TRANSFORMATSION-GENERATIV GRAMMATIKA MAKTABLARI Reja: 1. Noam Xomskiyning transformatsion-generativ grammatikasi 2. Jorj Millerning kommunikatsiya modeli

1. Noam Xomskiyning transformatsion-generativ grammatikasi Amerikalik tilshunos Noam Xomskiy (Noam Chomsky) transformatsion grammatika (yoki transformatsion-generativ grammatika), deb nomlanuvchi nazariyani taklif qildi. N.Xomskiyning fikricha, “til – til birliklari va ularning sinflari majmuyi emas, balki to‘g‘ri jumlalar tarkib toptiradigan mexanizm”. Sintaksisni Xomskiy jumlalar tuzish tamoyillari va usullari haqidagi ta’limot sifatida belgiladi. N.Xomskiyning 1957-yilda nashr qilingan “Sintaktik strukturalar” (“Syntactic Structures”) asari jahon tilshunosligida yangi yo‘nalishga asos soldi. Mazkur tadqiqotda Xomskiy “tilning barcha gaplarini bilish mumkin emas, til asosida ayrim cheklangan qoidalar tizimi bo‘lishi kerak” degan fikrni ilgari suradi. “Bu qoidalar tizimi esa tilning grammatikasi demakdir. So‘zlovchi ham tinglovchi ham muloqot jarayonida grammatikani uning vositasida “to‘g‘ri” ifoda qurish, yoki “to‘g‘ri” qurilgan ifodani tushunish uchun vujudga keltiradi” : 1) pi e l i t t l e b l u e mu d ma ke ey e g i r l w as non kichkina moviy qum yasamoq ko‘zli qizcha 2) Th e l i t t l e p i e w i t h mu d e ye s wa s m ak i n g a b l u e gi rl . Kichkina non qum ko‘zli moviy qizcha yasar edi. 3) Th e l i t t l e g i r l wi t h bl ue e ye s wa s ma ki ng a m ud p i e . M ov i y ko‘ zl i k i c hk i n a qi zc ha q um da n no n ya sa r ed i . Eshitilgan tovushlar oqimi mazkur til grammatikasini bilgandagina ma’no kasb etadi. Xomskiyga ko‘ra, har bir tilda mavjud bo‘lgan son-sanoqsiz gaplar, nutq so‘zlovchisining yangi-yangi gaplarni cheklanmagan darajada yarata olish qobiliyati bilan bog‘liqdir. Bu o‘rinda ma’no anglatmagan jumlalar ham grammatik jihatdan to‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, har bir kishi o‘zining nutqiy faoliyati jarayonida shu paytgacha eshitilmagan yangidan- yangi gaplarni yaratishi mumkin va bu yangi gap tinglovchi tomonidan to‘g‘ri tushuniladi.

Shu o‘rinda tabiiy savol tug‘ilishi mumkin: Tinglovchi qanday qilib shu paytgacha eshitmagan yangi gaplarni tushunadi? Buning asosiy sababi shundan iboratki, tilda mavjud bo‘lgan cheklanmagan miqdordagi gaplar, ma’lum miqdordagi gaplar, ma’lum miqdordagi elementar sintaktik modellardan paydo bo‘lgan va elementar sintaktik modellarning (yadro gaplar) soni chegarali va amalda bir nechta bo‘lishi mumkin 1 . Shunga ko‘ra, Xomskiy gaplarni yadroli va bu yadrodan qayta o‘zgargan, uning transformasi bo‘lgan gaplarga ajratdi. Yadro gaplar, deb sodda, yig‘iq, darak gaplar tushuniladi. Fe’l kesimli gap bo‘lsa, kesimi aniq nisbatda turadi. Bu eng kichik gaplar har bir tilning sintaktik tizimining asosini tashkil qiladi. Masalan, Ishchilar uy qurishyapti gapi yadro gapga misol bo‘ladi. Bunda N1 N2 V. Bu aktiv konstruksiya hisoblanadi. Yadro gaplardan turli shakliy o‘zgarishlar asosida asosiy ma’noni saqlagan holda ikkilamchi sintaktik qurilmalarning hosil qilinishi transformasiya deyiladi. Masalan, Uyni ishchilar qurishyapti. N2 N1 V. Bu konstruksiya passiv bo‘lib, u transformasiya amali natijasida hosil qilingan. Shuningdek, yuqorida keltirilgan misollar ham transformalar sanaladi: Qushlar sayrashyapti → Qushlarning sayrashi (Kimdir ) til o‘rganyapti → Til o‘rganish (Kimdir) yozuvchini taklif qilyapti → yozuvchini taklif qilish Qayd qilingan barcha transformatsiyalarda fe’l harakat nomiga aylangan, ya’ni otlashish amali vujudga kelgan. Modelning 1-variantiga leksika ham fonetika ham kiritilmagan edi. Bularning barchasi bir necha yildan keyingi ikkinchi modelda paydo bo‘ladi. Ushbu modelda bevosita kuzatishdan yashirin bo‘lgan – botiniy struktura g‘oyasi ilgari suriladi 2 . N.Xomskiy transformatsion tahlil doirasida til tizimidagi har qanday jumlani botiniy va zohiriy strukturaga ajratadi. Botiniy strukturani tushunchalarning ma’no tomoni, zohiriy strukturani esa muomaladagi so‘zlar bilan aloqador qiladi. Ya’ni zohiriy struktura bu – biz eshitadigan va o‘qiydigan 1 Баскаков Н.А., Содиқов А.С., Абдуазизов А.А. Умумий тилшунослик. –Тошкент: Ўқитувчи, 1979. – Б. 126. 2 Chomsky N. Aspects of Theory of Sintax. –Cambridge, 1965. –P. 141.

jumlalar, botiniy struktura esa jumlaning ma’nosi bilan bog‘liq tomoni. Botiniy strukturalar zohiriy strukturalarda shunchaki qayta tiklangan yoki transformalar shaklida qayta tiklangan bo‘lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, realizatsiya qilingan matnda aks etmagan, biroq qandaydir holatda, botinda nimadir mavjud. Masalan, zohiriy strukturasi turlicha bo‘lgan va botiniy strukturasi esa bir xil bo‘lgan gaplar (1 va 2), shuningdek, birgina zohiriy strukturaga (3) va ikkita botiniy strukturaga ega (4 i 5) jumlalar mavjud: (1) Politsiya namoyishni tarqatib yubordi. (2) Namoyish politsiya tomonidan tarqatib yuborildi. (3) Uning hibsga olinishi. (4) U hibsga olindi. (5) U hibsga oldi. N. Xomskiyga ko‘ra, transformatsion tahlil sintaktik strukturalarning zohiriy dan botiniy ga aylanish yo‘li bilan tahlil qilishdir. Haqiqatan ham nutq va tafakkur jarayonlarida botiniy strukturaning o‘rni mavjud. Biroq ushbu “ botiniylik ”ning qanday va qayerdan paydo bo‘lganligi tadqiq qilinmaydi. Ya’ni Xomskiyning modelida hali “tafakkur” yo‘q. N. Xomskiyning dastlabki tadqiqotlarida hali hech qanday psixologiya yo‘q edi. Uning transformatsion modeli tabiiy til ifodalarini avtomatik sxemalarga solish imkoniyatinigina yaratgandi. Keyinroq N. Xomskiy asta-sekin insonning nutqiy faoliyati muammolari bilan qiziqa boshladi. N. Xomskiy F.de Sossyurning til-nutq dixatomiyasiga muqobil bo‘lgan lisoniy qobiliyat ( linguistic competence ) va lisoniy faollik ( linguistic performance ) tushunchalarini rivojlantirdi. U lisoniy qobiliyat ni tilshunoslik sohasiga, lisoniy faollik ni psixologiya sohasiga aloqador qildi va lisoniy qobiliyat ni mazkur tilda so‘zlashish qobiliyatini tashkil qiluvchi, lisoniy faollik ni esa til egasi tomonidan yaratiladigan ifodalar sifatida izohladi 3 . Ma’lumki, kishi tovushlar birikuvi, so‘zlar bog‘lanishi, umuman, tildagi so‘zlar tizimining qo‘llanishini onasidan, tevarak-atrofidagi yaqinlaridan eshitib 3 Ko ‘ rsatilgan bet .

o‘z ona tilini o‘zlashtiradi (ayni holat tilshunos yoki tilni o‘rganuvchi har qanday kishida ham kuzatiladi). Bunday tizimdan foydalanish natijasida inson ona tilidagi cheksiz so‘z turkumlari, jumlalar va matnlarni hosil qilish qobiliyatini egallab boradi. Shunga ko‘ra, lisoniy qobiliyatni so‘zlovchi va tinglovchi til bilimining potensiali, deb izohlash mumkin. N. Xomskiy lisoniy faollikni “aniq sharoitlarda tilning kundalik qo‘llanishi”, - deb tushuntiradi. Lisoniy faollik nutqiy faoliyatda lisoniy qobiliyatni amalga oshirishda yuz beradigan jarayondir. Ya’ni lisoniy faollik ona tilini o‘zlashtirgan kishi egallagan til bilimlarini amalda qo‘llay olishidir. N.Xomskiy “lisoniy qobiliyat birlamchi bo‘lib, u lisoniy faollikni belgilaydi”, - deb hisobladi. Transformatsion grammatika tarafdorlari ham asosiy urg‘uni lisoniy qobiliyatga berishdi. Umuman, N. Xomskiyning g‘oyalari psixolingvistikani uch jihatdan shakllantirdi: - tilning bixevioristik talqiniga va tilshunoslik nazariyalariga tanqidiy yondashishlar kognitiv fanlarning rivojlanishida muhim rol o‘ynadi; - N.Xomskiy tomonidan tilni o‘zlashtirish masalasi mantiqiy muammo sifatida shakllantirildi; - eksperimental psixolingvistikaning asosida transformatsion model yotardi. 2. Jorj Millerning kommunikatsiya modeli Psixolingvistikada transformatsion yo‘nalishning asoschisi nutqiy faoliyat sohasida qator tadqiqotlar olib borgan psixolog Jorj Miller (George Miller) hisoblanadi. J.Millerning ta’limoti N.Xomskiyning transformatsion grammatikasiga asoslangan edi. J.Miller kommunikatsiyaga quyidagicha yondashadi: 1. Inson o‘z fikrini nutqqa chiqarishdan oldin aytadigan gaplarining dasturini tuzadi. Bunday dastur “reja”, deb nomlanadi. Aytiladigan gaplarning rejasi bo‘lganda, nima deyish haqida aniq tasavvurga ega bo‘linadi. Boshqacha aytganda,