Tarixiy madaniy yodgorliklarni o`rganish va muhofazasini tashkil etish ishlari tarixi Reja: 1.Tarixiy memoriy yodgorliklarni muhofaza qiluvchi muassasalar tashkil etilishi va takomillashtirilishi. 2.Tarixiy memoriy obidalarni saqlanish holati.

SHunday bo‘lsa-da, o‘sha murakkab siyosiy, ijtimoiyi-iqtisodiy sharoitlarda yodgorilklar restav ratsiya va konservatsiyasining ilmiy metodikasining nazariy poydevori yara til di. Bu nazariyalar mutaxassislarning ko‘p yillik kuzatishlari va amaliy taj ri balari o‘sha vaqtda e’lon qilingan ishlarda o‘z aksini topdi. Umuman ma da niyat yodgorliklarning tadqiq etishning me’moriy-arxeologik metodi bo‘ yi cha asosiy konsepsiyalar 1920 yillar oxiriga kelib shakllandi va u 1928 yilda chop etilgan “Restavratsiya masalalari” to‘plamida e’lon qilindi. Ta’kidlash joizki, o‘sha vaqtlarda me’moriy obidalarni muhofaza qilish va ta’mirlash ishlarini ommaviy yo‘lga qo‘yishda kommunistik partiyaning “umumiy tenglik”ga erishishni maqsad qilib olgan siyosati to‘sqinlik qilar edi. Sotsialistik o‘zgarishlarni nazarda tutgan “revolyusion ruh” – yangi va eski shahar o‘rtasidagi tafovutni yo‘q qilish hamda ularni tenglashtirishga, shuningdek, din va qadriyatlarga qarshi qaratilgan g‘oyalarning, ayniqsa sovet hokimiyatining xukmronligi dastlabki o‘n yilliklarida ko‘plab qadimiy shaharsozlik namunalarining buzilishiga olib keldi. Ushbu radikal xarakterga ega bo‘lgan g‘oyalar Toshkent, Samarqand, Buxoro, SHahrisabz va O‘zbekistonning boshqa tarixiy shaharlariga o‘nglab bo‘lmas zarar etkazdi. Binobarin, respublika hukumatining maxsus yo‘riqnomasi asosida 1939 yilning aprel-may oylarida Uzkomstaris faoliyati yuzasidan o‘tkazilgan tekshiruv shuni ko‘rsatdiki, uning ixtiyoriga berilgan yodgorliklardan boshqa maqsadlar uchun foydalanilganligi aniqlandi. Jumladan, birgina Buxoro shahri bo‘yicha o‘tkazilgan tekshiruv unda joylashgan Modari Abdullaxonn madrasasi aholiga uy-joy maqsadida berilgani, Abdullaxon nomi bilan bog‘liq yana bir yodgorlik – “Saxarsbыt” tashkiloti uchun omborxona, Kalon masjidi va CHor Minor – “Gortorg” uchun omborxona, Devonbegi madrasi – "Buxkomstaris"ning kanselyariya idorasi uchun va uy-joy maqsadida foydalanilganligi aniqlandi. SHu bilan birga, shahardagi ko‘plab tarixiy yodgorliklar shaharning kengayishi va “obodonlashtiri lishi” oqibatida yo‘q qilindi. Xususan, Buxoro shahrining rekonstruksiya qilinishi va transportning ko‘payishi natijasida Buxoro shahar kengashiga berilgan vakolatdan foydalanib 1939 yilda 6 ta qadimiy shahar

darvozalarini devorlar bilan birga buzib tashladi.YUqorida qayd etilgan ayanchli holatlarga qaramasdan, tarixiy obidalar borasida asta-sekin ilmiy restavratsiya va amaliyot tajribasi ortib bordi va buning natijasida me’moriy yodgorliklarni saqlash bilan bog‘liq bir qator murakkab muhandislik-konstruktiv va me’moriy vazifalarni hal etish imkoniyati tug‘ildi. Bu davrga kelib respublikamizda soha mutaxassislarining iqtidorli yangi avlodi shakllana boshladi. Ular dastlaki ilmiy ekspeditsiyalarni tashkil etib, ko‘plab tarixiy-madaniy, arxeologik va arxitektura yodgorliklarini aniqladi va ularni davlat hisobga ola boshladi. Xisobga olish – qayd qilish hujjatlarini tuzish va tizimlashtirish ham aynan 1920-1930 yillardan boshlandi. Bundan tashqari, O‘zbekistonning turli tumanlarida joylashgan me’moriy obidalarni restavratsiya va konservatsiya qilishning dastlabki ilmiy asoslangan loyihalarini ishlab chiqish ham shu davrga to‘g‘ri keldi. Masalan, aynan shu murakkab davrda Samarqand shahri yodgorliklari bo‘yicha mas’ul V.L. Vyatkin, muhandislar M. F. Mauer va B. N. Kas talskiy ishtirokidagi bir guruh tashabbuskorlar Samarqanddagi Ulug‘bek madrasasining og‘ib ketgan minorasini to‘g‘rilash bo‘yicha ish olib borib, ijobiy yutuqlarga erishdi. Qadimgi namunalarga o‘xshash qurilish materiallari va qoplama materiallar yaratish uzoq yillar davomida me’moriy yodgorliklarni restavratsiya qilishdagi muamolardan biri bo‘lib keldi. Mutaxassislar va halq ustalarining sa’yi-harakatlari tufayli masala ijobiy hal etilib, obidalarni qayta tiklashda yangi, yuqori pog‘ona qo‘lga kiritildi. Hususan, qoplamani alebastr qorishmasi bilan mahkamlashdan iborat bo‘lgan oddiy konservatsiyadan mozaika, moyolika va o‘yma mayolikani tiklashga o‘tildi. Me’moriy yodgorliklarni muxandislik yordamida zamonaviy usul, asbob-uskunalarni qo‘llangan holda zamonaviy qurilish materiallaridan foydalanishni ham o‘sha davr yodgorliklarining saqlashdagi muhim omil sifatida qayd etish lozim. Bu jarayonda 1937 yildan Samarqand shahrida o‘z faoliyatini boshlagan qadimgi qurilish usullarini o‘rgatishga ixtisoslashgan maktab-ustaxonaning o‘rni katta bo‘ldi. Buxorolik me’mor, mohir ganchkor usta Usta SHirin Murodov o‘z davrining etuk arxitektori hisoblangan B.N. Zasыpkin bilan hamkorlikda ushbu

maktab uchun qadimgi qurilish texnikasi va geometrik ornament usullari sir- sinoatini o‘rgatuvchi o‘quv qo‘llanmasini tayyorlab berdilar. Qo‘lyozmaga 238 sahifadan iborat chizmalar ham ilova qilingan edi. SHu bilan birga, ta’lim jarayonida usta Usmon Umarov, usta SHamsiddin G‘afforov, usto Abdulla Boltaev, Nasim G‘ofurov, usto Muxiddin Raximov kabi mashhur usta- restavratorlar ham faol ishtirok etishdi. Ko‘p vaqt o‘tmasdan, Ibrohim SHermuhamedov, Abdug‘affor Haqulov, Anvar Quliev, Mirumar Azizov, Toshmuqum Qurbonovlar kabi maktab bitiruvchilari etuk usta-restavratorlar darajasiga etishishdi. Ikkinchi jahon urushi yillariga kelib O‘zbekistonda faoliyat olib borgan me’moriy yodgorliklarni muhofaza qiluvchi davlat orani uchun tashkiliy va tuzilmaviy o‘zgarishlarning yangi bosqichi boshlandi. 1943 yilda Uzkomstaris tashkiloti bekor qilinib, O‘zSSR Xalq Komissarlari Soveti qoshida Me’morchilik ishlari bo‘yicha boshqarma tuzildi, boshqarma qoshida esa Me’morchilik yodgorliklarini muhofaza qilish bo‘yicha bo‘lim faoliyat ko‘rsata boshladi. Keyingi amaliyotning dalolat berishicha, ushbu tarkibiy o‘zgarish ko‘plab tarixiy yodgorliklarni yo‘q bo‘lib ketishiga olib keldi. Buning boisi shundaki, arxitektura ishlari qo‘mitasi o‘zining asosiy faoliyat yo‘nalishidan kelib chiqqan holda mamlakat shahar va qishloqlarida asosan uy-joy va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan ob’ektlarni qurish ishlariga e’tiborni qaratadi. 1950-60 yillarda qo‘mitaning markazdagi rahbar tashkilotlari tomonidan ishlab chiqilgan bosh loyihalari, jumladan tarixiy shaharlarda ham yangi binolarni qurishni nazarda tutar edi. Ammo ushbu amaliyot aholining an’anaviy yashash manzillarida amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan edi. Respublikadagi Samarqand, Buxoro, Xiva kabi tarixiy shaharlarda aholining uy- joylari yodgorliklarga yaqin joylarda joylashganini hisobga oladigan bo‘lsak, bu amaliyot qadimgi binolar uchun zarar etkazishi tabiiy edi. Xususan, reja bo‘yicha olib borilgan ishlarning keng ko‘lamda amalga oshirilishi natijasida Samarqanddagi me’moriy yodgorliklarning yon atrofida, ularning asl qiyofasiga putur etkazadigan inshootlar – ta’lim muassasalari, madaniyat saroylari, kinoteatrlar yoki ko‘p qavatli “quti”lar bilan “to‘ldirildi”. Buxoroda esa aynan shu

davrda, shaharning tarixiy devorlari deyarli tashib ketilib, g‘isht uchun homashyo vazifasini bajardi, shahar markazidagi XVI asrda qurilgan YOr-Muhammad- Otaliq honakosi, Er-Nazar-Elchi madrasasi buzib tashlandi. Ushbu ro‘yxatni yana shu kabi ayanchli hodisalar bilan davom ettirish mumkin. Umuman olganda, agar o‘sha davrda davlatning iqtisodiy-moliyaviy imkoniyatlar cheklangan bo‘lmaganida, shaharlarning bosh loyihalarida ko‘zda tutilgan ishlar to‘liq amalga oshirilar edi. Bu esa hozirgi kunga qadar etib kelgan tarixiy-me’moriy obidalar ro‘xatini yanada cheklab qo‘ygan bo‘lar edi. Boz ustiga, yodgorliklarni muhofaza qiluvchi tashkilotlarning ham moliyaviy imkoniyatlari, kadrlar bilan ta’minlanish darajasi ham o‘ta ayanchli holatga tushib qolgan edi. Mutaxasislar fikricha, XX asrning 20 yillaridan boshlangan mahalliy xalqlar madaniyatini nivelirlash uzviy rivojlanib kelgan ta’lim jarayoni yangicha, Evropacha tartib bilan almashtirildi. Natijada Usta Baqo (Buxorodagi Minorai Kalon me’mori), Me’mor Abdul Jabbor (Samarqanddagi SHerdor madrasasi muallifi) singari me’morlarni etishtirgan ta’lim tizimi tag-tugi bilan yuqotildi. Tamoman yangicha madaniyat yuzaga kela boshladi. Binobarin, O‘rta Osiyoda ham Evropadagi singari o‘zidan oldingi davrda va an’anaviy uslubda kurilgan imoratlarni ta’mirlash uchun maxsus o‘rganish ehtiyoji kelib chiqdi. Boshqacha kilib aytganda, XX asr o‘rtalarida O‘zbekistonda ham ota-bobolari bunyod etgan imoratlarni tiklash uchun maxsus ta’mirchilarni etishtirish zaruriyati sezildi. Vujudga kelgan vaziyat respublikada madaniy yodgorliklarni saqlash bilan bog‘liq tashkilotlar faoliyatida qayta o‘zgarishni taqazo etgan. SHu bois Respublikamizning bir qator jonkuyar, ilg‘or ziyolilar qatlami vakillari tashabbusi bilan 1957 yil 30 avgustda O‘zbekiston Respublikasining № 557 Hukumat Qarori bilan “Moddiy madaniyat yodgorliklarini muhofaza qilish bo‘yicha Komitet» tashkil etildi. Ushbu Komitet qoshida kengash tuzilib, uning tarkibiga YA.G‘ulomov, M.Masson, T.Qori-Niyozov, G.Pugachenkova kabi shu soha mutaxassislari kirgan edi. Kengashning qisqa davr ichida faoliyat olib borishiga qaramasdan (1957–1961 yillar), uning yordamida O‘zbekistondagi mavjud tarixiy va madaniy ahamiyatga ega bo‘lgan yodgorliklar sezilarli ko‘pchiligini ma’lum