъ с и р э т д и ? ”
“ Б и л и б о л г а н и н г и з
с и з н и н г т а ж р и б а н г и з г а
м о с м и ? ”
“ Б у я х ш и м и ё к и
ё м о н м и ? ”
“ М у а м м о н и я х л и т ҳ о л д а
қ а н д а й т а с а в в у р
э т а с и з ? ” Ф и к р л а ш б о с қ и ч и :
“ В о қ е а н и н г к е й и н г и
р и в о ж и ҳ а қ и д а қ а н д а й
ф и к р д а с и з ? ” .
“ Б у ҳ а қ и д а қ а н д а й
ф и к р д а с и з ? ”
“ Б у и н ф о р м а ц и я
с и з д а г и б и л и м л а р г а
қ а н ч а л и к м о с к е л а д и ? ” .](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_21.png)
![ ta’li maqsadi anglanadi;
фaol munozaralarga imkoniyat yaratadi;
o’qishga qiziqishni oshiradi;
faol o’quv faoliyatini ta’minlaydi;
o’zgarishlarni va fikr yuritishni rag’batlantiradi;
o’quvchilarga turli xil fikrlarni tinglashga imkoniyat beradi;
o’quvchilarga o’z savollarini berishda yordam beradi;
o’quvchiga o’z-o’zini ro’yobga chiqarishga imkon beradi;
o’quvchilar tomonidan axborotlar qayta ishlanishini ta’minlaydi;
o’quvchilarda tanqidiy fikrlashga imkoniyat yaratadi.](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_22.png)
![Adabiyotlar:
Rahbariy adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –Toshkent,
O‘zbekiston, 2011.
2. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun . 2020
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –T.: Ma’naiyat, -
2008.
Asosiy adabiyotlar.
1. Mavlonova R. va boshqalar. “Pedagogika”, -Toshkent, “ Fan va
texnologiya ”, 2018.
2. Devid Kluster. Tanqidiy fikrlash nima? K.Ishmatov tarjimasi. «Tanqidiy
fikrlash asoslari» dasturi.
3. Dayana Xalperi. Психология критического мышления. Сант -Петербург,
2000.
4. Ильин Е.П. Психология творчества, креативносити, одарённости.
Питер.
5. Мahmudov М.Ta’limni didaktik loyihalash. T., 1999.
6. Хуторской А.В. Дидактическая эвристика. Теория ва технология
креативного обечения. Москва. 2003.](/data/documents/cd02ea3f-4f13-4061-9953-4682a7254184/page_23.png)
TANQIDIY VA KREATIV TAFAKKURNING MOHIYATI, ILMIY- NAZARIY TAVSIFI REJA : 1. Tafakkur, tanqidiy va kreativ tafakkurning mohiyati . 2. Tanqidiy va kreativ tafakkurning xususiyatlari. 3. Tanqidiy va kreativ tafakkurning funksiyalari . 4. O`quvchilarda tanqidiy tafakkurni shakllantirishning bosqichlari .
1. Tafakkur, tanqidiy va kreativ tafakkurning mohiyati . Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Tafakkur orqali biz sezgi a'zolarimiz bilan bevosita aks ettirib bo’lmaydigan narsa va hodisalarni ongimizda aks ettiramiz. Umuman olganda tashqi muhitdagi narsa va hodisalar o’rtasida ko’z bilan ko’rib, quloq bilan eshitib bo’lmaydigan ichki munosabatlar hamda qonuniyatlar mavjud. Ana shu ichki bog’lanish hamda qonuniyatlarni biz tafakkur orqali bilib olamiz. Demak, tafakkur deb narsa va hodisalar o’rtasidagi eng muhim bog’lanishlar va munosabatlarning ongimizda aks ettirilishiga aytiladi. Aynan tafakur orqali biz moddiy olamdagi narsa va hodisalarning mohiyatini bilish imkoniga ega bo’lamiz. Shu bois dunyoni bilishda bevosita sezish, idrok, tasavvur va bevosita tafakkur muhim rol o’ynaydi. Tafakkur tushunchasining mazmun mohiyati psixologiya darsliklarida olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Jumladan, umumiy psixologiya darsliklarida tafakkurga berilgan ta'riflar turlicha bo’lib uning ikkita yoki uchta muhim xususiyati ta'kidlab o’tiladi, xolos. Jumladan, P.I.Ivanovning darsligida "Tafakkur insonning shunday aqliy faoliyatidirki, bu faoliyat voqelikni eng aniq, to’liq, chuqur va umumlashtirib aks ettirishga (bilishga), insonni yana ham oqilona amaliy faoliyat bilan shug’ullanishiga imkon beradi" deb ta'riflanadi. Ushbu ta'rifda tafakkurning to’la, aniq va umumlashtirilgan holda aks ettirishi ta'kidlab o’tiladi, xolos, lekin uning xarakterli xususiyatlari bevosita so’z yordami bilan ifodalanishi muallifning diqqat markazidan chetda qolgan. M.V.Gamezo tomonidan "Tafakkur voqelikning umumlashgan holda va so’z hamda o’tmish tajriba vositalarida aks ettirilishi" ekanligi bayon qiladi. U tafakkurning umumlashgan so’z vositasida va vositali atrof- muhit hodisalarini aks ettira olishni ta'kidlaydi. A.V.Petrovskiy tahriri ostidagi darslikda tafakkurga quyidagicha ta'rif keltiriladi: "Tafakkur - ijtimoiy sababiy, nutq bilan chambarchas bog’liq muhim bir yangilik qidirish va ochishdan iborat psixik jarayondir, boshqacha qilib aytganda, tafakkur voqelikni analiz va sintez qilish, uni bevosita va umumlashtirib aks ettirish jarayonidir".
Tafakkur operasiyalari Tafakkur jarayoni insonning bilishga bo’lgan ehtiyojlari, tevarak-atrofdagi olam va turmush to’g’risidagi o’z bilimlarini kengaytirishga va chuqurlashtirishga intilish sababli vujudga keladi. Fikr qiluvchi kishining tafakkuri-obyektni anglashi, bilishi tafakkur jarayonining xarakterli xususiyatidir. Odam o’zi idrok qilayotgan narsalar to’g’risida fikr qiladi. Shuning uchun tushunchalar narsalarning butun bir sinfi, turkumi to’g’risida fikr qiladi, ya'ni bular tafakkurning obyekti bo’ladi. Bir narsaga tayanmagan quruqdan quruq tafakkur bo’lishi mumkin emas. Analiz, sintez, taqqoslash, abstraksiyalash va umumlashtirish, tasniflash va tizimga solish aqliy operasiyalarning asosiy turlaridir. Analiz - shunday bir tafakkur operasiyasidirki uning yordami bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy jihatdan xususiyatlarini tahlil qilamiz. Analiz jarayonida butunning uning qismlariga va elementlariga bo’lgan munosabati aniqlanadi. Tahlil obyektlari amalda ajratib bo’lmaydigan elementlarga yoki belgilarga bo’lishda ifodalanishi mumkin. Allomalarimizning ta'kidlashicha, maymunning yong’oqni chaqishining o’ziyoq boshlang’ich, oddiy analizdir. O’quvchi va o`quvchi yoshlar turmushda va va dars jarayonida analiz yordami bilan ko’pgina ishlarni amalga oshiradilar, topshiriqlar, misol va masalalarni yechadilar. Demak, tabiat va jamiyatdagi bilim va tajribalarni inson tomonidan o’zlashtirib olish analizdan boshlanadi. Masalan, buni quyidagi sxemada ko’rish mumkin. Muammoli vaziyatlarni yechish usullari Dars jarayoni vaqtida tafakkurning analiz qilish faoliyati katta o’rin tutadi. Chunonchi, savodga o’rgatish nutqni tahlil qilishdan, gapni so’zlarga, so’zlarni bo’g’inlarga, bo’g’inlarni tovushlarga ajratishdan boshlanadi. Matematik masalani yechish tahlil qilishdan, dastlab bir qancha ma'lum sonlarni topishdan boshlanadi. Agarda inson oldiga avtomashina motorining tuzilishini bilish vazifasi qo’yilsa, u holda bu topshiriqni hal qilish u motorni ayrim qismlarga ajratib, har bir qismni o’z navbatida alohida olib tekshirish lozim bo’ladi va hokazo. Sintez - shunday bir tafakkur operasiyasidirki, biz narsa va hodisalarning analizda bo’lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo’laklarini sintez yordami bilan
fikran va amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga keltiramiz. Sintez elementlarning, narsa va hodisalarning qismlari va bo’laklarini bir butun qilib qo’shishdan iborat aqliy faoliyat ekanligi ta'rifdan ko’rinib turibdi. Analiz aqliy bo’lgani kabi sintez ham amaliy xarakter kasb etadi. Masalan, birinchi sinf bolasi o’z harf xaltasidagi keltirilgan harflardan foydalanib, bo’g’in, bo’g’inlardan so’z, so’zlardan gap, gaplardan qisqa axborot, undan esa hikoya tuzadi. Analiz va sintez o’zaro bevosita mustahkam bog’langan yagona jarayonning ikki tomonidir. Agar narsa va hodisalar analiz qilinmagan bo’lsa, uni sintez qilib bo’lmaydi, har qanday analiz predmetlarni narsalarni bir butun holda bilish asosida amalga oshirilishi lozim. Taqqoslash - shunday bir tafakkur operasiyasidirki, bu operasiya vositasi bilan obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga o’xshashligi va bir- biridan farqi aniqlanadi. XIX-XX asrlarda yashagan olim K.D.Ushinskiy taqqoslash jarayoni borasida quyidagilarni ta'kidlagan: "Agar siz tabiatni bir narsasini ravshan tushunib olishni istasangiz, uning o’ziga juda o’xshash bo’lgan narsalardan tafovutini topingiz va uning o’zida juda uzoq bo’lgan narsalar bilan o’xshashligini topingiz. Ana shunda siz shu narsaning eng muhim belgilarini payqab olasiz, demak shu narsani tushunib olasiz". Narsa va hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik yoki farqni, teng yoki tengsizliklarni, ayniyat yoki ziddiyatlarni aniqlashdan iborat bo’lgan fikr yuritish operasiyasi, bilishning dastlabki va zarur vositasi bo’lib hisoblanadi. Ajdodlarimiz taqqoslashning ta'limdagi roli to’g’risida shunday fikrlarni bildirgan edi. Taqqoslash har qanday tushunishning va har qanday tafakkurning asosidir. Olamdagi narsalarning hammasini taqqoslab ko’rish yo’li bilan bila olmasak, boshqa yo’l bilan bila olmaymiz, agar biz hech narsa bilan solishtirishimiz va farqini bilib olishimiz mumkin bo’lmagan biron bir narsaga duch kelganimizda edi, u holda biz shu narsa to’g’risida hech qanday fikr qila olmagan bo’lar edik. Taqqoslash operasiyasi ikki xil yo’l bilan amalga oshishi mumkin: amaliy aniq narsalarni bevosita solishtirish va nazariy tasavvur qilinayotgan obrazlarni va
narsalarni ongda fikran taqqoslash. Agar odam ikki boylam yukni qo’l bilan ko’tarib, bir necha xil taom mazasini qiyoslasa yoki ikki paykal paxtazor hosildorligini taqqoslasa, bu amaliy taqqoslash bo’ladi. Shuningdek, o’quvchilar ikki qalam yoki ikki sterjenning uchini yog’ochga yoki qog’ozga solishtirsalar, u analogik holatga misol bo’la oladi. Bundan tashqari metr bilan masofani, tarozi bilan og’irlikni, termometr bilan haroratni, teleskop bilan osmon jismlarini o’lchash paytida ham taqqoslash jarayoni vujudga keladi. Inson tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarning barchasini bevosita aks ettirish, qo’l bilan paypaslash imkoniyatiga ega emas. Shu boisdan to’planadigan bilimlarning aksariyati qo’l bilan ushlash, ko’z bilan kuzatish evaziga emas, balki fikr yuritish orqali, mantiq yordamida anglaniladi. Ular o’rtasida o’xshash va farqli alomat hamda belgilar nazariy taqqoslash asosida ajratiladi. Demak, inson olayotgan keng ko’lamdagi axborotlar farqini fikran taqqoslash yordamida anglab yetadi. Jumladan, o’quvchilar dilda o’ylayotgan narsalarni fikran solishtirib ko’radilar. Ba'zan turli yoshdagi kishilar o’z tengdoshlari xarakterida, qiziqishida, yurish turishida, muomalasida va boshqa xususiyatida o’xshashlik va tafovut borligini topadilar. Abstraksiya - shunday fikr tafakkur operasiyasidirki, bu operasiya yordami bilan moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyatlarini farqlab olib, ana shu xususiyatlardan narsa va hodisalarning muhim bo’lmagan ikkinchi darajali xususiyatlarini fikran ajratib tashlaymiz. Abstraksiya jarayonida obyektdan ajratib olingan belgi, alomatning o’zi tafakkurning mustaqil obyekti bo’lib qoladi. Abstraksiya operasiyasi tahlil natijasida vujudga keladi. Masalan, sinf devorini tahlil qilish jarayonida uning faqat bir belgisini, ya'ni oqligini ajratib olish mumkin va oq devor to’g’risida emas, balki devorning oqligi to’g’risida, keyin esa umuman oqlik haqida fikr yuritish mumkin. Kishilar quyosh, oy, yulduz, elektr, olov ba'zi planetalar, ayrim tosh va hokazolarning ko’z o’ngilarida yoritishni kuzata turib ularning bitta umumiy belgisini, ya'ni yoritishni fikran ajratib olib, umuman yoritish to’g’risida mulohaza yuritiladi.