logo

TURK MUMTOZ ADABIYOTI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

663.5546875 KB
MAVZU:  TURK MUMTOZ ADABIYOTI
Reja:
1. Usmonli turk xalqining og`zaki ijodi.
2. Turk adabiyotining ilk yozma yodgorliklari.
3. Turk tas avvuf adabiyoti.
4. XVII-XIX asrlar turk adabiyoti.
  I. Tarixi   ming   yillar   bilan   o`lchanadigan   Sharq
adabiyoti   o`zining   boy   adabiy   merosi   bilan   jahon
adabiyoti tarixida alohida o`rin tutadi. Sharq badiiy
olamida   turk   adabiyotining   o`ziga   xos   o`rni   bor.
Ming   yillardan   beri   o`zining   yozuv   tarixiga   ega   Sharqda   turk   adabiyoti
nisbatan   yoshdir.   Turk   adabiyoti   tarixi   hozirgi   turklarning   ajdodlari
bo`lmish   turkiy   o`g`uz   qabilalarining   XI-XIII   asrlarda   Kichik   Osiyo
yerlarini zabt etilishidan boshlanadi.
Tarixiy   manbalardan   ma`lumki,   o`g`uz   qabilalari   VI-VIII   asrlarda   Markaziy
Osiyoda   yashaganlar   va   muntazam   boshqa   turkiy   qabilalar   bilan   aralashish
protsessida  bo`lgan. VIII asrda O`rta Osiyoda Sirdaryo bo`ylariga ko`chib kelgan
o`g`uz   qabilalari   islom   dinini   qabul   qilgach   XI   asrda   saljuqiylar   sulolasi
boshchiligida Kichik Osiyo yerlariga bostirib kiradilar. Bu paytda Kichik Osiyoda
Vizantiya hukmronlik qilardi. Umuman turkiy qabilalar VIII-X asrlardayoq Kichik
Osiyo yerlarida paydo bo`lib, qarluqlar, qipchoqlar  Vizantiya imperiyasiga  qarshi
doimiy   urush   olib   borganlar.   Qabilalardan   bir   qismi   bosib   olingan   yerlarda
joylashar   va  mahalliy   aholiga  qo`shilib   ketardi   ham.   XI   asrda   saljuqiylar   sulolasi
boshchiligidagi   o`g`uzlarning   Kichik   Osiyo   territoriyasiga   bostirib   kirishi
nihoyatda   kuchaydi.   Shunday   qilib    poytaxti   Konstantinopol   bo`lgan   Kichik
Osiyodagi Vizantiya imperiyasi o`rnida ikkita turkiy davlat – poytaxti Sivas shahri,
Donishmandiylar   davlati   (1067-1180)   poytaxti   Konya   bo`lgan   Saljuqiylar   davlati
(1077-1307)   paydo   bo`ldi.   Kichik   Osiyoning   sharqiy-janubida   va   markaziy
qismida joylashgan bu ikki davlat XV asrning o`rtalarida Vizantiya imperiyasining
tamoman yemirilishida muhim rol o`ynadi.
Turk   yozma   adabiyoti   manbai   xalq   og`zaki   ijodidirkim,   uning   ildizi   o`g`uzlar
Kichik   Osiyoga   kelgunlaricha   ko`chmanchi   bo`lib   yashagan   yerlariga   borib
taqaladi.   Turk   adabiyoti   boshqa   turkiy   xalqlar   madaniyati   bilan   o`zaro
chambarchas  aloqada paydo bo`ldi   va shakllandi. Turkiy qabilalar azaldan bir-biri
bilan   uzviy   aloqada   bo`lganlar   va   umumturkiy   bo`lgan   madaniy   yodgorliklarni   –
qadimgi turk yozma yodgorliklarini   yaratganlar. Qadimgi turk yozma yodgorliklari –   O`rxun-Enasoy   (VI-VIII   asrlar)   yodnomalari   bunga   misoldir.   Turkiy   qabilalar
o`rtasida  o`zaro adabiy alo qalar  bo`lgan. Ayrim  obrazlar, syujetlar  deyarli  barcha
turkiy xalqlar og`zaki ijodida uchraydi. Keyinchalik har bir xalq adabiyoti ma`lum
ijtimoiy-tarixiy   sharoitda   o`ziga   xos   rivojlanish   yo`lidan   bordi.   Mana   shu   o`ziga
xoslikni,   har   bir   adabiyotning   taraqqiyot   tendensiyalarini   chuqur   o`rganish
adabiyotshunoslikning   vazifalaridandir.   Adabiy   merosga   bo`lgan   munosabatga
qarab turk adabiyotshunoslarini ikki guruhga bo`lish mumkin.
Birinchi   guruh   olimlari   turk   adabiyotining   boy   adabiy   merosga   egaligini
ta`kidlab,   hozirgi   zamon   turk   adabiyoti   o`tmish   adabiy   an`analariga   suyangan
holda   rivojlanayotganli-gini   aytsalar,   ikkinchi   guruh   vakillari   o`tmish   turk
adabiyoti   taqlid   adabiyotidir,   asosan   fors   va   arab   adabiyotiga   taqliddan   boshqa
narsa   emas,   bu   adabiyot   davr   haqida   to`liq   ma`lumot   berolmaydi   deyishadi   va
hozirgi   adabiyotdagi   qusurlarni   ham   adabiy   merosning   zaif   tomonlarini
o`zlashtirishdan deb biladilar.
Jahon   adabiyoti   tarixida   adabiy   merosga   noto`g`ri   munosabatda   bo`lish   juz`iy
hol emas. Bir vaqtlar eronliklar, arablar, hindlar ham o`z adabiy merosiga shunday
munosabatda bo`lganlar.
Hozirgi   vaqtda   adabiy   meros   turk   adabiyotshunoslari   va   boshqa   turkologlar
tomonidan har tomonlama jiddiy o`rganilmoqda.
Turk adabiyotshunoslari adabiyot tarixini uch yirik davrga bo`ladilar:
1. Turklarning islom  dinini qabul  qilgunigacha bo`lgan davr. X asrgacha bo`lgan
bu davr adabiy merosi barcha turkiy xalqlarga tegishli deb qarash kerak.
2. Islom dini qabul qilingandan so`nggi davr.
3. Yangi   davr,   ya`ni   g`arb   adabiyoti   madaniyati   ta`siri   sezila   boshlagandan
keyingi davr.
Bular o`z navbatida ijtimoiy muhitdan kelib chiqib yana bir qancha nom bilan
kichikroq davrlarga ajratiladi. 
Islomiyatdan avvalgi adabiyotni ikkiga ajratish mumkin:
1. Og`zaki adabiyot
2. Yozma adabiyot Islom   dini   qabul   qilingandan   so`nggi   turk   adabiyoti   uch   bosqichga   bo`lib
o`rganiladi.
1. O`tish davri adabiyoti
2. Xalq adabiyoti
3. Mumtoz turk adabiyoti
Yangi,   g`arb   adabiyoti   va   san`ati   ta`siri   sezila   boshlagan   uchinchi   davrni
yaratilgan   asarlar   ruhidan,   umuman    zamon   talabidan   kelib   chiqib   oltiga   bo`lish
mumkin:
1. Tanzimot davri turk adabiyoti; 2.“Sarvati - funun” adabiyoti;   3. “Fejri -
Ati” adabiyoti;
4. Milliy   adabiyot;   5.   Milliy   mujodala   davri   adabiyoti;   6.   Jumhuriyat   davri
turk adabiyoti;
Adabiyotni   davrlashtirishni   nisbiy   tushunish   kerak,   chunki   ikki   davr   o`rtasiga
“xitoy devori” qo`yib bo`lmaydi, albatta. 
  Turk   adabiyotshunoslari   turk   xalq   adabiyotini   mazmun   mohiyatidan   kelib
chiqib quyidagicha tasniflaydilar.
1. Anonim turk xalq adabiyoti; 2. Diniy – tasavvufiy turk adabiyoti; 3. Oshiq tarzi
turk adabiyoti 
Anonim turk xalq adabiyotining nazmiy shakllari:
1. Turku;   2.Mani;   3.   Ayit   (yo`qlov);   4.   Tekerleme;   5.   Bilmeje   (topishmoq);   6.
Ninni (alla)
Nasriy shakllar:
1. Masal   (ertak);   2.   Doston;   3.   Afsona;   4.   Fikra   (latifa);   5.   Xalq   hikoyasi;   6.
Otaso`zi (maqollar)
7.An`anaviy xalq tomosha o`yinlari
Diniy-tasavvufiy turk adabiyotining nazmiy shakllari:
1. Ilohiy;   2.   Nafas;   3.   Nutq;   4.   Shatxiye;   5.   Davriye;   6.   Munojaat;   7.   Tavhid;   8.
Naat; 9. Mavlud
Nasriy shakllari:
1. Futuvvatnoma; 2. G`azovotnoma; 3. Manoqibnoma; 4. Battolnoma Oshiq tarzi turk adabiyotining janrlari:
1. Koshma; 2. Varshagi; 3. Samoiy; 4. Doston; 5. Go`zallama; 6. Kochaklama; 7.
Tashlama
Turk   adabiyotining   rivojlanishida   fors,   arab   adabiyotlari-ning   ta`siri   katta
bo`lgan.   Shoirlar   fors   hamda   turk   tillarida   ijod   qilganlar.   Turkiyaga   fors   saroy
adabiyoti   bilan   birga   xalq   og`zaki   ijodi   ham   kirib   kelgan.   “Tazkira”   tuzish   ham
turklarga eron adabiyotidan o`tgan.
  Turk   adabiyotini   o`rganish,   o`rta   asrlardan   boshlanadi   deyish   mumkin.
Tanqidiy   qarashlar   ham   bo`lgan   buningdek   antologiyalar   turk   adabiyoti   haqida
Yevropada   ilmiy   adabiyotlar   paydo   bo`lishiga   asos   bo`ldi.   XVIII   asrning   70-
yillarida   Venesiyada   e`lon   qilingan   turk   adabiyoti   tarixiga   oid   kitob   va
“Turkiyadagi   har   xil   fanlar   ahvoli”   deb   nomlangan   Abbat   Toderining   ilmiy   ishi,
XIX   asr   boshlarida   e`lon   qilingan   Avstraliyalik   sharqshunos   Hammer
Prugshtalning to`rt tomlik “Istoriya osmanskogo izyashnoy slovesnosti” (“Usmonli
so`z san`ati tarixi”) kitoblari shular jumlasidandir.
Hozirgi   kunda   jahon   sharqshunoslari   tomonidan   turk   adabiyoti   tarixi   izchil
o`rganilmoqda.
II. Tuk xalq og`zaki ijodi haqida  
T U R K U
Turkular   maxsus   bir   ohang,   musiqa   jo`rligida   aytilgan   xalq   qo`shiqlaridir.
Qadimda   butun   xalq   qo`shiqlarini   ham   turku   deb   atashgan.   Turkularning   asosiy
mavzusi   atrof   muhit,   tabiat,   yoki   biror   voqea   ta`sirida   paydo   bo`lgan   tuyg`ularni
tilga ko`chirishdir. Shu jihatdan mavzu rang-barang. Asosiy fikr bir misrada bo`lib,
boshqa misralar shu fikrni to`ldiradilar. Anonim xalq adabiyotining nazmiy shakli
bo`lgan   turku   ko`pincha   11   hijoli   bo`lib,   a,a,a,x,x;   v,v,v,x,x;   s,s,s,x,x   tarzida
qofiyalanadi.   Anadolu   turkulari   xalq   orasida   mashhur.   Turkular   turli   mavzuda   -
sevgi,   tabiat,   go`zallik,   ayriliq,   o`lim   va   hokazo   mavzularda   bo`lishi   mumkin.
Turkularda har banddan so`ng bog`lovchi misralar bo`ladi. Bu misralar kavushtak
deb   ataladi   (sharqiylardagi   naqorat   kabi).   Turkular   millatning   tarixi,   urf-odatlari,
an`analarining   o`ziga   xosligini   ko`rsatuvchi   milliy   nazm   shaklidir.   Turkiyaning viloyatlarida   turkular   naqorat   misralariga   ko`ra   bo`zlak,   koshma,   xo`yrat,
chuqurova   nomlari   bilan   ham   ataladi.   Turkularning   muayyan   bir   qoidasi   yo`q.
Ba`zi misralar sarbast bo`lib, naqorat band o`rtasida kelishi ham mumkin. Turkuga
misol:  Iki  turnam   gelir,  oqli   qorali,/   Birin shaxin  vurmush,  biri   yarali,/O  yavruya
so`run,   asli   nereli?/   Qator,   qator   o`lmush,   gelir   turnalar,/   Ayrim,   ayrim   ne   xo`sh
gelir turnalar.
M A N I
Mani   to`rt   misralik   mustaqil   she`rdir.   Mani   arabcha   ma`no   so`zidan   bo`lib,
anonim   xalq   adabiyoti   nazm   namunasi.   Ozariylarda   bayoti,   qirg`izlarda   o`lan,
o`zbeklarda xalq qo`shiqlari kabi. Manilar to`rt misralik, 7 hijo o`lchovida aytilib,
ko`pincha   a,a,x,a   shaklida   qofiyalanadi.   Yozma   adabiyotda   ruboiy,   tuyuq   (XIV-
XV) janrlari mani asosida paydo bo`lgan. Mustaqil she`r bo`lgan manilarda asosiy
mazmun so`nggi ikki misrada bo`ladi. Manilar turli mavzularda bo`lishi mumkin.
Sof   hazil   uchun   tuzilgan,   kulgili   manilar   ham   bor.   Ko`proq   ayollar   tilidan
aytiladigan   manilar   niyat,   fol,   sevgi,   maktub,   to`y   mazmunida   yoki   falsafiy   va
boshqa mavzularda bo`lishi mumkin. Manilar shaklan to`rt xil bo`ladi:
1)   Duz   mani   (oddiy   mani);   2)   Jinasli   (so`z   o`yinli)   mani;   3)   Kesik   mani;
(oyoqli, zinapoya shaklidagi mani); 4) Yedekli mani; (qo`shimchali mani)
1. Duz mani yuqoridagi fikrlarni o`zida jamlagan. Misol:  Tog`lar
tuman bo`ldi, kel;/ Ko`nglim gumon bo`ldi, kel,/ Oylarga va`da berdim,/ Yilim
tamom bo`ldi, kel.YEDEKLI
KESIK
JINASLI
DUZ     2. Jinasli   (so`z   o`yinli)   manilarda   qofiya   shaklan   bir   xil,   mazmunan
har xil so`zlar(omonimlar)dan tashkil topadi. Misol:  O   banim   och
ko`zlarim/   Yora   muhtoj   ko`zlarim/   Kechdi   go`zal   karvoni/   O`tirdim,   boj
ko`zlarim
3. Kesik   (oyoqli)   manining   ilk   misrasi   7   hijodan   oz,   qofiyalari   jinosli,
misralar soni 4 va undan ortiq bo`lgan manilar. Misol:   Bag` bana,/ Baxcha
sana, bag` bana,/  Deyme zinjir kyar etmez/ Zulfing teli bag` bana
4. Yedekli   (qo`shimchali)   manilarda   mazmunni   kuchaytirish   uchun
band   so`ngida   yana   ikki   misra   qo`shiladi.Misol:   Dardim   var   bellar   kabi/  
So`ylemem yellar kabi/  Qalbimi   xuzuni   var/   Yiqilmish   ellar   kabi/
Ko`zlarimdan yosh oqar/ Bo`shagan sellar kabi
Shoirlar  ham  mani  shaklida  she`rlar  yozganlar. Orxan Seyfi  Beyning  quyidagi
misralari bunga dalildir: Ne Hindda, ne Chindaymish/ Ajab nerdaymish, neymish/
Izlaganim mahalda/ Ko`nglimni ichindaymish.
K O` Sh M A
Xalq adabiyoti  nazm  shakllaridan  biri. Asosan  11 hijoli, bandlari  to`rt  misrali,
eng oz uch, eng ko`p 6, gohida undan ortiq to`rtlik bo`ladi. Ko`shmalar mazmuniga
qarab   turlicha   nomlanishi   mumkin.   Tabiat   va   inson   go`zalligidan   bahs   etganlari
go`zalleme,   yigitlik   mardlik,   urush   mavzusi   bo`lsa   ko`chaklama,   o`lim   haqidagi
ayit,   bir   kimsa   yoki   guruhning   yomon   tomonlarini   ko`rsatgani   tashlama.   Ko`p
uchraydigan qofiya shakllari.
________ a _________ a __________ x
________ a _________ b __________ b
________ b _________ a __________ x
________ a _________ b __________ b
Ko`shmalar   ohang   uslubiga   ko`ra,   Ajam,   Anqara,   Kerem,   Sivrihisar
ko`shmalari   nomlari   bilan   atalishi   mumkin.   Tuzilishiga   ko`ra   ko`shmalar   duz,
yedekli, musammat, ayakli zanjirband ayakli, zinjirleme kabi turlarga bo`linadi.
Musammat   ko`shmaning   ilk   bandidagi   birinchi   va   ikkinchi   baytlarida   besh
hijoli  ziyoda  bog`lovchi  so`z  bo`ladi. Misol:  Ey banim  jononim, jon ichra jonim/ Sho`x   navjuvonim   o`lma   bevafo/   Rahmayla   bana/   Men   sana   qurban   kel   kes
gardanim/ To`k yerlarga qonim faqat bo`l oshino/ Bo`lma bevafo
Ko`shma so`zi “qo`shoq” fe`lidan. Prof.  Fuad Ko`pruli  qo`shmani “so`zga kuy
bog`lamoq   va   moslamoq”   deydi.   K   O`   Sh   M   Aga   misol:   Go`zal   ko`zlarini
sevdigim dilbar/  Kel   bizim   ellarni   kez,   karam   ayla/   Go`la   qo`llaring   var,   kezar
qalamla/   Ol   meni   daftara   yoz,   karam   ayla/   Yiroqtir   yo`llarim,   adashdim   keldim/
Totlidir   tillaring,   aylandim   keldim/   Vafolim   bo`ynuna,   endi   men   o`ldim/   Mozor
ko`ksinga qaz, karam ayla
I L O H I Y
Diniy mavzulardagi oshiq adabiyoti she`riy shaklidir. Tekkelarda olloh ishqida
kuylagan   manzumalardir.   Ilohiy  –   Allohga   oid   demak.   Ilohiylarda,  asosan,   tangri
sevgisi   va   diniy   mavzular   aks   ettirilgan.   Xalq   adabiyotidagi   ilohiy,   devon
adabiyotidagi   “tavhid”   va   “munojotlarga”   o`xshash.   Ilohiy   diniy   –   tasavvufiy
mavzuda bo`lgani bilan, biror tariqatning o`ziga xosligi, afzalligini targ`ib etmaydi.
Tariqatlarning   o`ziga   xosligini   ifoda   etgan   ilohiylar   bektoshiylikda   –   nafas,
yassaviylikda   –   hikmat,   mavlaviylarda   ayin,   gulshehrilar   –   tapuu,   xalvatilarda-
durak, boshqa tariqatdagilarda jumhur deyilgan.
Ilohiylar 7,8,11,14,16 hijoli vaznlarda yozilgan. 7-8 hijoliklari to`rtlik, 11,14,16
hijoliklari   bayt   shaklida   yozilgan.   Bayt   shaklida   yozilganlari   g`azal   kabi
qofiyalangan. Aruz vaznida yozilgan ilohiylar ham bor. Ilohiylar mavlud va bosh-
qa   diniy   bayram   kunlari   ko`pchilik   bo`lib   tekkelarda   (bir   tari qat   yo`lidagi
darveshlarning yigiladigan joyi) ham aytiladi.
Ilohiyning eng yaxshi namunalarini Yunus Emre ijodida ko`rish mumkin.Misol:
Ishqing   oldi   mandan   mani,/   Manga   san   keraksan,   san!/   Jismim   yonur   kecha-
kunduz,/ Manga san keraksan, san! 1
  X . Davron tarjimasi
S A M O I Y
O`zagi arab kalimasidan bo`lgan bu so`z “eshitmoq”, “o`rgan moq” ma`nolarini
anglatadi.   Xalq   adabiyotida,   ayrim   shoirlar   ijodida   ko`p   uchraydigan   bu   nazm
shakli,   aruzning   “mafoilun,   mafoilun,   mafoilun,   mafoilun”   vaznida,   hijoda   esa
1
 Хуршид Даврон. Тошкент:  Қ а қ нус, 1987. –Б.   7–8.  4+4=8 li vaznda bo`lib, o`ziga xos ohang bilan kuylanadi. Tabiat, go`zal lik, sevgi
va   ayriliq   mavzularida   ko`proq   yaratilgan   samoiylar   qofiya   va   misra   tuzilishiga
ko`ra   ko`shmaga   o`xshab   ketadi.   (Ayrimlar   samoiyni   ko`shmaning   bir   turi   ham
deyishadi). 3-5 band li, gohida ortiqroq ham bo`lgan samoiy o`ziga xos havoli, hafif
musiqiy   bo`lgan.   XVIII   asrdan   xalq   shoirlari   o`rtasida   keng   tarqalib,   samoiy
o`qishlar   avj   olgan.   SAMOIYga   misol:   Injalikdan   bir   qor   yog`ar,/   Tuzar   Alif 1
,
Alif deya./ Dalli ko`ngil telba o`lmish,/ Kezar Alif, Alif deya.
Sh A R Q IY
Sharqiylar   turk   she`riyatida   asosan   XVIII   asrdan   yaratila   boshlagan   nazm
shakllaridan. Sharqiylarga kuy bastalangan. Ko` pi bilan ikkidan besh to`rtlikkacha
bo`lgan. Turk adabiyotiga sharqiyni olib kirgan Nodim ijodida 3 bandlik sharqiylar
ko`p.   Ishq   va   go`zallik   mavzulari   qalamga   olingan   sharqiylar   xalq   she`riyatidagi
turku   va   ko`shma   hamda   devon   adabiyotidagi   murakkab   shakllarning   o`ziga
xosliklarini jamlagan deyish mumkin. Sharqiylar ko`proq aruz vaznining foilotun,
foilotun,   foilotun,   foilun   o`lchovida,   shuningdek   hijo   vaznida   ham   yozilgan.
A,a,a,a; v,v,v,a; s,s,s,a shaklida, gohida a,v,a,v shaklida qofiyalanib, takror kelgan
misraga   naqorat   deyilgan.   Lola   davri   shoiri   Nodim,   Enderunlu   Vosiflar   turk
adabiyotida   go`zal   sharqiylar   yozgan   shoir   sifatida   mashhurlar.   Nodim
sharqiylaridan: Yana bazmi chamanga lola furuzan keldi,/  Mujdalar   gulshanga
kim   vaqti   charog`on   keldi/   Bulbul   ashuftalanip   bazmi   g`azalxon   keldi/   Mujdalar
gulshanga   kim   vaqti   charog`on   keldi./   Sayr   olup   raqsi   yana   dilbari   mumtozlarin/
Yana   efloke   chikar   nolalari   sozlarin/   Jona   otash   beradur   shulasi   ovozlarin/
Mujdalar gulshanga kim vaqti chorog`on keldi. 1
Eslatma:   Xalq   qo`shiqlari   oxorini   saqlab   qolish   va   ayrim   so`zlar   o`zbek
o`quvchisiga ham tushunarli bo`lgani uchun o`zgartirmadik.
MAQOLLAR HAQIDA
Turk   adabiyotida   maqollar   xalq   donoligini   ifoda   etuvchi   vosita   sifatida
muhimdir.   Xudo   senga   tuynukdan   hech   narsa   tashlamaydi.   O`zing   ishlab   top.//
Boyqushning   ko`ziga   bolasi   tovusdan   go`zal   ko`rinadi.//   Yaxshi   kunda   -   hamma
1
  Қ из исми.
1 1
 Адабиёт. Дарс китоби. – Ан қ ара, 1991. –Б.103.  yaxshi,   yomon   kunda   -   birodaringni   eslab   qolasan.//   Birovning   qozonida   osh
qilolmaysan.//Bo`ri cho`ponga yaramaydi.// Bo`ri menga tegmayaptimi - ming yil
yashasin!// O`g`ri qutulib qoldi, guvoh qamoqda qoldi.// Hamma falokat - tildan.//
Sichqonga   mushuk   -   sher.//Yukni   tuya   tashiydi,   ko`ppak   esa   ozadi.//Mushuklar
yo`q   bo`lsa,   sichqonlar   bayram   qiladi.//Semiz   ozisa,   ozg`inning   ruhi
uchadi.//Asosiysi ishni boshla, u o`z-o`zidan nihoya topadi.//Och hammani och deb
o`ylaydi.//Dushmaning zaif bo`lsa ham xushyor tur.//Beruvchi qo`l oluvchi qo`ldan
afzal.//Bolalar uchun ota hammadan kuchli.//Qo`ng`izga uning bolasi - eng go`zal
mavjudot.//Chumoliga shudring - suv toshqini.
ERTAKLAR HAQIDA
Ertaklar   turk   xalq   og`zaki   ijodida   muhim   o`rin   egallagan,   folklorning   boy
janrlaridandir.   Turk   tilida   ertak,   masal   deyilib,   “Qomusi   Usmoniya”da
yozilishicha, odob va nasihatni anglatgan arabcha so`zdir.
Turkiy   tillar   bilimdoni   Mahmud   Qoshg`ariyning   “Devonu   lug`otit   turk”
kitobida   ertak   so`zi   etuk   shaklida   berilib,   biror   voqeani   hikoya   qilishni   bildiradi.
XIX   asrning   80-yillaridan   turk   ertaklari   yozib   olina   boshlangan.   Tanzimot
davridagi (1839-1896) adabiy muhit bunga omil bo`lgan. Bu ishni boshlaganlardan
biri mojaristonlik sharqshunos I. Kunoshdir. XX asr boshlarida G. Yakob, F. Gize,
D. Nemet, V.A. Gordlevskiy kabi yevropalik sharqshunoslar turk ertaklarini yozib
oldilar   va   shu   mavzuda   ilmiy   tadqiqotlar   olib   bordilar.   Turk   ertaklari   xususida
samarali   ish   olib   borgan   folklorshunoslar   ichida   Partav   Noili   Baratovni   alohida
ta`kidlash   kerak.   P.P.   Baratov   XX   asrning   20-60-   yillarida   3800   dan   ortiq
ertaklarni   yozib   oldi   va   Volfram   Eberxard   bilan   hamkorlikda   turk   ertaklari
katalogini tuzdi. P.P. Baratov 1953 yili “Zamon, zamon ichida” ertaklar to`plamini
Istambulda,   1969   “Oz   ketdik,   ko`p   ketdik”   kitobini   Anqarada   nashr   ettirdi.   1955
yili   fransuz,   1968   yili   olmon   kitobxonlarini   turk   ertaklari   to`plamlari   bilan
tanishtirdi.
Mazmunan rang-barang turk ertaklarini 4 guruhga ajratish mumkin:
1. Hayvonlar haqidagi ertaklar.
2. Sehrgarlik ertaklari. 3. Maishiy ertaklar.
4. Kalo`g`lon turkum ertaklari.
Hayvonlar haqidagi turk ertaklari xronologik jihatdan qadimiyroq va o`ziga xos
xususiyatlarga ega. “Ayiq bilan tulki”, “Tulki bilan ilon”, “Kampir bilan tulki” va
boshqa   ko`p gina   hayvonlar   to`g`risidagi   ertaklarda   har   bir   hayvon   ma`lum   bir
ramziylikka   ega   bo`lib,   spesifik   mazmun   tashiydi.   Ko`pgina   jahon   xalqlari
ertaklarida tulki ayyorlik ramzi bo`lib, deyarli salbiy obraz sifatida talqin qilinadi.
“Tulki   bilan   ilon”   ertagida   buning   o`zgacha   variantini   ko`ramiz.   Tulki   ilon   bilan
do`stlashib,   bir   kuni   yo`lga   chiqibdi.   Yo`lda   ular   bir   soyga   duch   kelishib,   tulki
suvdan o`tib ketayotganida, soydan o`tolmaydigan ilon tulkidan uni ham olib o`tib
qo`yishni iltimos qilibdi. Tulki do`stlik qilib, ilonga bo`yniga o`ralishni buyuradi.
Suvning   o`rtasiga   borganda   ilon   tulkini   bo`g`a   boshlabdi.   Tulkining   bo`ynimni
bo`shat   degan   iltimosiga   ham   quloq   solmabdi.   Shunda   tulki   ilonga:   «Biroz
bo`yningni   uzat,   tomog`ing   tagidagi   qirmizi   xolingdan   bir   o`pay»   -   deb   iltimos
qilibdi   va   ilonni   tomog`idan   tishlab   o`ldiribdi.   Do`stlikka   xiyonat,   qalloblik
qilmaganida   ilonning   tirik   qolish   mumkinligini   aytib,   yo`lida   davom   etibdi.   Bu
ertakda tulki ayyorlik qilib boshqalarni aldovchi emas, aqli, farosati bilan o`limdan
qutulib qolgan, jabrlanuvchi sifatida tasvirlangan.
Sehrgarlik ertaklarida ham hayvonlar qatnashadi, ammo bu ertaklarda hayvonlar
ko`pincha bosh qahramonga yordamchi yoki bosh qahramonning o`zi ma`lum vaqt
sehr-jodu   bilan   biror   hayvon   shakliga   kirishi   mumkin.   “Xoldor   Bahri”,   “Qora
mushuk”   ertaklaridagi   kabi.   “Benli   (Xoldor)   Bahri”   ertagida   shahzoda   qora
mushuk   ko`rinishida   paydo   bo`ladi   va   ertak   so`ngida   ertakning   asosiy
qahramonlaridan   bo`lgan   go`zal   qizga   uylanadi.   Turk   sehrgarlik   ertaklarida   ham
ko`pincha   ijobiy   qahramonlar   sifatida   shohning   kenja   o`g`li   yoki   qizi,   kambag`al
chol,   kampirning   yolg`iz   o`g`li,   aql-farosati   bilan   shohlik   darajasiga   yetgan
cho`pon,  bog`bon,  o`tinchi   farzandlari   tasvirlanadi.  Turkiyada  ertaklar   maddohlar
tomonidan, ko`pincha esa ayol ertakchilar tomonidan aytilgan. Shuning uchun turk
ertaklarida   ayollar   siymosiga,   ularning   tasviriga   alohida   e`tibor   beriladi.   “Dev
bobo”,   “Quyosh   qizi”,   “Oltin   arava”,   “Pari   qiz”   ertaklarida   asosiy   voqealar markazida ayollar turadi. Sehrgarlik ertaklarida voqealar umumiy qoidalar asosida
rivojlanadi.   Voqea   sehrli   hodisalar   bilan   boshlanadi,   bosh   qahramonlar   o`z
jasurliklari,   aqli-farosati,   uddaburonligi   bilan   gohida   parilar,   qush lar,   hayvonlar,
sehrgarlar   yordamida   turli   to`siqlarni   yengib   o`tib   murod   maqsadlariga   yetadilar.
Ertaklar   kirish,   asosiy   qism   va   ertak   (xotima)   so`ngidan   iborat.   Boshlama   turk
tilida   tekerlama   deyilib,   bunda   ertakchi   tinglovchini   o`zi   aytmoqchi   bo`layotgan
voqealar   olamiga   olib   kirishga   harakat   qiladi.   Tekerlama   so`z   o`yinidan   iborat,
bunda bir-biriga mazmunan alo qador bo`lmagan so`zlar ma`lum tarzda qofiyalanib
keladi va go`zal bir shakl yasaydi.
Masalan:   «Bir   bor   ekan,   bir   yo`q   ekan.   Zamon   zamon   ichida,   igna   somon
ichida. Tuya dallol ekan, chivin sartarosh ekan, xo`roz imom ekan, onam qoshiqda,
otam   beshikda   ekan.   Men   otamning   beshigini   ting`ir-ming`ir   tebratar   ekanman,
otam tushdi beshikdan, chiqib ketdi eshikdan, Onam qisqichni oldi, otam kurakni
oldi,   menga   eshik   orqasidagi   burchak   qoldi...   Onam   yaxshi.   Otam   yaxshi,
qo`llaridan qutulsang undan yaxshi».
Yoki   boshqa   bir   ertak   shunday   tekerleme   bilan   boshlanadi.   “Bir   bormish,   bir
yo`kmish...   Avval   zamon   ichida,   igna   somon   ichida...   Tuyalar   dallol   emish   eski
hammom   ichida...   hammomchining   tosi   yo`q,   go`lahchining   boltasi   yo`q,
qo`ltig`ida   bo`g`chasi   yo`q...   handadir   handa   bir   qo`tos   va   yetmish   ikki   tentak
banda... Yedik, ichdik, tishimiz et ko`rmadi, barakat bersin otboqarga, bizga bir ot
berdi to`riqdir deya, ot bizni bir tepib berdi nari tur deya...
Ertakdir   buning   oti,   so`zlasang   chiqar   toti,   kimki   tinglamasa,   kelsin   cho`loq
tarbiyachi...”
Turk  ertaklarining  manbalari   haqida  turlicha  nazariyalar   bo`lib,   bu  qarashlarni
asosan uch guruhga jamlab, uch ilmiy maktab deb qarash mumkin.
1. Mifologik   maktab.   Bu   nazariyaga   ko`ra,   ertaklar   qadimgi   afsonalarning
parchalar holda qolgan va bizgacha yetib kelgan bo`laklaridir.
2. Antropologik   maktab.   Bu   maktab   vakillari   ayni   bir   ertaklarni   rivojlanmagan
xalqlar   orasida   ham   borligini   aytadi.   Biror   mifning   ertak   holiga   kelish
chegarasini keskin ko`rsatmaydi. 3. Adabiy   maktab   nazariyasiga   ko`ra   xalq   ertaklarining   kelib   chiqishini
Hindistondan   izlaydi.   Xalq   ertaklarini   bugungi   kunda   unutilgan   bir   qism
qadimiy ohanglarning so`nggi izlari va alomatlari sifatida ko`radi. 1
Ertaklar qaysi vaqtda yaratilganiga qarab, ozmi-ko`pmi zamon ruhini o`zida aks
ettirgan. Muhimi bosh mezon adolat bo`lgan. Yaxshilik, ezgulik hamisha yovuzlik
ustidan g`alaba qozongan. Ertaklar sinfiylikdan holi. Bir kambag`al nihoyatda boy
bo`lib ketishi, yoki aksincha podsho bir bechora bo`lib qolishi mumkin. Ertaklarda
bosh   qahramon   uchun   bajara   olmaydigan   ish   yo`q.   Qahramonlar   o`z   idroki   va
majoziy   obrazlar   yordamida,   albatta,   maqsadlariga   yetadilar.   Turk   ertaklaridagi
asosiy   tiplar   jahon   xalqlarida   ko`p   uchraydigan   qahramonlardir.   Sehrli   ertaklarda
asosan  dev, jodugar kampir, zanji qul, ya`ni  qora arab, parilar, ajdarho, ayol  dev,
darvish,   podsholar,   Kalo`g`lon,   tiplari   bo`lsa,   ashyolardan:   uchar   gilam,   ur
to`qmoq,   sehrli   ko`za,   sehrli   qalpoqcha   kabilardir.   Shuningdek   uch,   yetti,   qirq
sonlari bilan bog`liq an`analar ham bor.
Turk   xalq   ertaklari   tugallanmasi   ham   o`ziga   xos.   Ertak   mazmunidan   kelib
chiqib   yakun   to`y-tomosha   tasviri,   otalar   so`zi   yoki   tinglovchilar   ruhiyatini
ko`taruvchi adabiy parchalar bo`li shi mumkin. Ko`pincha ertakchilar o`z so`zlarini
original   shaklda   tugatmoq,   aytganlarining   hayotga   yaqinligini   ko`rsatmoq   uchun
chiroyli yakun yasashga harakat qiladilar. Masalan: “To`yga meni ham chaqirdilar.
Bordim. Menga bir to`rva shirinliklar berdilar. Eshagimga yukladim. Eshagimning
oyoqlari   mumdan,   ko`zlari   shishadan   edi.   Qancha   shoshilsam   ham   yetolmadim,
quyosh chiqdi, mum eridi, shishalar sindi. Shirinliklar tosh qotib qoldi”.
Yoki   “Qirq   kun,   qirq   kecha   to`y   bo`ldi.   Ular   yetmish   murodga,   biz   chiqamiz
ayvonga...  Ko`kdan  uch  olma  tushdi,  biri   sizga,   biri  ertak  aytganga,  biri   menga”.
Ko`rinadiki,   ertakchi   nihoyatda   so`z ga   chechan,   so`z   san`atkori   bo`lishi   kerak.
Ziyo   Ko`kalp   quyidagi   so`zlarni   yozganda   haqli   edi.   “Ertakchi   o`z   sohasida   bir
san`atkordir. Aytgan har so`zi o`z o`rnida qo`llanilgan. Bu kabi ertakchilarning bir
kalimasini ham o`zgartirib bo`lmaydi”. 1
 Og`zaki nutqning go`zal namunasi bo`lgan
ertaklarning   tarbiyaviy   aha miyati   juda   muhim.   Yoshlarni   vatanparvarlik,   ezgulik
1 1
  Қ аранг: Турк эртаклари. – Ан қ ара, 1992. –Б. 3-4.
1 1
 Турк эртаклари. Ан қ ара. 1992. 1-жилд. 14-бет. ruhida voyaga yetkazib, yaxshilikning yomonlik ustidan hamisha g`alaba qi lishiga
ishonch tug`dirishda folklorning hech bir janri ertak o`rnini bosa olmaydi.
LATIFALAR
Yumor har bir xalqning o`ziga xos, xarakterli xususiyatlarini yorqin ko`rsatadi.
Turk xalq og`zaki ijodida, latifalar rang-barangligi bilan ajralib turadi. Bu latifalar
turklar   hayoti   bilan   chambarchas   bog`liq   bo`lib,   turk   xalqi   ma`naviy
madaniyatining   ajralmas   qismidir.   Turk   latifalarining   ilk   yozma   namunalarini
XIII–XIV   asrga   oid   bo`lgan   adabiy   yodgorliklarda   ko`rish   mumkin.   Xo`ja
Nasriddin haqidagi 43 latifani qamrab olgan ilk to`plam sanasi 1571 yil. Nasriddin
Xo`ja   tarixiy   shaxs   bo`lib,   1208–9   yili   Sivrihisorga   yaqin   joydagi   Horto
qishlog`ida tug`ilgan. Otasidan so`ng biroz vaqt qishloqda imomlik qiladi va 1237
yilda   mutasavvuf   olim   Sayyid   Mah mud   Hayroniyga   murid   bo`lish   uchun
Oqshaharga   keladi.   Umrining   oxirigacha   (1284)   shu   yerda   yashab   qolgan   Xo`ja
xalq   orasida   nihoyatda   zukko,   gapga   usta,   adolatpesha   odam   sifatida   taniladi.
Nuktadon,   orif   inson   bo`lgan   Nasriddin   Xo`ja   zamondoshlarining   ko`nglidagi
gaplarni   topib   aytganki,   bora-bora   u   haqida   latifalar   to`qilib,   xalq   qahramoniga
aylanib   ketgan.   1837   yildan   buyon   Xo`ja   Nasriddin   latifalari   kitob   holida   tez-tez
bosilib  turibdi. 1857  yildan e`tiboran Yevropa  tillariga  tarjima  qilina boshlangan.
1865   yilda   qirqdan   ortiq   latifalar   o`zbek   tilida   kitobot   qilingan.   Xo`ja   Nasriddin
bugungi   kunda   ko`plab   turkiy   xalqlarning   sevimli   qahramonidir.   Xo`ja
Nasriddindan   boshqa   Bekri   Mustafo,   Bektoshiy,   Qora qush,   Xobenneka   kabi   turk
xalq   qahramonlari   borki,   bular   ha qidagi   latifalarning   o`zi   alohida-alohida
turkumlardan   iborat.   Bekri   Mustafo   erkin   fikrlovchi,   qotib   qolgan,   qoloqlikka
qarshi   kurashuvchi   shaxs   sifatida   tasvirlansa,   darvish   Bektoshiy   topqirligi   bilan
ayrim   kaltabin   qozilarning,   din   peshvolarining   ustidan   kuluvchi   xalq   qahramoni
sifatida   tasvirlanadi.   Go`l,   berahm,   qaysar   hukmdorlar   haqidagi   latifalar   vazir
Qoraqush   nomi   bilan   bog`liq.   Qoraqushning   kaltafahmli gi   uning   so`zlarida,
xizmatkorlariga   ish   buyurishida   ko`rinadi.   Xobenneki   haqidagi   latifalarda   ham
sodda, go`l odamlar ustidan kulinadi. Latifalarda   mavzu   jihatdan   o`zga   xalqlar   folklorida   uchraydigan   voqealarga
qisman o`xshashlari ham bo`lishi mumkin.
Namunalar:
Bir kuni Qoraqushning lochini qafasdan chiqib ketibdi.
-   Darvozani   yopinglar,   lochin   chiqib   ketmasin,   -   buyuribdi   Qoraqush
qorovullariga.
Qozi bo`lgan Afandi da`vogarningmi, javobgarningmi haq liginimi yecha olmay
boshi qotdi-da, ikkalasini ham kaltaklashni buyurdi.
Jazo bajarilgach, xo`rsinib dedi:
- Endi vijdonim toza, qaysi biri aybdor bo`lsa ham jazodan qutulolmadi.
III.     Turk   mumtoz   adabiyotining   ilk   namunalari   XIII   asrning   ikkinchi   yarmidan
yaratila   boshladi.   Keyingi   asrlarda   o`zining   eng   yaxshi   namunalarini   yaratgan   bu
adabiyot   XIX   asrning   ikkinchi   yarmigacha,   ya`ni   g`arb   adabiyoti   va   madaniyati
ta`siri sezila boshlagungacha bo`lgan davrda, dunyoga ko`plab talantli ijodkorlarni
berdi. Turk mumtoz adabiyoti tarixini shartli ravishda uch davrga ajratish mumkin.
1. Shakllanish (qurilish)
2. Yuksalish
3. Taqlid
Birinchi   davrni   o`z   ichiga   olgan   XIII - XV   asrlarda   turk   shoirlari   Eron
adabiyotiga   ergashib   asarlar   yozdilar.   Fors   tilida   yaratilgan   mashhur   badiiyat
namunalarini   tarjima   qildilar.   Anado`li   uchun   Eron   adabiyoti   o`sha   vaqtda   bir
namuna edi. Zotan bu asrlarda fors tilida ko`plab jahon adabiyotiga o`rnak bo`lgu -
lik asarlar yaratilgani sir emas.
Turk shoirlari shakl  va mazmun jihatidan ham Eron adabiyotiga ergashar, fors
tilidagi asarlarni chuqur mutolaa qi lib, o`zlashtirishga intilardilar.
Fors tili she`riyat tili o`laroq sanalar, turk tilida fors tilida yaratilgandek badiiy
yuksak adabiyot  namunasini  yaratish imkonsizdek  tuyilardi. Aruz vazni  ham turk
adabiyotiga   Eron   adabiyoti   orqali   kirib   keldi.   Aruz   vaznida   ijod   qilgan   shoirlar
ko`plab   arabcha   va   forscha   so`zlarni   qo`llardilar.   Natijada   ma`lum   “qolip”ga solingan adabiy til- usmonlicha yuzaga keldi. Bu davr shoirlarining tili, kelajakda
yaratiladigan asarlarga nisbatan sodda va qusurlardan holi emasdi.
Istambulning   fath   etilishidan   (1453)   XVIII   asrning   oxirlarigacha   bo`lgan
“Yuksalish”   davrida   yashab   ijod   qilgan   turk   shoirlari   turk   mumtoz   adabiyotining
ajoyib   namunalarini   yaratib,   o`zlarini   eronlik   shoirlardan   ustun   qo`yadilar.   Bu
davr da   tom   ma`nodagi   turk   mumtoz   adabiyoti   yuzaga   keldi.   XV–XVI   asrlarda
usmonlilar   imperiyasi   kuchaygan,   siyosiy   jihatdan   Erondan   bir   qadar   ustunlikka
erishgandi   ham.   Istambul   yirik   siyosiy   markaz   va   madaniyat,   adabiyot   gullagan
shaharga aylandi. Eron adabiyotining oltin davri XV asr bo`lsa, turk adabiyotining
oltin   davri   XVI   asr   bo`ldi.   Keyinchalik   Usmonlilar   imperiyasining   zaiflashuvi,
o`zaro urushlarning ta`siri adabiy muhitga ta`sir qilmay qolmadi. XIX asrga kelib
adabiyot ma`lum darajada o`z tarovatini yo`qotdi.
Uchinchi   davr,   ya`ni   “Taqlid”   davri   XIX   asr   boshlaridan   Tanzimot   adabiyoti
deb   atalgan   XIX   asrning   60   yillarigachadir.   Tanzimot   adabiyoti   davri   turk
adabiyotida   Yevropa   madaniyatining   ta`siri   sezila   boshlagan   davrdir.   “Taqlid”
davrida adabiy asarlar yaratilib tursa ham, bu asosan ustozlar tradisiyalarini davom
ettirish bo`lib yirik shoirlar yetishib chiqmadi.
XIII   asrda   Anado`lida   saljuqiylar   hukmronlik   qilib,   sulton   Oloviddin   davri   bu
asrdagi   eng   porloq   davrdir.   Ammo   1232   yilda   boshlangan   mo`g`ul   istilosi
saljuqiylar hukmdor ligiga barham berdi. Istilo davridagi zulm, qaroqchilik, har xil
mazhablar   o`rtasidagi   kurash   xalqni   holdan   toydirdi.   1308   yilga   kelib   saljuqiylar
davlati turli bekliklarga parchalanib ketdi.
XIII   yuz   yilda   urushlar   ko`p   bo`lsa-da,   Anado`lida   turk   adabiyoti   shakllana
boshladi.   Bu   davrdagi   istilolarga   qaramasdan   Konya,   Sivas,   Arzirum,   Karaman
kabi   shaharlarda   karvonsaroylar,   jome,   madrasa   va   boshqa   me`morlik   inshootlari
bunyod   etildi.   Yirik   shaharlarda   ilm,   san`at,   adabiyot   vakillari   to`p landilar.
Musulmon   davlatlaridan   ziyolilarning   Anado`liga   kelishi   ham   bu   yerdagi   adabiy
va madaniy muhitga ta`sir qil may qolmadi. Jamoliddin Rumiy kabi davrining yirik
allomalari   ham   Anado`liga   kelib   qoldi.   Ammo   ziyolilar   ko`proq   fors   tilida
so`zlashar   va   asarlar   ham   fors   tilida   yaratilardi.   Bu   davrda   yaratilgan   yirik asarlardan   J.   Rumiyning   “Masnaviy”si   ham   fors   tilidadir.   Ayni   paytda   turk   xalq
og`zaki   ijodi   ta`sirida   va   yosh   ziyolilar,   turli   tariqat   vakillarining   harakati   tufayli
turkiy   she`rlar   ham   paydo   bo`la   boshladi.   XIII   asrda   yashagan   Xo`ja   Dehqoniy
“Saljuqiylar   shohnomasini”   yozgani   ma`lum,   biroq   bu   asar   hanuzgacha
topilmagan.   XIII   yuz   yilning   oxirlarida   davlatni   birlashtirishga   harakat   qilgan
saljuqiylardan  Karaman  o`g`illaridan Mehmed   Bey  1277 yilda  turk  tilini   qo`llash
haqida farmon chiqaradi. “Bundan buyon devonda, mahkamalarda, majlislarda va
kishilar to`planadigan joylarda turkchadan boshqa til qo`llanilmasin” mazmunidagi
buyruq o`z davri uchun katta ahamiyatga ega edi.
XIV   asr   boshlarida   Sogut   yerlaridagi   kichik   bir   beylikka   hukmdorlik   qilgan
Usmonlilar   sekin   asta   kuchayib,   kurashlarda   g`alaba   qozonib   davlatni   birlashtira
boshladi.   Anado`lida   siyosiy   birlik   vujudga   keldi.   Bursa   poytaxt   shahar   sifatida
dovruq   qozondi.   Shoirlar,   me`morlar   faylasuflar   bu   shaharga   yig`ila   bordilar.
Davlat   mustahkamlanib,   yuksalish   seziladi.   XIV   asr   turk   mumtoz   adabiyotining,
devon she`riyatining boshlanish asridir. Bu davrda Xo`ja Ma`sud, Ahmadiy, Qozi
Burho niddin kabi ijodkorlar yetishib chiqdi.
XV   asrda   usmonlilar   imperiyasi   yanada   kengaya   bordi.   1453   yil,   29   mayda
Istambulning fath etilishi Turkiya siyosiy hayotida juda katta voqea bo`ldi.
Istambulning   olinishi   bilan   turklar   Kichik   Osiyoda   hukm ronlikni   to`liq   qo`lga
kiritdilar.   Ayni   paytda   Vizantiya   imperiyasi   tarixga   ketdi.   Istambulning   boshkent
bo`lishi   tufayli   shaharga   butun   Usmonlilar   qo`l   ostida   bo`lgan   yerlardan   shoirlar,
fozillar,   me`morlar   oqib   kela   boshladi.   Istambul   ham   siyosiy,   ham   madaniy
markazga   aylandi.   Ko`plab   me`moriy   yodgorliklar   bunyod   etildi.   XV   yuz   yil
oxirlarida   turk   devon   adabiyoti   “shakllanish”   davrini   o`tib   bo`lib   “yuksalish”
davriga   qadam   qo`ygandi.   O`rta   asrlar   adabiyotining   asosiy   adabiy   turi   bo`lgan
she`riyatda an`anaviy yo`l davom ettirilishi bilan birga, yangi janrlarda asarlar ham
yaratila   boshlandi.   Ayniqsa,   masnaviy   shaklida   ko`plab   asarlar   yaratildi.   Xalq
og`zaki   ijodi   yo`lida   she`r   aytgan   “oshiq”lar   she`riyatida   ham,   tasavvuf   ruhi da
asarlar yozgan shoirlar ijodida ham ko`tarilish ko`zga tashlandi. XV asrda nasr va
tarixiy   asarlar   yozish,   tazkiralar   tuzish   ko`paydi.   Ammo   nasriy   asarlar   tili   juda jimjimador,   majozli   edi.   Sinon   Posho,   Ashraf   o`g`li   Rumiy,   Orif   Ali,   Oshiq
Poshozoda asarlari bunga misol bo`la oladi. “Sulaymon shohning o`limi”, “Usmon
G`ozining   vasiyati”,   “Usmon   G`ozining   ro`yosi”   (Oshiq   Poshozoda)   O`gitlar”,
“Ishq” (Sinon Posho), “O`g`uzxon va Dada Qo`rqut”, “Usmon beyning o`g`uzlarga
bey   saylanishi”   (Yoziji   o`g`li   Ali)   kabi   asarlar   XV   asr   turk   nasrining   eng   yaxshi
namunalaridir. Turk adabiyotidagi ilk satirik asar ham XV asrda yaratildi. Shayxiy,
Ahmadi   Doiy,   Habibiy,   Zaynab   Xotun,   Mehri   Xotun,   Masihiy,   Jamoliy,   Ahmad
Posho, Ivaz Poshozoda Atoiy, Naqqosh Safiy, Najotiy, Visoliy kabi turk mumtoz
adabiyotining   go`zal   namunalarini   yaratgan   shoirlar   ham   XV   asrda   yashab   ijod
qildilar.
XVI asr turk adabiyotiga umumiy nazar
XVI   asr   turk   mumtoz   adabiyotining   eng   gullagan,   yuqori   cho`q qisiga   chiqqan
“oltin   davri”dir.   Bu   “oltin   davr”da   usmonlilar   imperiyasi   siyosiy,   harbiy   jihatdan
qudratli,   uch   qit`aga   yoyilgan   bir   davlat   edi.   Usmonlilarning   ulug`   hukmdorlari
ham   shu   davrda   yetishib   chiqdi.   Imperiya   sarhadlari   shimolda   Rus   dashtlariga,
Janubda Hind okeaniga, G`arbda Yunoniston, Sharqda Ajam (arab) ichkarisigacha
yetib   borgan.   Yevropa   davlatlari   ham   turk   sultoni   bilan   hisoblashardi.   Davlat
siyosiy   nufuzining   mustahkamligi,   albatta   ilm-fan,   san`at-madaniyat,   adabiyot
rivojiga   zamin   yaratdi.   Savdo-sotiq   ishlari   rivojlangan,   ko`plab   xorijiy   ellardan
Istambulga   karvonlar   oqib   kelar,   bu   o`z   nav batida   xalqlar   o`rtasidagi   madaniy
aloqalarni   kuchaytirardi.   Diniy,   irqiy   nizolarga   barham   berilib,   shaharu
qishloqlarda   osudalik   hukm   surdi.   Istambul   adabiyot,milliy   madaniyat   gullab
yashnayotgan  shaharga aylandi. Sultonning va beklarning saroylarida ilmiy-adabiy
munozaralar   uyushtirilar,   ijod   ahliga   e`tibor   qilinardi.   Istambul,   Bursa,   Edirna,
Manisa,   Konya   va   bosh qa   yirik   shaharlarda   ko`plab   jome,   xonaqoh,   madrasa,
kutubxona karvonsaroylar qurilib, ajoyib me`morlik yodgorliklari bunyod etildi.
Turk   mumtoz   she`riyatining   eng   yorqin   yulduzlari   Mahmud   Abdul   Boqiy,
Hayoliy,   Ruhiy   kabi   shoirlar   ham   o`sha   davrning   adabiy,   madaniy   muhiti   tufayli
yetishib   chiqdi.   Istambuldagina   emas,   boshqa   yirik   shaharlardagi   saroy   va
madrasalarda   ham   o`ziga   xos   adabiy   guruhlar   to`plandi.   Imperiyaning   madaniy markazlari   bo`lmish   Istambul,   Edirna,   Bursa,   Konya,   Uskup,   Diyorbakir
shaharlarida   adabiy   muhit   o`ziga   xos   tarzda   rivojlandi.   Endi   turk   shoirlari   forsiy
tilda   ijod   qilgan   buyuk   shoirlarga   emas,   Ahmad   Posho,   Najotiy   kabi   turkiy   tilda
ijod   qilgan,   aytish   mumkin   bo`lsa,   o`z   vatandosh   ustozlari   ijodiga   ergashib   ijod
qila   boshladilar.   Devon   she`riyati,   asosan,   aruz   vaznida   yaratilgani   uchun
she`riyatda arab, fors kalimalari nihoyatda ko`p qo`llanilardi. Bu davrda she`riyat
tilini “turkiylashtirish”ga intilishlar ham shu sabablidir. “Turki basit”, ya`ni sodda
xalq turkchasi  va xalq tushunadigan majozlarda she`r yozish tarafdorlari ham bor
edi.   Oydinli   Visoliy,   Edirneli   Nazmiy   kabilar.   Ammo,   bu   yo`nalish   tarafdorlari
uncha muvaffaqiyatga erisha olmadilar.
XVI   asrda   tazkirachilik,   tarixchilik,   masnaviy   yozish   borasida   ham   ijobiy
siljishlar bo`ldi. Xalq hikoyalari yo`lida didaktik asarlar yaratildi. Ishqiy, axloqiy,
diniy mavzularda, pand-nasihat, tarixiy voqealarni aks ettiruvchi asarlar, jumladan
Ibni Kamolning “Yusuf va Zulayho”, Qora Fazliyning “Gul va Bulbul”, Toshlijali
Yahyoning “Xamsa”si yaratildi.
Shaklan   murabbaga   o`xshash,   ammo   sodda   tilda,   kuyga   solib   aytish   uchun
yozilgan,   sharqiy   nomini   olgan   she`rlar   ham   asosan   shu   davr   mahsulidir.   XVI
asrda   “Shaharangiz”   janrida   Istanbul,   Bursa,   Edirna,   Diyorbakir   kabi   shaharlarga
bag`ishlangan   ko`plab   asarlar   vujudga   keldi.   Lomiyning   Bursa   ta`rifi   keltirilgan
“Shaharangiz”i   ayniqsa   mashhurdir.   Umuman   XVI   asr da   avvalgi   yuz   yilliklardagi
adabiy   yo`nalish   yanada   mukammallashib,   turk   klassik   adabiyoti   mazmunan   ham,
shaklan  ham  ancha bo yi di. Bu davrda ko`plab g`azalnavis,  masnaviynavis  shoirlar
yetishib   chiqib,   turk   adabiyoti   sahifasini   yanada   bezadilar.   Zotiy,   Boqiy,   Ishoq
Chalabiy,   Fig`oniy,   Rahmiy,   Hayratiy,   Lomiy   Haq qoniy,   Nazmiy,   Shohidiy,
Shukriy,   Jaloliy,   Behishtiy,   Sharifiy,   G`azoliy,   Shamsiddin   Sivasiy,   Nihoniy,
Hotamiy, Vasfiy, Haylik Bey, Usuliy, Kamol Poshozoda, Bag`dodli Ruhiy XVI asr
turk klassik adabiyotining eng ko`zga ko`ringan vakillaridir. XVII asrdagi ijtimoiy hayot va adabiy
muhitga umumiy nazar
XVI   asr   usmonlilar   davlatining   katta   o`zgarishlarga   yuz   tutgan   davri   edi.
Qonuniy   Sulton   Sulaymonning   o`limidan   so`ng   taxtga   o`tirgan   Salim   II   ham
Qonuniy yo`lini davom ettirdi. Davlatning iqtisodiy ahvoli, ichki va tashqi siyosat
bir maromda saqlanib turdi. 
XV asrda rivojlanishi bir oz susaygan devon adabiyoti XVI asrga kelib o`zining
eng yuksak cho`qqisiga chiqdi va bu rivojlanish XVII asrda ham davom etdi. 
Asr   boshlarida   turk-islom   madaniyati   hukm   surgan   joylarda   o`ziga   yarasha
muammolar paydo bo`lgan edi. Markaziy Osiyoda yuz yillardan buyon hukm surib
kelayotgan   siyosiy   vaziyatdagi   ichki   ziddiyatlar   tugatilmagan,   Oltin   O`rdadagi
To`xtamish o`rta dan ko`tarilgandan keyingi paydo bo`lgan bo`shliq to`ldirilmagan
edi.   Oltin   O`rda   davlatidagi   beqaror   vaziyat   chor   Rossiyasining   Hazar   dengiziga
chiqishi   va   O`rta   Osiyo   tomon   ilgarilashiga   qulay   vaziyat   tug`dirdi.   Ispanlar
tomonidan   Amerikaning   kashf   qilinib,   yangi   dengiz   yo`llarining   ochilishi   ham
usmonli imperatorligini iqtisodiy buhronga olib kelgan omillardan biri bo`ldi. 
Garchand   XVII   asr   boshida   Sulton   Mehmed   III   (1595–1603)   “Xachova”
jangida   g`olib   kelib,   Yevropada   usmoniylarning   mav qei   biroz   mustahkamlangan
esa-da,   1606   yil   Sulton   Ahmad   I   (1603–1617)   tomonidan,   “Zitvatoron”
shartnomasining   imzolanishi   usmonlilar   Yevropada   olg`a   siljishiga   chek   qo`ydi.
Davlatning   ichidagi   ziddiyatlar   va   ayniqsa   Eron   shohi   Abbos   I   Turkiyaga   urush
ochishi   imperiyani   yanada   zaiflashtirdi.   Ammo   Turkiya   uchun   eng   katta   xavf
Yevropaga   nisbatan   ilm-fan,   madaniyat   rivojining   to`xtab   qolganligi   edi.
Yevropada renessansdan so`ng shiddat bilan rivojlanayotgan madaniy va iqtisodiy
holat Turkiyada aksincha edi. Sulton Ahmad I o`limidan so`nggi taxt talashishlar,
davlat   tepasidagi   shaxslardagi   beqarorlik,   ichki   nizolar   davlatni   yanada
zaiflashtirardi.   1648   yil   taxtga   o`tir gan   Mehmed   IV   gina   bu   tanazzulni   biroz
to`xtatishga   muvaffaq   bo`ldi.   XVI   asrdagi   usmoniylar   shavkatini   tiklash   uchun
qo`li dan kelgancha urindi. Mehmed IVning onasi Turxan Volida Sulton siyosatda
ham so`zi o`tadigan ayollardan bo`lib, sadra`zamlikka Ko`prulu Mehmed Poshoni qo`ydirishga   muvaffaq   bo`ladi.   Mehmed   Posho   davlat   tizimida   bir   qancha
o`zgarishlar   qiladi.   Mehmed   Posho   vafotidan   so`ng   uning   o`rniga   sadra`zam
bo`lgan   o`g`li   Fozil   Ahmad   Posho   davlat   miqyosida   birmuncha   ijobiy   ishlarni
amalga oshirdi. Yevropa siyosatini yaxshi bilgan, zamonaviy ilm-fandan xabardor
Fozil   Posho   harbiy   islohotlar   qilib,   Girid   jangida   zafar   qozongandi.   Bu   bilan
usmoniylarning   mavqei   biroz   mustahkamlangandek   bo`ldi.   Fozil   Poshoning
o`limidan so`ng, 1699 yilda imzolangan “Karlovcha” shartnomasi davlat va millat
uchun ko`p zararli shartnoma bo`ldi.
1642 yilda Istambuldagi kuchli zilzila yoki 1645 yilda sodir bo`lgan kun va oy
tutilishlari ham afkor omma o`rtasida turlicha fikrlar uyg`otdi, hukumatga bo`lgan
ishonchni susaytirdi. Hatto usmonlilar davlatining tamomila tanazzuli haqida gap-
so`zlar   ham   bo`ldi.   Ana   shunday   ijtimoiy   muhitda   adabiyot,   adabiy   hayot
o`sishdan   to`xtab   qolgani   yo`q.   Fuzuliy   va   Boqiy   kabi   ustoz   deya   tan   olingan
shoirlarning   an`analari   davom   ettirildi.   XVII   asrda   ham   turk   adabiyoti   tarixida
salmoqli   o`rni   bo`lgan   shoirlar   yetishib   chiqdi.   Bu   davrda   hukmronlik   qilgan
sultonlarning ko`pchiligi shoir bo`lganligi yoki adabiyotni juda sevganligi adabiyot
rivojlanishidagi   muhim   omillardan   bo`l di.   Darhaqiqat   XVII   asrda   hukmronlik
qilgan   sultonlar   Mehmed   III   “Odiliy”,   Ahmad   “Baxtiy”,   Murod   IV   “Murodiy”
taxalluslarida   ijod   qilganlar.   Istambul   ham   siyosiy,   ham   madaniy-adabiy   markaz
bo`lib   qolaverdi.   Adabiyot   asosan   an`anaviy   yo`lda   rivojlandi.   Oshiqlar   ijodida
ham,   devon   adabiyotida   ham   poeziya   asosiy   adabiy   tur   bo`lib   qolaveradi.   Bu   asr
adabiyotidagi   o`ziga   xoslik,   poeziyadagi   yangi   janrlar-satirik   va   didaktik
asarlarning  yaratilishi   bo`ldi.   Aniq  fanlarning  ri vojlanishi   adabiyotga  o`z   ta`sirini
o`tkazmay qolmaydi. Kotib Chalabiy taxallusi bilan mashhur bo`lgan Mustafo ibn
Abdulla (1609–1657) geografiya, tarix, astranomiya, falsafa, adabiyotga oid o`nlab
kitoblar yozdi. Ayniqsa, uning bibliografik ma`lumotlarni o`z ichiga olgan kitobida
8000   ga   yaqin   arab,   fors,   turk   mualliflari   haqida   ma`lumotlar   berilganligi
ahamiyatlidir.   Mashhur   sayyoh   Avliyo   Chalabiy   (1611–1670   yoki   1681)   Suriya,
Falastin,   Misr,   Mojariston,   Polsha,   Avstriya,   Germaniya,   Daniya,   Fransiya,
Ukraina, Moldaviya, Volga bo`yiga, O`rol, Kavkaz, Qrim va yana boshqa ko`pgina davlatlarda   bo`lib,   ko`rgan-kechir ganlarini   o`z   “Sayohatnoma”sida   aks   ettirdi.
XVII asrda ko`plab adabiy tazkiralarning tuzilishi, grammatikaga oid ilmiy asarlar
yozilishi diqqatga molik.
Sodiqiy   Kitobdorning   “Majmuai   Havas”,   (A.   Navoiyning   “Majolis   un-nafois”
asari ta`sirida yozilgan), Riyoziy Mehmed Afandining “Riyoz ush-shuaro”, Sayyid
Mehmed Rizoning “Rizo Tazkirasi” shular jumlasidandir.
XVII yuz yilda she`riy asarlar bilan barobar, ozroq bo`lsa-da nasriy asarlar ham
yaratildi.   Nargiziyning   (?–1635)   nasriy   “Xamsa”si,   yuqorida   nomlari   zikr   etilgan
Kotib   Chalabiy,   Avliyo   Chalabiylarning   “Sayohatnoma”lari   bunga   yaxshi
misoldir. Bu davrda me`morchilik, rassomchilik va kitob bezagi san`ati ham ancha
rivojlandi.   Me`mor   Mehmed   Og`aning   “Ahmadiya”   mas jidi   rassom   Naqshiyning
asarlari o`z davrida dovruq taratdi. XVII asr  turk she`riyatining yorqin yulduzlari
Nafiy,   Yusuf   Nabi,   Aloviddin   Sobit,   Ruhiy,   Vaysiylar   ijodi   o`rta   asrlar   turk
nazmining eng yaxshi namunalari bo`lib qoldi.
XVIII asrda adabiy muhit
XVIII asr usmonli imperiyasi uchun juda og`ir kechdi. Ichki isyonlar, iqtisodiy
qiyinchilik,   ayniqsa,   imperiyaning   tashqi   siyosatdagi   mavqei   ketib,   bir   qancha
yerlarni   qo`ldan   chiqarishi   bu   davr   uchun   xarakterlidir.   Davlatning   nainki   XVI
asrdagi buyukligi, hatto XVII asrdagi qudrati ham juda zaiflashib qoldi. 1699 yilda
imzolangan   “Karlovcha”   shartnomasiga   ko`ra,   usmonlilar   davlati   Mojaristonning
katta qismini Dolmachya va Mora yerlarini qo`ldan chiqardi. Garchi 16 yil davom
etgan   urush   to`xtagan   bo`lsa   ham,   imperiyaning   Yevropadagi   mavqei   deyar li
yo`qoldi. Uzoq davom etgan urushlar natijasida soliqlar ko` paydi. Bu narsa shusiz
ham   iqtisodiy   qiyinchiliklarda   yashayotgan   xalqning   joniga   tegdi   va   bir   necha
isyonlar   bo`ldi.   Ispaniya   va   Chor   Rossiyasi   ham   usmonlilarga   qarshi   tish   qayrab
turardi.   1712   yil   Istambul   shartnomasi   tuzildi.   Bunga   ko`ra   Turkiya   Mora   va
boshqa   ba`zi   qo`ldan   ketgan   yerlarni   qaytarib   oldi.   Davlat   bir   oz   qadrini
rostlagandek   edi.   Ammo,   Avstriya   urushi   boshlandi.   1718   yil   Pasarofcha   sulhi
tuziladi.   Urushlar,   isyonlardan   charchagan   omma   bu   sulhni   yaxshi   qabul   qiladi.
Eron   shohi   Ashraf   bilan   to`qnashuvni   hisobga   olmaganda,   davlatda   tinchlik o`rnatiladi.   Lola   davri   deb   atalgan   bu   13   yilda   adabiyot,   san`at   birmuncha
rivojlandi.   Lekin,   bu   davrda   soliqlar   ko`paygan   va   soliqlarni   shohlar   aysh-u
ishratlarga   sarflayotganini   ko`rgan   xalq   isyon   ko`taradi.   Bunga   1729   yil   turk
qo`shinlarining   Eron   shohi   Nodirshohdan   yengilganligi   va   bunga   sultonning
e`tiborsizligi ham sabab bo`ladi. Sulton Ahmad III taxtdan ag`darila di, Sadra`zam
Ibrohim Posho o`ldiriladi, yangidan qurilgan binolarga, saroylarga o`t qo`yiladi.
Taxtga   Mahmud   I   o`tiradi.   Biroq   davlat   idorasi   isyonchilar   boshlig`i   yanichar
Xalil va uning maslakdoshlari qo`lida edi. Ular asosiy mansablarga o`z odamlarini
qo`yar, istagan amaldorni ishdan bo`shattirar edilar. Poytaxt Istambul o`zaro ichki
mo jarolar  ichida  qolgandi.  Ahvolning  bu  tarzda  davom  etishi   mumkin  emasligini
anglab   yetgan   sulton   Maxmud   I,   bir   bahona   bilan   Xalil   va   maslakdoshlarini
saroyga   chaqirtiradi   hamda   hiyla   bilan   qo`lga   olib,   qatl   ettiradi.   Bosh   ko`targan
askarlar   isyonini   ham   bostiradi.   Davlat   boshqaruvini   qo`lga   oladi.   Bu   davrda
usmoniylar   G`arbda   Avstriya   va   Rossiya   bilan,   Sharqda   Eron   bilan   janglar   olib
borayotgan edi.
1756–1763 yillar sulton Mustafo III davri biroz osoyishta kechdi. Ruslar  bilan
urushlar,   Mora   isyoni   natijasida   1774   yil   usmoniylar   Kichik   Kaynarcha   sulhini
imzolashga   majbur   bo`ldi lar,   natijada   Qrim   mustaqil   bo`ldi.   Angliya   va   boshqa
Yevropa   davlatlari   har   xil   bahonalar   bilan   usmonlilarning   siyosatiga   aralashishga
harakat   qilardilar.   Tashqi   urushlar,   Misr,   Suriya,   Anado`lidagi   ichki   isyonlar   asr
oxirigacha oz moz uzilishlar bilan davom etdi.
XVIII   asr   usmonli   taxtiga   o`tirgan   sultonlarning   ko`pchiligi   shoirtabiat,
san`atsevar,   tabiatan   yumshoq   ko`ngil   edilar.   Bu   vaqtga   kelib   Yevropa   esa
avvalgidan ko`ra ilm-fanda ancha ilgarilab ketdi. Shu jumladan harbiy sohada ham
XVIII asrda Turkiya har tomonlama Yevropadan orqada qola boshladi.
1703–1730   yillar   hukmronlik   qilgan   sulton   Ahmad   III   go` zal   san`atlarni
sevadigan,   ko`ngilxushlikni   yoqtiradigan   kishi   edi.   Najib   taxallusi   bilan   she`rlar
yozar, davrining yaxshi xattotlaridan sanalardi. U bilimdon shaxslardan ayrimlarini
chet   ellarga   jo`natadi.   Masalan,   Mehmet   Chalabiy   Fransiyaga   borib,   u   yerdagi sharoitni   o`rganadi   va   Turkiyadagi   ahvol   bilan   qiyoslab,   sultonga   taqdimnoma
yozadi. Birinchi kitob bosish ishlari ham Ahmad III davrida boshlangan.
1730–1754 yillar hukm surgan Mahmud I armiyada islohot o`tkazishga, 1757–
1774 yillarda taxtni egallagan Mustafo III iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga
harakat   qildi.   Sulton   Abdulhamid   I   (1777–1789),   Salim   III   (1789–1808)   davrida
ham   davlat   miqyosida   ba`zi   bir   o`zgarishlar   qilishga   harakat   qi lindi.   Ammo
bularning   hammasi   Usmoniylar   imperiyasini   Yevropa   taziqidan   qutqara   olmadi.
XVIII asr oxiriga kelib, davlat asr boshidagidan ham ko`ra zaiflashgan edi.
LOLA DAVRI
XVIII   asrning   birinchi   yarmidagi   13   yil,   ya`ni   1718–1730   yillar   turk
adabiyotida   “Lola   davri”   deb   yuritiladi.   Bu   atamani   birinchi   Yahyo   Kamol
qo`llagan. 1913 yil Ahmad Rafiq Oltinoy e`lon qilgan “Lola davri” nomli kitob bu
davrning   o`ziga   xos   o`rni   borligini,   adabiyotda,   san`atda   rivojlanish   davri
bo`lganligini  ko`rsatadi.   Sultonning  kuyovi  Ibrohim  Posho   bosh  vazir  bo`lgan  bu
davrda   Istambulda   obodonchilik   ishlari   olib   borildi.   Davlat   odamlari   yashash
tarzida   yevropaliklarga   taqlid   qila   boshladilar.   Yevropacha   bog`lar   barpo   qilish,
G`arbdan   me` morlar   chaqirib   kelib   imoratlar   qurish   urf   bo`ldi.   Parij   bog` larida
bo`lganidek   hovuzlar,   favvoralar   qurildi.   Bog`larda   lolazorlar   bunyod   etildi.
Masjidlar, kutubxonalar, ko`rkli  saroylarning qurilishi  ma`lum ma`noda adabiyot,
madaniyat rivojiga turtki bo`ldi. 
Sulton   saroyida   ham   tez-tez   mushoiralar,   musiqa   kechalari   o`tkazilib   turilardi.
O`sha   davrda   “holva   kechalari”   deb   nomlanib,   tonggacha   davom   etadigan
kechalarda, asosan shoirlar va mashshoqlar ishtirok etadilar, yangi-yangi qasidalar,
g`azallar o`qilardi.
Lola, bu davrning eng sevimli  va qimmatli guliga aylandi. Sulton Mehmed IV
davridayoq   Misr   va   Avstriyadan   keltirilgan   lolalar   Istambulda   nihoyatda
ko`paytirilgan   edi.   Gollandiyadan,   Sherozdan   va   dunyoning   boshqa   davlatlaridan
lolalarning   turli   navlari   keltirilar,   yangi   navlari   kashf   qilinardi.   Istambulliklar
lolaning   639   turini   ekardilar.   Lola   haqida   risolalar   yozilib,   lolazorlar   yaratish
bo`yicha musobaqalar o`tkazi lardi. Juda kam uchraydigan lola urug`ining (piyozi) 1000   oltinga   sotilgani   ma`lum.   Hatto   lolalarni   baholash   haqida   “xatti   humoyun”
e`lon qilinadi.
Turk   adabiyoti   tarixida   “Lola   davri”   deb   atalgan   bu   davrning   muhim
voqealaridan biri Istambulda bosmaxonaning ochilishidir.
Parijga   elchi   sifatida   jo`natilgan   Mehmed   Chalabiyning   o`g`li   Mehmed   Said
Afandi,   asli   mojar   bo`lib,   islom   dinini   qabul   qilgan   Ibrohim   Mutafarrika   bilan
hamkorlikda  sultonning  va shayxulislomning   roziligini  olib,  1724 yili   Istambulda
birinchi turk nashriyoti quradilar. Ayrim qarshiliklarga qaramasdan nashriyot 1729
yili   ishga   tushadi.   1729–1742   yillarda   tarix,   geografiya,   grammatika,   lug`at,
sayohatnomalar   kabi   17   nomda   kitoblar   bosiladi.   Bu   madaniy   hayotdagi   katta
voqea edi.
TURK MUMTOZ ADABIYOTI VAKILLARI
J. RUMIY
ORIF ALI S.VALAD
HABIBIY MEHRI
XOTUNY.EMRE AHMADIY
S.POSHO XVIII asr adabiyotining o`ziga xos xususiyatlari
XVIII   asr   usmoniylar   imperiyasi   uchun   muvaffaqiyatli   kechmagan   bo`lsa-da,
adabiyot   rivojlanishdan   to`xtab   qolgani   yo`q.   Saroy   tomonidan   shoirlarga
ko`rsatilgan g`amxo`rlik har holda o`z samarasini berdi. Yuz yil boshlaridagi “Lola
davri”da   Nodim,   asr   so`nggida   esa   Shayx   g`olib   singari   ajoyib   shoirlar   yetishib
chiqdi.   XVIII   asrda   Nabiy   ijodiga   ergashib,   uni   o`ziga   ustoz   deb   bilgan:   Sobit,
Durriy,   Kamiy,   Salim,   Samiy,   Izzat   Ali   Posho,   Sayyid   Vahbiy   kabi   shoirlar   ijod
qildilar.   Fitnat   xonim,   Nabizoda   Nozim   o`ziga   xos   ovoz   bilan   adabiyotga   kirib
keldilar.   O`sha   davr   shoirlariga   ustozlik   qilgan   Xo`ja   Nashot   (?–1807)   ajoyib
g`azallar   yozish   bilan   birga,   yoshlarga   fors   tili   va   adabiyotidan   saboq   berdi.   Bu
davrda turk shoirlariga fors she`riyatining ta`siri yanada kuchaydi.
XVIII   asr   turk   she`riyatining   o`ziga   xos   xususiyatlari   Nabiy,   Nodim,   Shayx
g`olib ijodida ayniqsa yaqqol namoyon bo`ldi. Yuqorida nomi zikr etilgan shoirlar
ijodining ahamiyatli tomoni mahalliy kalorit ustunligi va xalq ijodiga yaqinlikdir.
XVII   asrning   oxirlarida   Nabiy   va   Sobit   ijodida   ko`ringan   yerli   unsurlarni
tasvirlash XVIII asrda yanada kuchaydi. Xalq urf-odatlarini adabiyotda aks ettirish
odat   tusiga   kira   bordi.   Endi   shoirlar   Bag`dod,   Sheroz   yoki   boshqa   bir   xayoliy
shaharlar ni emas, Istambulni, yangi qurilgan binolar, bog`lar, o`sha davr muhitini
qalamga   ola   boshladilar.   Yerlilashtirma   oqimi   vakillari   she`rlarida   ko`proq   xalq
maqol, latifalarini qo`llab, mahalliy turmush tarzini ifodalashga ahamiyat berdilar.
Devon   adabiyotida   ilk   marta   yozilgan   sharqiylar   ham   yangilik   edi.   Xalq
qo`shiqlari   turku   va   koshma   shakliga   o`xshash   “hijo”   vaznida   yoziladigan
sharqiylarning eng yaxshi na`munasini Nodim yaratdi.
XVIII   asr   adabiyotining   yana   bir   o`ziga   xosligi   mumtoz   devon   she`riyatining
qat`iy   qonun-qoidalaridan   chekinishi   bo`ldi.   An`anaviy   obrazlar   yangicha   talqin
qilina   boshlandi.   Yor   tasvirida   ham,   oshiq   tasvirida   ham   o`xshatishlar   o`zgardi.
Yorning ko`z, soch ranglari tasviri, oshiqning hijron azobidagi holatlarini berishda
shoirlar originallikka intildilar. XVII   asrda   urf   bo`lgan   “hind   tarzi”   uslubining   ta`siri   oz   bo`lsa-da,   XVIII   asr
she`riyatida sezilib turdi.
Bu   yuz   yil   she`riyatida   ko`ringan   o`ziga   xosliklardan,   shar qiy,   tarix,
naziralarning   ko`plab   ijod   qilinganidir.   Yozma   adabiyotdagi   murabba,   xalq
she`riyatidagi   turku,   koshmalarning   qorishiq   tarzi   o`laroq   yuzaga   kelgan
sharqiylarning   Nodim   ijodida   keng   o`rin   olishi,   shoirning   28   sharqiysi   ko`plab
yosh   shoirlarga   o`rnak   bo`ldi.   Tarix   aytish   turli   munosabatlar   bilan,   navro`z,
ramazon bayramlari, shahzodalarning tug`ilishi, harbiy g`alabalar, elchilarni qabul
qilish va boshqa ko`plab hodisalarga bag`ishlab yoziladi. Hatto faqat tarix aytilgan
she`r larning   devoni   tuzila   boshladi.   Shokiriy   va   Foiz   tuzgan   “Majmuai   tavorix”
bunga misoldir.
Bu   davrda   nazira   va   taqlidiy   asarlar   ko`proq   Fuzuliy,   Navoiy,   Nabiy,   Nafiy,
Boqiy, Nodim g`azallariga nisbatan yozildi. Atif Afandi (?–1742), Izzat Ali Posho
(?–1735)   Hashmet   (?–1768),   Fitnat   Xonim   (?–1780)   kabi   shoirlarning   naziralari
ayniqsa mashhur edi.
XVIII   asrda   yaratilgan   asarlar   tili   avvalgi   asrdagilarga   nisbatan   xalq   tiliga
yaqin, murakkab izofalar kamroq, ancha soddalashgan edi. XVIII asrda ko`plab tazkiralar, tarixiy asarlar, sayohatno malar yaratildiki, bu o`sha
davr   nasrining   o`ziga   xos   namunalaridir.   Salim   “Tazkira”si   voqeanavis   Shafiq
Afandining “Shafiqnoma”si, Nabizoda Atoyining 1634–1712 yillarda hukmronlik
qilgan   sultonlar   biografiyasini   aks   ettirgan   “Shaka-ik   Zeyli”   asari,   Latifiy,   Oshiq
Chalabiy   va   Hasan   Chalabiylarning   ajoyib   tazkiralari   davr   uchun   muhim   voqea
edi.   Umuman   olganda,   XVIII   asrda   yetakchi   adabiy   tur   hamon   poeziya   bo`lib,
asosiy mashhur asarlar she`riyatda yaratildi.  
         O`rta asr Sharqining eng yirik allomalaridan
Jaloliddin   Rumiy   Xurosonning   Balx   shahrida
tug`ilgan bo`lib, asl ismi Muhammaddir. J.   Rumiy taxallusi bo`lib, turklar Kichik
Osiyoni   Rum   eli   derdilar.   Uning   otasi   Bahoiddin   Valad   o`z   davrining   yirik
ulamolaridan biri edi. Muhammad Xorazm shoh bilan ixtilof tufayli zamonasining
“Sultonul   ulamo”si   bo`lgan   Baho iddin   Valad   o`z   oilasini   olib   Balxdan   chiqib
ketdi.   Boshqa   bir   ma`lumotlarga   ko`ra,   Bahoiddin   Valad   mo`g`ul   istilosi   tufayli,
oldindan Balx taqdirini sezgani tufayli sha harni tashlab ketgan, degan fikrlar bor.
Darhaqiqat,   mo`g`ullar   Balxni   bosib   olgach   qatliom   qiladi,   to`rt   yuzdan   ortiq
mashhur allomalarning boshi kesiladi.
Balxdan   chiqqanlarida   Jaloliddin   5   yoshda   edi.   Ularning   oilasi   Nishopurda,
Bag`dodda,   Makkada,   Madinada,   Damashqda,   Xalabda,   Oqshaharda   yashaydilar.
Bu   mashhur   shaharlarning   qay si   biriga   bormasin,   Bahoiddin   Valad   hurmat-izzat
bilan kutib olinadi, siyosat ahli ham, ilm ahli ham birdek e`zozlashadi. Oxiri turk
sultoni Qayqubod (1219–1236)ning taklifi bilan 1229 yilda Konya shahriga kelib
o`rnashadilar.   Bu   vaqtda   Jaloliddin   balog`atga   yetgan   yigit   bo`lib,   otasining
muridlaridan, asli samarqandlik bo`lgan Said Burhoniddinning Gavhar ismli qiziga
uylangan (1225) edi. Gavhar Xotundan Jaloliddin ikki o`g`il ko`radi, kattasi Sulton
Valad   kelajakda   shoir   bo`lib   yetishadi.   Gavhar   Xotun   vafotidan   so`ng,   tul   Kira
Xotunga   uylanadi.   Bu   oilasidan   Muzaffariddin,   Olim   Chalabiy   va   Malika   Xotun
ismli farzandlarini ko`radi.
Avvalo otasidan   va davrining yirik allomalaridan  ta`lim   olgan  Jaloliddin  yirik
mutafakkir,   faylasuf,   shoir   bo`lib   yetishadi.   Uning   iqtidori   juda   yoshligidayoq    JALOLIDDIN RUMIY
             (1207-1273)  sezilgan   emish.   Mashhur   mutasavvuf   olim   Muhiddin   Arabiy   hali   bola
Jaloliddinning   otasi   orqasidan   ketayotganini   ko`rib,   “Alloh,   Alloh   bir   daryo
orqasidan ummon ketayotir” degan ekan. Darha qiqat, 1231 yil otasining o`limidan
so`ng o`rniga shayx bo`lgan Jaloliddin Rumiy keyinchalik otasidan ham mashhur
alloma bo`lib yetishadi. Uning adabiy-falsafiy merosi nihoyatda boydir. 
“Masnaviy ma`naviy” asari olti daftardan iborat bo`lib, 30000dan ortiq misrani
o`z ichiga olgan. Bu asarni Jaloliddin Rumiy umrining so`nggi 10 yilida yaratgan.
“Devoni Kabir” (“Devoni Shamsul  haqoyiq” ya`ni, “Haqiqat  quyoshining kitobi”
deb ham ataladi) 44000 misradan iborat bo`lib, 2073 g`azal jamlangan. Ruboiy va
to`rtliklari   4000   misradan   ortiq.   “Fihi   mo   fihi”   ya`ni   “Nimaki   undadir-undadir”
(o`zbek   tilida   “Iching dagi   –   ichingdadir”   nomi   bilan   1997   yilda   nashr   qilingan.
Tarjimon Ulug`bek Abduvahobov) falsafiy asari, «Majolisi sab`o» diniy nasihat va
o`gitlardan iborat asari 147 maktubdan iborat “Maktubot” to`plami bor. Bu asarlar,
asosan,   fors   tilida   bo`lib,   ularning   juda   oz   qismini   shoirning   o`zi   yozgan.
Jaloliddin Rumiyning deyarli barcha adabiy merosi kotiblari tomonidan Jaloliddin
Rumiy aytib turganida yozib olingan. Bu narsa ulug` mutafakkir merosini zarracha
kamsitmaydi. ADABIY MEROSI
MASNAVIY MA`NAVIY- 30000 misra
DEVONI KABIR-44000 misra
FIHI MO FIHI
MAJOLISI SAB`O
MAKTUBOT- 147 ta maktub
RUBOIY VA TO`RTLIKLAR – 4000 ta       “Fors tilidagi Qur`on” - deb ulug`langan “Masnaviy”, “Nay taronasi”la,
Tingla, nay andoq hikoyatlar qilur,
Ayriliqlardan shikoyatlar qilur.
misralari   bilan   boshlanadi.   Chunki   nay   tasavvufda   oshiq,   ya`ni   ilohiy   ishq
oshig`ining   ramziy   obrazidir.   Orif   va   oqil   insonning   o`zini   ilohiy   ishq   yo`liga
bag`ishlagan   insoni   komilning   lutfi   nihoyatda   oshiqona   va   laziz   bo`lishi   kerak.
O`zining   toza   hayotidan   ayrilgan   nayning   “judolikdan   shikoyatlar   qilishi”   orif
insonning   ruhi   kabi   hamisha   boqiy   ruhoniyat   olamiga   intilishdir.   “Masnaviy
ma`naviy”da Jaloliddin Rumiy o`zining ta`limotini, dunyoqarashini bayon qilgan.
Hadis   va   oyatlar,   xalq   og`zaki   ijodidan   olgan   masallar,   naqllar,   latifalar,   ibratli
voqealarga   va   hikoyatlarga   o`ralgan   falsafiy   fikrlar   asarning   mohiyatini   tashkil
etgan.   Insonlarga   tushunarliroq   bo`lishi   va   tezroq   yetib   borishi   uchun   shoir   o`z
ta`limoti   asoslarini   she`riyat   tili   bilan   so`zlaydi.   Rumiy   mutafakkir   shoir   sifatida
murakkab   so`fiyona   fikrlarni,   ramz   bilan   ishora   qilingan   mulohazalarni   oddiy
hayotiy   tafsilotlari   bilan   tushuntirib   beradi.   “Rumiy   ming   yillar   davomida
to`planib kelgan Sharq falsafasi va hikmati, islomiy haqiqatlarni omuxta etaolgan,
tasavvuf va falsafani qo`shib, inson ruhi dialektikasini ochgan ulug` mutafakkirdir.
Uning qarashlarida biror-bir mutaassiblik, ko`r-ko`rona aqidaparastlik namunasini
ko`rmaysiz. U tiyrak va hushyor ko`z bilan dunyoga nazar soladi, insonni qanday
bo`lsa,   shunday   olib   o`rganadi,   inson   qalbi   to`ridagi   eng   nozik,   eng   inja,   eng
yashirin   sirlarni   oshkor   etadi,   ruhimiz   iqlimlaridagi   o`zimiz   sezmagan
qonuniyatlar, zaruriyatlarni ko`rsatib beradi 1
 (N. Komilov).
“Masnaviy”da   insonning   butunligi,   ulug`ligi,   musaffoligi   ham,   nuqsonlari,
xudbinlik   oqibatida   kelib   chiqadigan   illatlar   ham   tahlil   etiladi.   Bu   illatlardan,
nuqsonlardan qutulish, poklanish fazilatlari bayon qilinadi. Rumiy uchun insonlar
dinidan, irqidan, millatidan qat`iy nazar birdir. Muhimi u inson bo`lganligi uchun
qadrlidir.   Tasavvufda,   asosiysi,   inson   ko`nglidir,   kishilar   turli   tillarda
so`zlashadigan   xalqlarga   bo`linishidan   qat`iy   nazar,   ular   bir-birini   tushunishi,
anglashi   kerak.   “Masnaviy”ning   bosh   g`oyalaridan   biri   “so`fiy   tilni”   ya`ni   “tilsiz
1 1
  Қ аранг. Ж.Румий. Ичингдаги ичингдадур. Тошкент. "Ёзувчи". 1997й. 6-бет. tilni”   bilishga   undashdir.   Jaloliddin   Rumiy   mana   shunday   umumbashariy
g`oyalarni targ`ib qilib yozadi:
Yana kel, yana
Kim bo`lsang - o`sha bo`l,
Xohi kofir, xohi majusiy, xohi budparast,
Mayli yuz karra tavba qilgan bo`l, 
Mayli yuz karra buzgan bo`l tavbani
Umidsizlik dargohi emas bu dargoh,
Qandoq bo`lsang – shundoq kel...   (Mirtemir tarjimasi)
Insonni ulug`lash sharq she`riyatida hamisha birinchi planda bo`lgan. Bu g`oya
J.   Rumiy   she`riyatida   ham,   falsafiy   asarlarida   ham,   va`zlarida   ham   birdek   o`z
ifodasini  topgandir. Rumiy davrining buyuk notig`i  edi. Uning va`zlarini  eshitish
uchun   juda   uzoqlardan   muxlislari   kelishar   va   bu   va`zlardan   olam-olam   ma`no,
zavq olib qaytishar edi. J.   Rumiy nutqlari ni eshitish uchun Tabrizdan Muhammad
Shams Tabriziy degan darvesh keladi. 1244 yil, 29 noyabrda davrning ikki ulug`
insoni   uchrashadilar.   Hozir   ham   Turkiyada   Jaloliddin   Rumiy   va   Shams   Tabriziy
uchrashgan joy “ikki nahr uchrashgan” joy sifatida ziyorat qilinadi. 
Shams   Tabriziy   bilan   suhbatlar   Rumiyga   yanada   ilhom   berdi.   Bu   ikki   do`st
soatlab   suhbatlashar,   zohiriy   va   botiniy   belgilar   haqida   bir-birining   fikrini
to`ldirardi. Ular umrining oxirigacha dili bir do`st bo`lib qoldilar.
Rumiy bir umr ezgulikni, poklikni targ`ib qildi va o`zi komillikning namunasi
bo`ldi. Mana hazratning shu ruhdagi ruboiysi:
Yaxshilik qil, zamon yaxshilik olsin,
Yaxshilar boshiga yaxshilik solsin.
Mol-dunyo barchadin, sendan ham qolur,
Yaxshi mol emas, yaxshilik qolsin. (Sh.   Shomuhamedov tarjimasi)
Asarlari   fikrlashga,   inson   o`zligini   tanishga   boshlovchi   Jaloliddin   Rumiy   umr
bo`yi   odamlar   ongini   ruhoniy   bilimlar   bilan   charog`on   etdi.   U   tushunchalarni
she`riyat, musiqa or qali anglashni o`rgatdi. Rumiy ijodi o`zidan keyingi avlodlarga
bir   maktab   bo`ldi.   Ma`naviyatning   yuksak   cho`qqilarini   egallashga   chorladi. Sharqning   Rumiydan   so`ng   yashab   o`tgan   deyarli   barcha   buyuk   shoiralari   uni
o`ziga   ustoz   deb   bildilar.   Abdurahmon   Jomiy   “Masnaviy   ma`naviy”ni”   benazir
kitob, forsiydagi Qur`on” deb ulug`lasa, hazrat Alisher Navoiy o`zining “Nasoyim
ul muhabbat” asarida Rumiyni yuksak hurmat va ehtirom bilang tilga oldi.
Mashhur   sharqshunos   Ye.E.   Bertels   “Jaloliddin   lirikasi   bu   sohada   bashariyat
erishgan   eng   buyuk   yutuqlardan   biridir.   Agar   u   G`arbda   kengroq   ma`lum
bo`lganida,   uning   nomi   jahon   adabiyotining   Shekspir,   Gyote,   Pushkin   kabi
gigantlari   qatoriga   o`tishi   shubhasiz   edi”   -   deb   Rumiy   ijodini   juda   yuksak
baholagan   edi.   J.Rumiy   ijodi   bugungi   kunda   ham   insoniyatning   ma`naviy
kamolotga yetishuvida xizmat qilmoqda.
Karmanada   tug`ilgan   Sulton   Valad   Mavlono
Jaloliddin Rumiyning to`ng`ich o`g`lidir. U bir umr
otasining tarbiyasini  olgan, mavlaviylar  muhitida tarbiyalanib voyaga yetgan zot.
Konya   va   Shomdagi   eng   mashhur   madrasalarda   tahsil   olib,   ilohiy   bilimlarni
chuqur   egalladi.   Otasi   J.   Rumiy   vafotidan   so`ng   mavlaviylar   suluki   shayxi
Husomiddin Chalabiy bo`ladi, keyin S. Valad shayx bo`lib, Rumiy ta`limotini elga
tanitmoq   uning   umrlik   maqsadiga   aylandi.   S.Valadning   shaxs   sifatida
shakllanishida Shams Tabriziyning ta`siri ham kuchli bo`lgan. Sulton Valad shoir
sifatida   otasi   Jaloliddin   Rumiy   darajasiga   yetolmasa-da,   uning   tashkilotchiligi
kuchli edi. U bir umr otasining ta`limotini rivojlantirish va targ`ib qilishni o`ziga
maqsad   qilib   qo`yadi.   J.Rumiy   asos   solgan   “mavlaviylik”   tariqat   o`laroq   Sulton
Valaddan   boshlanadi,   keyinchalik   o`g`li   Orif   Chalabiy   ham   shu   ishni   davom
ettiradi.
Sulton   Valad   buyuk   faylasuf   bo`lmasa-da,   mavlaviylik   tariqatining   ba`zi
qoidalarini   ishlab   chiqdi.   Uning   asarlari   mazmuni   ham   mavlaviylik   tariqati
xususida   bo`lib,   asosan   didaktik   ruhdadir.   Sulton   Valadning   bobosi   Bahoviddin
Valad   va   boshqa   o`ziga   zamondosh   shayxlar   haqida   yozib   qoldirganlari   ayniqsa
ahamiyatlidir.   Rumiyning   ba`zi   asarlari   to`g`ridan-to`g`ri   Valad   yozib   qoldirgan
manbalardan olingan.
      SULTON VALAD
            (1226-1312)  Sulton  Valad   turk  tilida  yozilgan  ilk  she`rlar   namunasini  bergan  shoir  sifatida
ham qadrli. Tasavvufiy ruhda bo`lgan, mavlaviylik ruhiyatini keng xalq ommasiga
singdirish   uchun   yozilgan   turkiy   she`rlarning   uslubi   o`ziga   xosdir.   Sulton
Valadning devonida uch masnaviysi – “Ibtidonoma” (1291) “Rubobnoma” (1301)
“Intihonoma” va “Maorif” nomli nasriy asari bor. Shoirning adabiy merosi asosan
fors   tilida   bo`lsa-da,   devonda   turkcha-forscha,   turkcha-forscha-rumcha   aralash
baytlar,   hamda   turkcha   she`rlar   uchraydi.   Jami   156   baytni   tashkil   qilgan
“Rubobnoma”dagi   bu   turkiy   she`rlar   1301   yilda   Kichik   Osiyoda   yozilgan   sanasi
aniq   bo`lgan   ilk   turkiy   yozma   adabiyot   namunasidir.   Shoirning   turkcha   devonini
birinchi   marotaba   1925   yilda   Valad   Chalabiy   Izbudaq   “Devoni   Turkiy-i   Sulton
Valad”   nomida   jamlab   e`lon   qilgan.   Devonda   asosan   shoirning   turkiyda   yozgan
adabiy merosi va masnaviylaridan parchalar olingan. Adabiyotshunos olim Majdut
Mansur   o`g`li   1958   yili   “Sulton   Valadning   turkcha   manzumalari”ni   tayyorlab
nashr   ettirdi.   Shoirning   turkiy   tildagi   adabiy   merosi   adabiyotshunoslikda   “ilk
saljuqiy she`rlar” nomida ham ataladi.
Sulton   Valadning   adabiyot   oldidagi   asosiy   xizmati   tasavvufiy,   falsafiy   ruhda
turk tilida birinchi bo`lib asar yaratganidir. S.Valad asarlari mazmunan va shaklan
yangilik   bo`lmasa-da,   o`sha   davr   adabiy   mahsuli,   til   xususiyatlari   jihatidan
qimmatbaho   merosdir.   Turk   tilida   adabiy   asarlar   yaratishga   turtki   bergan   shoir
mavlaviylikni   sodda   tilda,   oddiy   misollar   bilan   tushuntirishga   harakat   qiladi.
Tomchi   suv   ummonga   singib   ketganidek,   inson   ruhi   ham   abadiyatga   singib
ketishini   uqtiradi.  Ko`zni   ochib “tomchidek  dengiz  sari   to`g`ri   yurish,  tomchidek
dengizga qorishib mangu qolish” ya`ni abadiy ruh saltanatida bo`lish har bir so`fiy
uchun   maslakdir.   Sulton   Valad   so`fiy   shoir   sifatida,   asarlarida   davr   adabiy
muhitini aks ettira oldi-ki, bugungi kun uchun bu juda ahamiyatlidir.
“Maorif” asaridan
- Birov menga savol beribdi. Dedi: ba`zi darveshlarni ko`r dim, boshqa joylarda
ta`qiqlangan   samo`   va   qo`shiq   majlislarini   qizitadilar.   Qanday   bo`lar   ekan,   bu
darveshlik mazhabiga to`g`ri keladimi, bunday ishlar ravomi?
Men   javob   berib   dedim:   Buni   batafsilroq   qilib,   kengaytirib   tushuntirish   kerak edi, ammo muxtasar  aytadigan bo`lsam, shuni bilginki, agar darvesh sidqu vafoli
bo`lsa,   jahd   bilan   yillar   namozu   ro`za,   zikru   xilvatnishinlik   shartlarini   ado   etib,
Xudo talabida yurgan bo`lsa, botini mezon orqali Uni tark etgan va o`zining ham
kamu ko`sti (nuqsoni)ni anglagan bo`l sa, u samo` (majlisida ishtirok etib), doira va
nay,   tanbur   va   rubob   (ovozini)   eshitganda   Xudovandga   yana   ham   yaqinlashadi,
ho lati o`zgarib, ilohiy shavq ilhomida yonadi. Ishq va faqr muftilari buni u haqda
ravo   ko`radilar.   Negaki,   uning   bundan   maq sadi   qurb   (yaqinlashish)   va   Iloh
jamolidan lazzatlanishdir.
Ammo   namoz   vaqtida   hol   va   vajdga   berilishga   qo`ymadilar,   chunki   har   bir
maqsadning   o`z   mavridi,   suratu   rusumi   bordir.   Biroq   bular   bilan   birga   (ya`ni
namozu   ro`za   bilan   birga)   samo`ga   berilib,   huzurlansa   (ruhiy   halovat   topsa),   uni
boshqalarga  qiyoslab  hukm  chiqarmaslik  kerak. Zeroki, uning ibrati  zohiran  kufr
bo`lib tuyulsa-da, lekin aslida bu kufr zamirida din bordir va ma`ni yuzasidan ayni
iymondir.   Ammo   boshqalarning   ishratlari   kufr   ustiga   kufr   va   zulmat   ustiga
zulmatdir.   Faqr   yo`lida   qilinadigan   qolgan   barcha   ishlar   ham   shariatning
mag`zidir,   demak,   har   bir   narsaning   mag`zi   uning   muxolifi   bo`lolmaydi.
Yong`oqning   mag`zini   shaftoli   yoki   o`rik   mag`zi   demaydilar.   Shariat   ommaning
ibodatu   toatidir   –   osonlashtirilgan   yo`ldir,   toki   kishilar   o`z   yumushlarini   bajarib,
besh vaqt namoz vositasida Xudoyim taolo ibodatini ado etsinlar va Xudoni yodga
olib tursinlar. Ularning mayl va ishqlari kuchsiz bo`lganligi uchun bundan ortiqqa
chidolmaydilar.   Quruqlikdagi   qushlar   doimo   suvda   yurolmaydilar   va   tup roqdan
butkul   xalos   bo`lolmaydilar,   illo,   goh-gohida   suv   atrofida   yuradilar,   suvdan
ichadilar   va   u   bilan   badanlarini   tozalaydilar,   yana   o`zlarining   quruqlikdagi
maskanlariga   uchib   boradilar.   Bu   (ish)   baliqning   vazifasidirki,   “Alo   salotihi
doimuna”   (namozlari   doimiydir).   Baliqlar   dengizdan   ajralib   yashashlari   mumkin
emas,   ularning   haqiqati   dengizdan   paydo   bo`lgan   va   dengiz   bilan   birgadir:
“Rashsha alayhim min nuri” (nur yomg`iri yog`ilsin unga). 
Shariatdan   maqsad   suvga   va   daryoga   yuz   burishdir,   ammo   xos   bandalar
bamisoli baliqlardek butkul daryo ichidadirlar va daryo ularning jonidir, ular daryo
tufayli   tirikdirlar,   taomlari,   kiyimlari,   maskan-manzillari,   oromu   uyqulari,   rizqu- ro`zlari ham daryodir, ya`ni: “Allazina yazkurunalloha qiyoman va qu`udan va alo
junubihim   va   yataffakkuruna   fi   xaqqis   samovati   val-arzi”   (Yeru   ko`kning
maxluqoti Alloh zikridadirlar va uning fikri bilan banddirlar).
O`rta   asrlarda   yashagan   turk   shoirlari   ichida
turk   tilida   asarlar   yozib,   yozganda   ham   keng   xalq
ommasiga   tushunarli   tarzda   ravon   she`rlar   yaratib   mashhur   bo`lgan   shoir   Yunus
Emredir.  Yunus  Emre  1239 yilda  Eski  shahardan  uncha  uzoq  bo`lmagan,  Porsuq
daryosining Sakaryaga quyilish qismida joylashgan Sa riko`y qishlog`ida dunyoga
keldi.   Emre   uning   taxallusi   bo`lib,   tasavvuf   suluklaridan   biri   “Tekke”   sulukiga
mansubligini   bildiradi.   Yu.   Emre   xalq   orasida   mashhur   shoir   bo`lsada,   o`rta   asr
tazkiralarida   u   xaqda   ma`lumot   kam.   Uning   tavallud   va   vafoti   sanalari   ham
nisbiydir.   Ammo   xalq   orasida   shoirning   hayoti   va   ijodiga   oid   ko`plab   rivoyatlar
mavjud. Garchand bu rivoyatlar  Yu.   Emre mashhurligidan, keng ommaning unga
muhabba tidan   dalolat   bersa-da,   ayni   paytda   shoir   hayoti   haqida   aniq   haqiqatni
bilishni   mushkullashtiradi.   Masalan:   Turkiyada   Bur sa,   Sivas,   Sariko`y  va   boshqa
o`n   beshga   yaqin   joyda   Yu.   Emre   qab rini   ko`r satadilar.   Mulada   esa   Yu.   Emre
qabri, shoirning piri bo`lmish Tabduq Emrega murid bo`lganligi va uning eshigida
qirq (ayrim ma`lumotlarga qaraganda o`ttiz) yil xizmat qilgan ligi, Yu.   Emre ustoz
fotihasini   olib   shoir   bo`lganligi   haqida   shunday   rivoyat   bor”:   Ocharchilik
boshlanib, Yunusning oilasi qiynalib qoladi. Shunda Yunus chora izlab shayx Hoji
Bektoshiy 2
  huzuriga   keladi.   Biroq   nima   maqsadda   kelganini   aytolmay   turganida
Hoji   Bektosh   “Duo   istab   keldingmi?”,-deb   so` raydi.   Yunus   bug`doy   so`rab
kelganligini   aytadi.   Hoji   Yunusga   so`raganidan   ortiq   bug`doy   beradi.   Uyiga
qaytayotib Yunus o`zi ning xato qilganini sezadi, duo emas bug`doy so`raganidan
pushaymon   bo`ladi   va   orqaga   qaytib   Xoji   Bektoshiydan   duo   so` rab   kelganini
aytadi. Hoji Bektosh Yunusni Tadbuq Emrega yuboradi. Yunus butun qalbi bilan
Tabduq Emrega murid bo`lib, uning uyida o`tin tashib xizmat qiladi. Kunlardan bir
kun o`tin tashib keltirgan Yunusga Tabduq: “Yunus sen biror marta xam egri o`tin
2
  Ҳ ожи Бектош – шайх, Бектоший сулукининг асосчиси.     YUNUS EMRE
      (1239-1321)  olib kelmading”, - dedi. Shunda Yunus: “Bu dar gohga egri bo`lgan hech bir narsa
kirolmas”,   -   deb   javob   beradiki,   bu   Yunusning   piriga   e`tiqodi   yuksakligidan
dalolatdir.  Oradan qirq yil   o`tadi.  Tabduq  Emre  dargohida  tez-tez  fozillar  majlisi
bo`lib turar, bu majlislarda Yunus Go`yanda ismli ovozi shirali kishi  ham albatta
qatnashardi. Tabduq Emre: “Yunus Go`yanda kuyla” deb buyuradi. Go`yanda jim.
“Qo`shiq aytgin Yunus, bizlar seni  eshitmoq istaymiz” - deb takrorlaydi  Tab duq.
Yunus Go`yanda yana jim. Shunda Tabduq Yunus Emrega: “Tang rining inoyati ila
senga murojaat qilish vaqti yetdi, biz bu xazinaning qulfini ochurmiz, sen kuyla”, -
deydi.   Shunda   Yunus   Emre   qirg`oqlaridan   toshmoqchi   bo`lgan   daryodek   toshib,
jo`shib kuylaydi va keyinchalik xalq orasida mashhur bo`lib ketadi.
Bu   rivoyatdan   qat`i   nazar   Yunusning   Tabduq   Emrega   murid   bo`lganligi   va
shoir   dunyoqarashida,   uning   shaxs   sifatida   voyaga   yetishida   Tabduq   Emrening
ta`siri   katta   bo`lgani   aniq.   Buni   Yunus   Emre   asarlaridan   ham   ko`rish   mumkin.
Shoir adabiy merosi ancha boy bo`lib, uning xalq yo`lida yozilgan ko`plab she`r -
lari,   g`azallari   va   “Risolat-al   nusxiya”   nomli   didaktik   ruhdagi   dostoni   bizgacha
yetib   kelgan.   Shoir   hayotligida   devon   tuzganmi,   yo`qmi?   Bu   haqda   turk
adabiyotshunoslari  turlicha  fikr   bildiradilar. Abulboqi   Gulpinarli   Emre hayotligida
devon tuzgan desa,  boshqa mashhur turk adabiyotshunosi  M.   Fuad Ko`prulu shoir
devoni   uning   vafotidan   ancha   so`ng,   izdoshlari   tomonidan   tuzilganligini   aytadi.
Ammo Yu.   Emre she`rlarida shunday satrlarni uchratamiz:
Yunus o`lsa ismim ne ajab
O`qiyurlar mening bu devonimni.
Bundan   ko`rinadiki,   A.   Gulpinarli   fikrlari   haqiqatga   yaqinroq.   Rivoyatlarga
ko`ra Yu.   Emrening 3000 dan ortiq she`r lari meros qolgan. Shoir vafotidan so`ng
uning devoni Mulla Qosim  ismli kimsa qo`lig`a tushib qoladi. Qosim dengiz qir -
g`og`iga   borib   Emre   asarlarini   o`qishga   kirishadi.   Birinchi   marta   mingta   she`rini
“shariatga   qarshi   ruhda”   deb   yoqib   tashlaydi,   ikkinchi   mingtasini   suvga   oqizadi.
Uchinchi   ming   she`rlarini   o`qiyotganda   Mulla   Qosim   o`ziga   atalgan   shunday
misralarga ko`zi tushadi: “Darvesh Yunus so`zlarini yolg`on dema,
Seni sinamoqqa Mulla Qosim keladi”.
Mulla   Qosim   Yunusni   valiy   bilib,   devonini   o`pib   peshonasiga   surtadi.
Aytishlaricha Qosim yoqib yuborgan mingta she`rni qushlar, dengizga tashlaganini
baliqlar   kuylarmish.   Qol gan   mingtasini   odamlar   o`qib   zavqlanarmish.   Balki
haqiqatan ham Emredan ko`pdan-ko`p she`rlar qolgandir. 1986 yil Anqara da prof.
F.   Temurtosh nashr  etgan Yu.   Emre devonida, shoirning 325 dan ortiq g`azallari,
she`rlari berilgan.
Yu.   Emrening shu asarlari ham shoir badiiy mahorati, falsafiy qarashlari, o`sha
davr she`riyatining saviyasi va turk tili haqida fikr yuritishga asos beradi. Shuning
uchun ham shoir ijodini puxta o`rganish darkor.
XV   asr   oxirida   yaratilgan   “Viloyatnoma”da   Emre   haqida   ham   ma`lumot
berilgan.   Yu.   Emre   hayoti   va   ijodini   o`rganishni   bosh lab   berganlardan   biri
avstraliyalik   turkshunos   Hammer   Prugshtaldir.   U   XIX   asrning   birinchi   yarmida
turk adabiyotiga oid bir qancha tadqiqotlarni e`lon qiladi. Shoir shaxsiga qiziqish
so`nggi   paytlarda   ancha   kuchaydi.   F.   Ko`pruluzoda,   Ali   Hasan,   A.S.   Levend,
N.S.   Banarli,   N.   Qosim,   K.G`.   Temirtosh,   S.   Ayubo`g` li,   A.   Gulpinarli   va   boshqa
turk   adabiyotshunoslari   shoir   ijodi   ustida   ilmiy   izlanishlar   olib   boradlar.   Rus
sharqshunoslari akademiklar A.E.   Krimskiy, A.V.   Gordlevskiy, adabiyotshunoslar
V.S.   Garbuzova,   L.   Alkayeva,   A.   Boboyev,   G.A.   Gorbat kina,   I.V.   Borolina,
V.B.   Kudelinlarning   ilmiy   ishlarida   ham   Yu.   Emrega   taalluqli   qimmatli
ma`lumotlarni   uchratish   mumkin.   Masalan   turkiyshunos   olima   I.V.   Borolina
Yunus   Emre   she`rlarining   sodda,   ravon   tildaligini   ro`kach   qilib,   Yu.   Emrening
savodi   bo`lganligiga   gumon   qiluvchilarga   qarshi   shunday   yozadi:   “Yunus   Emra
she`rlarini   chuqurroq   tahlil   qilish   shuni   ko`rsatadiki,   u   o`z   davrining   nihoyatda
ma`lumotli   kishisi   bo`l gan.   Arab   va   fors   adabiyoti,   o`tmish   faylasuflarining
ta`limo tini yaxshi bilgan, zamondosh so`fiy shoirlarning ko`pchiligi bilan shaxsan
tanish   bo`lgan” 3
.   Umuman   adabiyotshunoslikda   Yunus   Emre   devonining   o`nga
yaqin nusxasi ma`lum va mashhur. 
3
 Литература Востока в средние века. – М., 1970. –Стр.336. Tasavvuf ta`limoti VIII asrda Sharqiy Arabiston, aniq rog`i Iroqda paydo bo`lib,
so`fiylar   dunyo   boyliklariga   qarshi   chiqqanlar.   Murakkab   ta`limot   bo`lgan
tasavvufning   asosi   inson   va   uning   xudoga   munosabatidir.   So`fiy   shariat,   tariqat,
ma`rifat bosqichlaridan o`tgachgina haqiqatga erishadi, ya`ni “xudoning jamoliga”
yetishadi.   Tasavvuf   tariqatining   murakkabligi,   yo`nalishlarining   ko`pligi   tufayli
mutasavvuf   shoirlarni   bir   yoqlama   tushunish   xollari   xam   ko`p   bo`lgan.   M.   F.
Kuprulu,   M.A.   Ayniy   kabi   turk   olimlarining   ilmiy   tadqiqotla rida   so`fizmning
mingga yaqin ta`rifi va tavsifi borligi  aytilgan. Ma`naviy boylikni  haqiqiy boylik
deb bilgan Boyazid Bistomiy, Mansur Xalloj, Attor, Jalolidin Rumiy, A.   Yassaviy,
Ibn   al-Arabiy   kabi   tasavvuf   tarixida   alohida   o`rni   bo`l gan   allomalar   ijodi   Yunus
Emrega   ilhom   bag`ishlagan.   Ayniqsa   Ibn   al-Arabiy   (1165-1224)   va
J.   Rumiylarning ta`siri kuchli  bo`lgan. Yu.   Emre Rumiy va`zlarini eshitish  uchun
Konya   shah riga   keladi   va   Rumiy   asos   solgan   mavlaviy   suluki   zikrlarida   ishtirok
etadi.   Rumiy   bilan   uchrashuv   Emreni   yanada   faol   tasav vuf   targ`ibotchisiga
aylantiradi. Shoir Rumiy bilan ko`rishgan ligini shunday ta`riflaydi.
Mavlono Xudobennigor bizga nazar qiladi
Uning ko`rkli nazari ko`nglimiz oynasidir.
Yu.   Emre   she`riyatida   so`fiyona   g`oyanigina   emas,   so`fiyona   obraz   va
razmlarni   ham   ko`ramiz.   Tasavvuf   shoirlari   ijodda   ma`shuqa,   do`st   deb   xudoni
nazarda   tutganlar,   shamga   o`zini   urayotgan   parvona   -   ilohga   intilish,   may   ichib
mast bo`lish - ilohiy zavq, jazava, yor bilan visol iloh bilan birlashib ketish kabi.
“So`fiyona   poeziya   qonunlariga   ko`ra   xudo   to`g`risida   faqat   allegorik
tarzdagina   so`zlash   mumkin.   Shuning   uchun   ham   uni   do`st   yoki   makkora
ma`shuqa   deb   ataganlarki,   telbalarcha   sevib   qolgan   darveshning   qalbi   unga
intiladi.   Tasavvuf   poeziyada   lirik   muxabbat   poeziyasining   obrazli   tilidan   ustalik
bilan foydalanilgan”. 4
Emre she`rlaridagi real, dunyoviy obrazlar tagida ilohga intilish yotadi:
Yo`ldosh bo`laylik ikkimiz,
Kel, do`stga boraylik ko`ngil
4
 ГарбузоваА.В. Турк адабиёти классиклари. – Т., 1960. – Б. 22. Holdosh bo`laylik ikkimiz,
Kel, do`stga boraylik ko`ngil
Yu. Emre panteist sifatida har bir narsani xudoning bir zarrasi deb biladi. O`zini
tabiat bilan qorishib ketgandek his qiladi. U insonni ham xudoning bir zarrasi deb
bilar   ekan,   xudoni   ulug`lash   bilan   insonni   ulug`lagandek   bo`ladi.   har   bir   narsa
asliga   intilganidek,  inson   ham   asliga   intiladi,  ya`ni   xudoga   intilish   kerak,   intilish
ilohiy   ishqda   ko`rinadi.   Bu   yo`lda   inson,   ya`ni   oshiq   turli   holatlarga   tushishi
mumkin.
Goh esaman yellar kabi 
Goh shoshaman yo`llar kabi
Goh toshaman sellar kabi
Kel, ko`r meni ishq nayladi!
Men Yunusi bechoraman
Boshdan-oyoga yaraman
Yor elida ovoraman
Kel, ko`r meni ishq nayladi 5
. 
Oshiq (shoir)ning ma`shuqa (xudo)ga ishqi, ilohga yetishuvga intilishi tasavvuf
shoirlari ijodida ko`p uchraydi. O`zidan keyin yashagan va turkiy tilda ijod qilgan
deyarli   barcha   mutasavvuf   shoirlarga   ta`siri   kuchli   bo`lgan   Ahmad   Yassaviy
“Hikmat”ida buni yanada yaqqol ko`ramiz:
Ishq bozori ulug` bozor, savdo harom,
Oshiqlarga sendan o`zga g`avg`o harom,
Ishq yo`liga kirganlarga dunyo harom,
Harna qilsang, oshiq qilg`il parvardigor 6
.
Hoja   Ahmad   Yassaviy   satrlari   bilan   yuqorida   keltirgani-miz   Yu.   Emre
misralarida   hamohanglik   Yunus   Emre   A.   Yassaviy   ijodi   bilan   tanish   bo`lgan
degan   fikrni   tasdiqlagandek   bo`la di.   Darhaqiqat,   Yu.   Emre   misralarida   ham
mazmunan, ham shaklan hazrat Yassaviy ijodiga hamohang misralarni uchratamiz.
Yassaviy: “turli-tuman kiyganlar, totli-totli yeganlar, tuproq aro yotmishlar” desa,
5
  Хуршид Даврон.  Қ а қ нус. –Т., 1987. –Б. 79.
6
  А ҳ мад Яссавий.  Ҳ икматлар. – Т., 1991. – Б. 106. Emre   “Tongla   qabristonga   bordim,   ko`rdim   jumla   jahon   yotar”   matlasi   bilan
boshlanadigan   g`azalida   Yassaviy   fikrlarini   davom   ettirgandek   “Yunus   sen   agar
haqiqiy   oshiq   bo`lsang,   o`zingni   boylik   bilan   bezama,   o`zini   boylik   bilan
bezaganlar   bunda   tuproq   bo`lib   yotibdirlar”,   -   deydi.   Emre   ijodidagi   bunday
ohanglarni   tarki   dunyochilikning   targ`ibi   sifatida   emas,   aksincha   shoirning   ruhiy
isyoni   sifatida   tushun moq   lozim.   Yunus   Emre   ham   ijtimoiy   voqelikdan
noroziliklarini shu tariqa ifodaladi. Uningcha haqiqiy oshiq (so`fiy) jannatni orzu
qilmasligi,   do`zaxdan   qo`rqmasligi   kerak.   Oliy   mukofot   qalbni   poklab,   qalban
Allohga   (haqiqatga)   yetishmoq likdir.   Shoir   fikrlarini   ifodalashda   badiiy
timsollardan   keng   foydalanadi.   Uning   asarlarida   an`anaviy   san`atlardan,   Jolinus,
Mansur   Xalloj,   Rumiy,   Xusrav,   Anushervon   kabi   ko`plab   tarixiy   shaxslar
nomlarining   uchrashi,   Qorun,   Majnun,   Layli   kabi   folklordan   yozma   adabiyotga
kirgan   timsollar   va   “Qur`on”,   “Tavrot”,   “Injil”dek   muqaddas   kitoblardagi
rivoyatlarga   ishorani,   bu   kitoblardagi   ramzlardan   foydalanishni   ko`ramiz,   bu
shoirning chuqur ma`lumotli bo`lganidan dalolat beradi.
Hayot va o`lim, mutlaq borliq, ilohiy ishq, tabiat bilan uzviylik Emre ijodining
asosiy   mavzuidir.   Shoir   o`z   fikrlarini   ifodalashda   tarixiy   va   afsonaviy   shaxslar,
folklordagi   obrazlardan   ko`ra  ham   ko`proq   real   hayotdagi,   tabiatdagi   narsalardan
foydalanadi.   Masalan,   shoir   oddiy   daraxt   umrini   insonga   qiyoslaydi.   Niholning
o`sib   ulkan   daraxt   bo`lishi,   gullashi,   bir   qancha   vaqt   gurkirab   yashnashi   va   oxiri
qurib   halok   bo` lishida   insoniy   hayot   falsafasini   ko`radi.   Fasllar   –   qish   va   undan
so`ng   bahor   kelishi   esa   uzoq   hijronda   bo`lgan   oshiqning   yor   visoliga   yetishi
sifatida   namoyon   bo`ladi,   kishi   ko`nglidagi   bahor,   uning   yorini   ko`rib   diliga   nur
yugurgani,   qalbidagi   chechaklari   ochilgani.   Emre   so`fiy   shoir   sifatida   inson   va
tabiatni   doimo   uyg`unlikda   ko`radi.   Jonli,   jonsiz   tabiat   ilohiylikning   turlicha
ko`rinishlaridir   xolos.   Emre   she`rlarida   uchraydigan   bulbul,   qarg`a,   bulut,   daraxt
va boshqa ko`pgina obrazlar shoirga haqiqatni aytishga xizmat qiladi. “Kul-il-haq”
-   to`g`ri   so`zni   aytish   Yunus   Emre   shioridir.   Emre   haqiqatni   ulkan   dengizga,
yolg`onni   shu   dengizda   g`arq   bo`lgan   kemaga   qiyoslaydi.   Bashariyatning   ilg`or
farzandlari  inson erki, haqiqat uchun qaysidir  shaklda kurashganlar. Yunus Emre “xudo”   inson   qalbida,   inson   o`z   qalbida   “iloh”ni   topmasa,   boshqa   hech   qayerda
topolmasligini   aytib,   insonni   ilohiy   darajada   ulug`lar   ekan,   bundan   “inson   hech
qachon   qul   bo`lishi   kerak   emas”,   -   degan   mazmun   chiqadi.   Shoir   lirikasidagi
insoniy   “may”   ham   botiniy,   ham   zohiriy,   ham   avvaliy,   ham   oxiriydir.   Shoirning
falsafiy   qarashlari   didaktik   ruhdagi   “Risolat-al-Nushiya”   (risola   kichik   kitobcha,
nusha (nasihat), aqldir. “Nasihatlar risolasi” deyish mumkin) dostonida yana ham
ravshanroq aks etgan. “Risolat-al-Nushiya” dostoni 1307 yili yaratilgan bo`lib, 600
baytdan oshiqroqdir. Asarning kirish  qismi  nazm  va nasrda  yozilgan. Doston o`z
navbatida   yana   olti   qismga   bo`linib,   har   bir   qism   alohida   nomlangan.   Allegorik
ruhdagi   “Risolat-al-nushiya”   ichidagi   har   bir   doston   mustaqil   syujetli   va   fikran
tugallangandir. Bular quyidagicha nomlangan:
“Risolat-al-nushiya”da   Yunus   Emre   qarashlari   yanada   yorqin roq   aks   etgan.
Dostonda shoirning dunyoni idrok qilishi, bor liqni bilishda Aql va E`tiqod asosiyRISOLAT-AL-NUSHIYA
“RUH VA AQL” DOSTONI
“QANOAT” DOSTONI
“AQL” DOSTONI“NAFRAT” DOSTONI
“SABR AHVOLI”
“NOKASLIK HOLLARI”        qurolligi ko`rsatildi. Unga muvofiq inson atrofidagi aniq moddiy borliqni bilishdan
boshlab,   moddiy   borliqdan   tashqari   bo`lgan   “mutlaq   aql”   haqiqatni   bilishgacha
bo`lgan   yo`lni   o`z   aql-idroki,   qalb   shuuri   bilan   his   qilib   bosib   o`tishi   kerak.
Asarning   kirish   qismida   shoir   to`rt   unsur   –   yer,   olov,   suv,   shamol   (havo)   haqida
so`z   yuritadi.   Inson   ham   dunyoning   bir   bo`lagi   sifatida   shu   to`rt   unsurdan
yaratilgan. Odamdagi yaxshi va yomon xususiyatlarning asosi ham, inson xarakteri
–   sa`jiyasidagi   qarama-qarshiliklar   ham   mana   shu   unsurlardandir.   Yu.   Emre
nazdida   insonda,   umuman   hayotda,   yaxshilik   urug`i   ko`proq,   shuning   uchun
doimo oxir oqibat da yaxshilik yengib chiqadi. Majoziy bu asarda voqealar “Aql”
deb nomlangan shaharda kechadi. Shahardagi kurash, insondagi ziddiyatlarning –
Kibr   va   Kamtarlik,   Xasislik   va   Saxiylik,   Ochko`zlik   va   Qanoat,   Yolg`on   va
Haqiqat   o`rtasidagi   kurashidir.   Insondagi   “Rahmoniy   va   shaytoniy”   kuchlarning
kurashidir,   bu.   Nafs,   ochko`zlik   balosini   shunday   ta`riflaydi   shoir:   Bu   nafs
o`g`lonlari   to`qqiz   kishidir,//   Nifoq   va   shirk   keltirmoq   alar   ishidir//   Katta   o`g`il
Xasislik yaxshilik qilmas// Jahon mulki aning bo`lsada unga yetmas. 7
Inson   o`zidagi   illatlardan   –   ochko`zlik,   xasislik,   xudbinlik,   manmanliklardan
qutulishi   lozim,   zero,   insonning   imkoniyatlari   cheksiz,   ruhiy   kamoloti   benihoya
yuksakdir,   -   deydi   shoir.   Inson   qudratiga   ishonch,   agar   u   xohlasa   har   qanday
to`siq larni yenga olishini ko`rsatish dostonga gumanistik ruh bag`ish laydi. Zotan,
odam qalb qusurlaridan o`zi qutulmasa, o`zligidan qochib hech qaerga borolmaydi.
Didaktik   dostonning   ajoyib   namunasi   bo`lgan   “Risolat   al-nushiya”   Yunus
Emrening   inson   ruhiy   qudratiga   ishonchi,   hurfikr   shoirning   haqiqatga   yetishishi
yo` lida hech qanday mashaqqatlardan qaytmasligining nazmiy in`ikosidir.
Yu.   Emre   turk   she`riyati   tarixida   “oshiqlar   she`riyati”   deb   nom   olgan
yo`nalishning   asoschisidir.   O`zbek   kitobxonlari   Yu.   Emre   she`rlarini   Xurshid
Davron,   Azim   Suyun,   Jamol   Kamol,   Tohir   Qahhor,   Nafisa   Sultonqulova
tarjimasida   biladilar.   Shoir   ijodi   xaqida   mazkur   asar   muallifining   “Ishq   asiri
bo`lgan jon” (“O`zbekiston”, 1996 yil) kitobchasi va bir qancha ilmiy maqolalari
matbuotda e`lon qilingan.
7
 Али Чичекли. Юнус Эмре. Истанбул, 1971. –Б.164 (асар турк тилида).   Tojiddin   Ahmad   ibn   Ibrohim   hayoti   va   ijodi
haqida   bizgacha   yetib   kelgan   ma`lumotlarda
chalkashliklar   mavjud.   Manbalarda,   shoir   tug`ilgan   va   vafot   etgan   sana
ko`rsatkichlarida   ham   farq   bor.   Garmiyonda   (ba`zi   manbalarda   Sivas,   Istambul
ko`rsatilgan) tug`ilgan Ahmadiy boshlang`ich ma`lumot olgach, bilim olish uchun
Qoxiraga   jo`naydi.   Qohirada   o`z   davrining   mashhur   tabibi   Shamsiddin
Muhammad al Fanoriydan tabobat ilmini o`rganadi. Ahmadiyning Qoxirada necha
yil   yashaganligi   va   qachon   vataniga   qaytganligi   haqida   aniq   ma`lumotlar   yo`q.U
1403   yili   Amasega   kelganda,   Anqara   yaqinidagi   jangda   Boyazid   ustidan   g`alaba
qozongan   Amir   Temur   ham   o`sha   yerda   ekan.   Ahmadiy   Temurga   bag`ishlab
qasida   yozadi   va  Temur   uni   o`ziga   nodim   qilib  oladi.   Lekin,  tez   orada   Ahmadiy
Amasedan   qochib,   Boyazidning   to`ng`ich   o`g`li   shahzoda   Sulaymon   hukmdorlik
qilayotgan Edirna shahriga boradi.
Taxt   talashgan   shahzoda   Mexmet   o`z   akasi   Sulaymonni   1410   yilda   o`ldiradi.
Ahmadiy yana Amasega qaytib kelib umrining oxirigacha shu yerda qoladi.
Shahzoda Sulaymon saroyida yashagan  vaqt  Ahmadiy uchun sermahsul  ijodiy
davr   bo`ldi.   U   hukmdorni   ulug`lovchi   bir   qancha   qasidalar   va   g`azallar   yozadi.
Ahmadiy   nomini   turk   adabiyoti   tarixiga   olib   kirgan   mashhur   “Iskandarnoma”
dostonini ham shoir o`sha vaqtda yaratgan.
Iskandar Zulqarnayn mashhur tarixiy shaxslardan bo`lib, uning haqida ko`plab
afsona   va   rivoyatlar   to`qilgan.   Sharqda   birinchi   bo`lib   Iskandar   obrazini   badiiy
adabiyotga olib kirgan shoir Abulqosim Firdavsiydir. Firdavsiyning “Shohnoma”si
bu   paytda   hali   turk   tiliga   tarjima   qilinmagan   bo`lsa   ham   arab   va   fors   adabiyoti
bilan   yaxshi   tanish   bo`lgan   Ahmadiy   “Shohno mada”dan   xabardor   bo`lishi
mumkin.   Ahmadiy   o`z   dostonini   yaratishda   asosan   Nizomiyga   suyansa-da,
shunchaki   ergashgani   yo`q,   balki   ijodiy   yondashdi.   U   dostonga   Kichik   Osiyo
tarixidan hikoya qiluvchi butun bir bob kiritdi. Ahmadiy “Iskandarnoma”sida o`z
davrining   ilm-fani   haqida   ancha   keng   ma`lumotlar   berganki,   bu   ayniqsa
qimmatlidir. Shuningdek u Usmoniylar sulolasining tarixini ham ancha mukammal         AHMADIY
        (1329-1413)  yozadi.   Tradision   Sharq   adabiyotida   Iskandar   obrazi   oliyjanoblikka   xizmat   qi -
luvchi hukmdor, adolatparvar, ideal  shoh sifatida tasvirlangan.Bu narsa Ahmadiy
dostonida   ham   ko`rinadi.   Ahmadiy   Iskandarni   Eron   taxtining   vorisi,
makedoniyalik  Filippning  qiziga   uylangan   Doroning   o`g`li   sifatida   tasvirlaydi.   U
buyuk   allomalar   Arastu,   Suqrot,   Aflotun,   Gippokratlardan   ta`lim   oladi.   U   harbiy
yurish   qi lib,   Hindiston,   Xitoy,   Misr   va   boshqa   ko`pgina   mamlakatlarni   o`ziga
bo`ysundiradi.   Iskandarning   sarguzashtlari   nihoyatda   qiziqarli   qilib   hikoya
qilinadi. Iskandar  Zulqarnayn muqaddas  shahar  Makkani  ham zabt  etgach, o`zini
butun dunyo hukmdori deb bilib, endi o`lmaslikning, bu dunyoda boqiy qolishning
yo`lini   qidiradi.   U   tiriklik   suvini   topish   uchun   Zulmat   mamlakatiga   safar   qiladi.
Ammo   tiriklik   suvini   topish   unga   nasib   qilmaydi   va   tez   orada   Iskandar   vafot
qiladi.   Ahmadiy   doston   yozishda   faqat   Firdavsiy   va   Nizomiy   asarlarigagina
suyanib qolmadi. U Iskandar haqidagi xalq to` qigan afsonalardan ham foydalandi.
Shuning   uchun   Iskandar   bilan   Gulshohning   muhab bati   haqida   ishqiy-romantik
tarixni   dostoniga   kiritdi.   So` fiyona   asarlarga   xos   bo`lgan   ikki   yo`na lishlik,   ya`ni
real   borliq   va   majoziylikning   qorishib   ketishi   “Iskandarnoma”ning   xarakterli
xususiyatlaridan.   Ahmadiy   ilm-fanni   tiriklik   suvi   deb   biladi.   Ilm-fanni   chuqur
egallagan   kishining   nomi   abadiylikka   erishadi.   Iskandar   bilan   olishadigan   yovuz
kuchlar insondagi illatlar timsolidir.
So`fiy   adabiyotida   ilm-fan   haqiqatga   olib   boruvchi   yo`l   sifatida   qaralgan.
Shuning uchunmi shoir dostonida ilm-fan ha qida keng ma`lumot berilgan. Badiiy
jihatdan doston juda yuksak darajada emas. Ammo, 16500 misradan iborat bo`lgan
bu doston, turk tilida, dunyoviy temada yaratilgan ilk masnaviy sifatida, o`sha davr
adabiy   saviyasi,   ma`rifiy   darajasi,   til   na munasi   sifatida   ahamiyatlidir.
Ahmadiyning ikkinchi dostoni “Jamshid va Xurshid” xam fors adabiyoti ta`sirida
yozilgan.   Chin   podshosining   o`g`li   Jamshid   tushida   go`zal   bir   qizni   ko`rib   sevib
qoladi. Jahonning ko`p mamlakatlarini kezgan sayyoh rassomdan tushida ko`rgan
qiz   yunon   hukmdorining   qizi   –   Xurshid   ekanligini   biladi.   Jamshid   yuz   minglik
qo`shin   bilan   Rum   eliga   qarab   jo`naydi.   U   suvsiz   sahrolardan,   qalin
o`rmonzorlardan   o`tib,   yirtqich   hayvonlar   bilan   olishadi,   jang   qilib   ajdarho ni, devni yengadi. Dengizda kemasi halokatga uchrab, o`zi tasodif bilan qutulib qoladi
va Rumga keladi.Xurshid ham bir ko`rgan da Jamshidni yaxshi ko`rib qoladi. Ikki
sevishganlar   o`rta sidagi   muhabbatga   Xurshidning   onasi   qarshi   chiqadi.   Ko`pgina
sarguzashtlar,   raqiblar   bilan   yakkama-yakka   jang   qilishlar   va   g`olib   kelish
oqibatida ikki sevishgan murodlariga yetadilar va Jam shidning vatani Chin yurtiga
keladilar. Ahmadiyning bu dostoni ham tasavvufiy ruhda bo`lib, obrazlar allegorik
ma`noga   ega.   Jamshid   va   Xurshid   haqiqat   va   iloh   bo`lsa,   ajdaho   –   manmanlik,
uning   yetti   boshi   –   hasad,   kibr,   ochko`zlik   va   boshqa   illatlarning   timsolidir.
Ahmadiy   o`z   dostonlarida   tasavvufni   targ`ib   qilishga   intilgan   bo`lsa,   lirik
she`rlarida   real   hayotga   bir   muncha   yaqinlashadi.   Fuzuliy   Ahmadiyni   xayot
shodliklarini   kuylashda   Abunuvosga   tenglashtirgandi.Ahmadiy   shoir   bo` libgina
qolmay,   mohir   tarjimon   ham   edi.   Ibn   Sinoning   “Al-qonun”   kitobini   turk   tiliga
tarjima qilgan.
Sakkiz   ming   baytdan   ortiq   devoni   qasidalar,   g`azallar,   tarkibandlardan   iborat.
Qasidalarning   ko`pi   Amir   Sulaymonga   bag`ishlangan.   Zamonasining   mashhur
shoiri bo`lgan Ahmadiy xattotlik ham qilgan, musavvir bo`lgan. 
ADABIYOTLAR RO`YXATI
1.  
 Ziyonet.uz Turk adabiyoti tarixi
2. Хуршид Даврон. Тошкент:  Қ а қ нус, 1987. –Б.   7–8. 
3. Адабиёт. Дарс китоби. – Ан қ ара, 1991. –Б.103. 
4. Турк эртаклари. – Ан қ ара, 1992. –Б. 3-4.
5. Румий. Ичингдаги ичингдадур. Тошкент. "Ёзувчи". 1997й. 6-бет.
6. Литература Востока в средние века. – М., 1970. –Стр.336.
7. ГарбузоваА.В. Турк адабиёти классиклари. – Т., 1960. – Б. 22.
8. А ҳ мад Яссавий.  Ҳ икматлар. – Т., 1991. – Б. 106.
9. Али Чичекли. Юнус Эмре. Истанбул, 1971. –Б.164 (асар турк тилида).
10.  Н.Комилов. Тасаввуф. Тошкент, 2009.
11. Муҳаббат тароналари. Тошкент, 2005.
12. Донишмандлар туҳваси. Тошкент. 2009.
13. Султон Валад. Маърифатнома. Тошкент, 2011. 14. Ж.Румий. Ҳикматлар. Тошкент, 2008.
15. Ж.Румий. Маснавий маънавий. Тошкент, 2002.
16.Э.Очилов. “Маснавий маънавий” таржимасида шакл ва мазмун бирлиги.//
Ўзбек тили ва адабиёти, 2010, 6 сон
Mavzu: Hozirgi zamon turk adabiyotidagi yo`nalishlar
REJA:
1. XX asr Turkiyadagi tarixiy muhit.
2. 20-30 yillar turk adabiyoti.
3. 40-60 yillar turk adabiyoti.
4. Hozirgi zamon turk adabiyotining vakillari.
5. Keyingi yillar turk adabiyotining xususiyatlari.
Tayanch so`z: 
Yangi   turk   adabiyotining   xususiyatlari,   sarbast   she`rlar.   Ijtimoiy-siyosiy
voqealarning   adabiyotda   asosiy   mavzuga   aylanishi.   Turk   modern   adabiyoti.
Sabaxittin Ali, Aziz Nesin, Nozim Hikmat, Qora Osmon o`g`li kabilarning ijodiy
faoliyati.   R.N.Guntekin   ijodidagi   o`ziga   xosliklar.   Erk   va   demokratiya   uchun
yozilgan asarlar.
Yangi   turk   she`riyati.   XVIII   asr   oxiri   XIX   asr   boshlarida   turk   ziyolisi
G`arb   ilm-fani   va   texnikasini   o`rganishga   kirishdi.   Shu   bilan   birga   fransuz
madaniy   hayotini,   ayniqsa   fransuz   inqilobini   tayyorlagan   ma`rifatparvarlar
ijodidan   saboq   ola   boshladi.   G`arb   bilan   diplomatik   aloqalar   kuchaydi.   Harbiy
maktablar   ochilishi   natijasida   maorifda   ham   o`zgarishlar   yuz   berdi.   G`arb
mamlakatlaridagi   oliy   o`quv   yurtlarida   ko`plab   turk   talabalari   o`qishdi.   G`arb
ziyolilarining   Turkiyaga   ko`plab   tashrif   buyurishi,   fransuz   tilining   keng   yoyilishi
mamlakat ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotida katta o`zgarishlarga sabab bo`ldi.
Ayniqsa   G`arb   teatr   va   musiqa   san`atining   Turkiyaga   kirib   kelishi,   xatto   buning
hukumat tomonidan ham qo`llab-quvvatlanishi katta ijtimoiy-madaniy hodisa edi.
XIXasrning ikkinchi yarmidan boshlab Tanzimat farmoni (1939 yil 3 noyabr) amal
qila   boshlandi.   Bunga   ko`ra   ijtimoiy   hayotda   haqiqat,   adolat,   qonun,   tenglik,
ozodlik   kabi   shiorlar,   tushunchalar   ko`tarilib   chiqildi.   Adabiyot   ham   Tanzimat harakatining   ruhiga   mos   mavzularni   yorita   boshladi.   Shuning   uchun   bu   davr
adabiyoti   «Tanzimat   adabiyoti»   deb   yuritilib,   uning   asosiy   maqsadi   xalq   ongida
burilish   yasash,   uni   ziyo   va   ma`rifat   bilan   qurollantirish   edi.   Bu   adabiyotning
Shinosiy,   Ziyo   Posha,   Nomiq   Kamol   singari   vakillarining   asarlarida   siyosiy   va
ijtimoiy voqealar yetakchi g`oya ekanligining sababi ana shunda edi. 
Asrlar davomida dunyoga ko`ngil ko`zi bilan qaragan turk she`ri endi aql va
tafakkur   yo`liga   o`tayotgan   edi.   Eski   «devon   she`riyati»   qanchalik   go`zal
tashbehlar bilan bezalmasin, u hozirgi davrning talablariga to`liq javob berolmasdi.
Nomiq   Kamol   o`zining   «Bahori   donish»   nomli   asarining   so`z   boshisida   shunday
fikrlarni bildirgan edi:
«Devonlarda   bag`ri   dog`li   lolalardan,   yoqasi   yirtiq   gullardan,   falakka
o`xshash   nilufarlardan,   qilchalik   bellardan,   ilon   kabi   sochlardan,   sarv   daraxtiday
(baxaybat)   bo`ylardan,   o`q   kabi   kipriklardan,   xanjar   kabi   g`amzalardan,   daryo-
daryo   qonli   yoshlardan,   dunyoni   yoqar   darajadagi   otashli   ohlardan,   ustiga   paxta
yopishgan   jirkanch   yaralardan,   sehrboz   qalamlardan,   botmon-botmon   sharob
ichuvchi   sarxushlardan,   jinnixonalardan   qochganda   ko`chalarda   kezib,   baqirib
ko`kragiga urib yuruvchi oshiqlardan, bir dilbarning sochiga taroq bo`lgan parcha-
parcha ko`nggillardan voz kechilmaydi».
Albatta   eski   turk   she`riyatini   bu   tarzda   mubolag`ali   kinoya   bilan   baholash
o`zlarining yozgan she`rlarini xalqqa yaxshi ko`rsatish uchun qilingan harakat edi.
«Tanzimat   adabiyoti»   ning   Rashonzoda   Ekrem,   Abdulhaq   Xomit   singari
vakillari   adabiyotni   haqiqiy   san`at   bilan   yaqinlashtirish   g`oyasini   ko`tarib
chiqdilar.   Ular   adabiyotning   birinchi   vazifasi   go`zallikni   ko`rsatishdir   deb
ta`kidlab, tabiatni bitmas-tuganmas she`r manbai deb bildi.
Nomiq   Kamolning   «Bahori   donish»,   Ziyo   Poshoning   «Harobot»,   Adulhaq
Homitning   «Maqbar»,   «Akram»,   «Zamzama»   Nojining   «Otashpora»   asarlari
mashhur bo`ldi. «Sarvati Funun» jurnali atrofida bir adabiy to`garak tashkil etildi.
Tovfiq   Fikrat,   Ahmad   Ehson,   Xolid   Ziyo   kabi   taniqli   adiblar   ana   shu   jurnalda
yozuvchi sifatida shakllandilar.
Tovfiq Fikratning «Xasta Cho`juq» manzumasi katta baxslarga sabab bo`ldi. She`rda   ajal   changalida   qovurilayotgan   kasal   bola   va   uning   onasining   ruhiyatlari
berilgan.   Bu  she`r   g`arb  adabiyoti  an`analari   ruhida   yozilgan  edi.  Shundan  keyin
jurnal simvolizm, dekadentchilik, dadaizm singari oqimlar haqida maqolalar e`lon
qildi.   Janob   Shaxobiddin   nomli   shoir   birinchi   bo`lib   sonetlar   yozib,   ularda
qandaydir   xayoliy   sevgini   emas,   balki   chin   insoniy   ishqni   kuyladi.   Bu   esa   turk
she`riyatida katta yangilik edi.
«Tanzimat   adabiyoti»   deb   nom   olgan   davr   Turkiyada   1839   yildan   1870
yillargacha   davom   etgan.   Turk   xalqining   bu   adabiyoti   asosan   ma`rifatparvarlik
adabiyoti   edi.   Shaxs   va   jamiyat   o`rtasidagi   munosabatlar   xotin-qizlar   ozodligi,
antiklerikal   muammolar   bu   adabiyotning   asosiy   mavzularidan   edi.   Bu   davrda
Yevropa   adabiyotining   bir   qancha   namunalari   Jan   Jak   Russo,   Volter,   La   Martin,
Molyerning asarlari turk tiliga tarjima qilindi. Bu davr turk adabiyoti publisistika,
dramaturgiya,   badiiy   nasrning   shakllanish   davrini   o`z   boshidan   kechirdi.   Turk
ma`rifatparvarlik   adabiyotining   yirik   vakillaridan   biri   sifatida   Ibrohim   Shinosini
ko`rsatish   mumkin.   U   fransuz   adabiyotining   yirik   bilimdonlaridan   biri   sifatida
fransuz   adabiyotining   ko`pgina   namunalarini   turk   tiliga   tarjima   qilgan.   Ayniqsa,
uning   «Shoirning   uylanishi»   nomli   komediyasi   juda   mashhur   bo`ldi.   Bu   davrda
yashagan   Nomik   Kamol   esa   ko`pgina   vatanparvarlik   va   ijtimoiy-maishiy
temalardagi pyesalarning avtori sifatida mashhur bo`ldi. Uning romanlari esa turk
adabiyotida   tarixiy   roman   janrining   rivojlanishiga   va   shaklllanishiga   katta   hissa
bo`lib qo`shildi. Bu davrda turk folklori asarlarini to`plab, ularni nashr etishga ham
katta e`tibor berildi. 
Shamsiddin   Somi   ham   bu   davrda   yirik   dramaturg   sifatida   tanildi.   Talantli
yozuvchi   Axed   Midxat   esa   turk   adabiyotida   novella   janrining   asoschisi   sifatida
tanildi.   U   G`arbiy   Yevropa   adabiyotidagi   novella   janrining   go`zal   namunalarini
tarjima   qildi   va   ularning   ilg`or   an`analarini   o`z   ijodida   qo`lladi.   Bu   yozuvchilar
XIX   asrning   o`rtalariga   kelib   yangi   turk   adabiy   tilining   shakllaninishiga   katta
hissalarini   qo`shdi.   Natijada   turk   adabiy   tili   asta-sekinlik   bilan   arab   va   fors
tillaridan   olingan   ko`plab   atama   va   iboralardan   tozalanib,   oddiy   xalq
so`zlashadigan tilga yaqinlashib bordi. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib turk poeziyasida katta o`zgarishlar ro`y
berdi.   Abdulhaq   Homid,   Redjonzoda   Ekrem   singari   novator   shoirlar   yetishib
chiqdi.   Bular   poeziyasida   yangi   ritmlar   va   shakllar,   lirik   qahramonning   yangi
tiplari   paydo   bo`ldi,   inson   ichki   kechinmalari   tasviri   poeziyaning   asosiy   obyekti
bo`lib qoldi.
XIX   asrning   70-80   yillarida   ijtimoiy   hayotda   reaksiya   hukm   surdi.
Adabiyotning   rivojlanishiga   to`sqinlik   qiluvchi   senzura   kuchaydi,   ko`pgina
ijodkorlar   hibsga   olindi.   Nomik   Kamolga   o`xshash   yozuvchilar   surgunda   vafot
etdi.   Natijada   ko`pgina   shoirlar   ijodida   tushkunlik,   umidsizlik   ko`zga   tashlana
boshladi.   O`sha   davrda   Turkiyada   nashr   qilingan   adabiy-badiiy   jurnal   «Servati
Funun»ning   atrofiga   ko`pgina   progressiv   turk   yozuvchilari   to`plandilar.   Tovfiq
Fikrat   ana   shu   to`daning   boshliqlaridan   biri   edi.   Bu   yozuvchilar   o`z   asarlarida
oddiy,   mehnatkash   xalqning   dardu   g`amlarini   tasvirladi.   Ular   mavjud   tuzumga
e`tiroz   bildirib,   asarlar   yoza   boshladi.   Xalil   Ziyo   Ushoklagil   esa   turk   adabiyoti
tarixida  birinchi   realistik,  Yevropa  adabiyotidagi  novellalarga  o`xshash   hikoyalar
yaratdi. Husayn Rahim Gyurpelar, Mehmed Rauf singari ijodkorlar o`z asarlarida
yangi mavzularga murojaat qilib, o`zlari yashayotgan sotsial tuzumning illatlarini
fosh qildi. 
1908   yildagi   «Yosh   turklar»   inqilobidan   keyin   adabiyotda   turli   oqimlar
paydo   bo`ldi,   bularning   o`rtasida   mafkuraviy   kurash   davom   etdi.   Ana   shu
kurashlarda   turk   adabiyotida   realistik   metod   g`olib   chiqdi.   Natijada   realistik
tendensiya   turk   adabiyotining   yetakchi   metodiga   aylandi.   Bu   davrda   ayniqsa
hikoyalar   juda   ko`p   yozildi.   Rofiq   Xalid   Qaray,   Aka   Gyunduz,   Umar   Sayfiddin
singari   ijodkorlar   o`z  asarlarida   qishloq   kishilarining  hayotini   yoritishga   kirishdi.
Ayniqsa,   Umar   Sayfiddinning   bu   mavzuga   bag`ishlab   yozgan   satirik   novellalari
keyingi   turk   realistik   prozasining   rivojiga   katta   ta`sir   ko`rsatdi.   Yana   shuni   ham
ta`kidlash   lozimki,   Umar   Sayfiddin,   Xolida   Edem   Adivar   singari   ijodkorlar   turk
dunyosining   ozodligi   va   ularni   birlashtirish   masalalarini   ham   o`z   asarlarida
ko`tarib   chiqdi.   Adivarning   «Yangi   Turon»   romanida   aynan   shu   masala   aks
ettirilgan. XX   asr   boshlarida   turk   poeziyasiga   Yevropa   simvolistlarining   ta`siri   katta
bo`ldi.   Bu   davr   turk   poeziyasida   milliy  o`zini   anglash   mavzusida   ko`plab  asarlar
yaratildi. Yahyo Kamol Bayotli, Ahmed Hoshim, Ahmed Hofiz Chamlibel singari
shoirlar   she`riyatda   yangi   motivlar,   yangi   she`riy   shakllarda   bayon   etildi.
Poeziyada   barmoq   vazni   asosan   yetakchilik   qildi.   Shoir   Mehmed   Emin
Yurdakulning she`rlari ayniqsa xalq og`zaki ijodiga juda yaqin edi.
XX   asrda   Turkiya   o`z   boshidan   juda   katta   tarixiy   voqealarni   kechirdi.   Ikki
jahon urushida ham aktiv ishtirok etgan Turkiyaning ijtimoiy-siyosiy ahvolida tub
o`zgarishlar   bo`ldi.   Qadimdan   davom   etib   kelgan   Usmon   imperiyasi   XX   asr
boshlariga   kelib   barham   topdi.   Birinchi   jahon   urushidan   keyin   Turkiya
imperialistik   davlatlar   tomonidan   okupasiya   qilindi.   Taraqqiyparvar   kuchlardan
bo`lgan Kamol Otaturk boshchiligidagi bir guruh ofiserlar Turkiya ozodligi uchun
kurash   boshladi.   Ularni   Turk   xalqi   qo`llab   quvvatladi.   Natijada   ular   Turk   Xalq
Respublikasini   bunyod   etdi.   O`lkada   yangi   davr   boshlandi.   Ana   shu   tarixiy
voqealar bu davr turk adabiyotining asosiy  tasvirlash obyekti bo`lib xizmat  qildi.
Turkiya tuprog`ini bosqinchilardan ozod etish, erk va demokratiya uchun kurashni
aks ettirgan asarlar ko`paydi. Ayniqsa, 1923 yilda Turkiya Respublikasi deb e`lon
qilingach, adabiyotda milliy ozodlik mavzuida asarlar yozish yanada kuchaydi. 
Adivarning   «Qonli   ko`ylak»   romani   va   milliy   ozodlik   haqida   yozgan
hikoyalari,   Qora   Osmon   o`g`lining   «Sadom   va   Gammaro»,   «Begona»,   Rashid
Nuri   Guntekinning   «Ko`m-ko`k   tun»,   «Bir   oqshom   fojeasi   »   kabi   romanlari   20-
yillar turk adabiyotining eng ko`zga ko`ringan asarlari bo`ldi. Bu asarlarda asosan
yakka   qahramonlar   sarguzashtlari   hikoya   qilingan.   Ular   Turk   xalqi   birligi   uchun
kurashdilar,   ma`rifatparvarlik   va   madaniy   inqilobni   amalga   oshirsa,   qishloqda
yashovchi   turk   aholisining   ham   ahvolini   tubdan   o`zgartirish   mumkin,   deb
hisobladilar.   Boshqa   bir   guruh   turk   yozuvchilari   esa   ijtimoiy   hayotdagi   turli
illatlarni, jumladan, amaldorlarning oddiy xalqqa o`tkazayotgan zulmini, ishsizlik
sabablarini,   jamiyatda   avj   olib   borayotgan   poraxo`rlik   va   tovlamachilik   kabi
illatlarni   ayovsiz   tanqid   qiladi.   Demokratik   yozuvchilardan   Sabaxitdin   Ali,   Sadri
Ertem,   Suad   Darvesh,   Said   Foik   kabilar   turk   adabiyotida   tanqidiy   realizmning rivojlashishiga katta hissa qo`shdilar.
30-yillar   turk   adabiyotida   qishloq   xo`jalik   mavzusi   yetakchilik   qildi.   Badiiy
adabiyotda   dehqonlar   hayoti,   ularning   orzu-istaklari   turli   tipik   obrazlarda   aks
ettirildi.   Sadri   Ertemning   «Charx   to`xtagan   payt»   romanida   oddiy   turk
mehnatkashlarining   og`ir   hayoti,   ularning   o`z   haq-huquqlari   uchun   kurashi
tasvirlangan.   30-yillarda   turk   adabiyotida   xotin-qizlar   ozodligi   mavzusi   ham
ko`proq tilga olina boshlandi. Shu bilan birga turk ishchilar  sinfi va ziyolilarning
jamiyatdagi   o`rni   haqida   ham   ko`plab   asarlar   yozildi.   Bu   davrda,   ayniqsa   turk
hikoyachiligining   (novella)   taraqqiyoti   ko`zga   yaqqol   tashlandi.   Ayniqsa   talantli
yozuvchi Sabohattin Ali bu davrda sermahsul ijod qildi.
O`RXON   VELI   KANIK   (1915-1950)   Istambulda   tug`iladi.   Istambul
universiteti   adabiyot   fakultetining   falsafa   bo`limini   tugatadi.   Davlat
muassasalarida ishlaydi. 1943-46 yillarda jahon adabiyoti klassiklaridan tarjimalar
nashr   ettiradi.   Publisistikaga   katta   e`tibor   qaratadi.   Natijada   1949   yili   “Yaproq”
nomli adabiy jurnalini chiqara boshlaydi. Jurnalning 28 sonigina chiqadi. Biroq bu
jurnal   O`rxon   Veli   vafotidan   so`ng   nashr   etilishi   to`xtatiladi.   Do`stlari   “So`nggi
yaproq” nomi bilan jurnalning maxsus  nomerini nashr ettirishdi. O`rxon Veli  o`z
asarlarida   ko`proq   ijtimoiy   hayotni   tasvit   etishga   intiladi.   O`rxon   Veli   Melix
Jovdat   Onday   hamda   O`ktoy   Rifat   bilan   hamkorlikda   1941   yilda   “G`aroyib”O'RXON VELI	MELIX JAVDAT 	
ONDAY	
FOZIL 	
HSYUNSYU 
DOG'LARJA	
RIFAT ILGAZ	NEVZAT 
USTYUN XX ASR TURK SHE’RIYATI       to`plamini   yaratadi.   Bu   to`plamda   uch   adibning   she`riyati   o`rin   egallagan   bo`lib
unda   turk   qashshoq   hayoti   to`liq   tasvirlanadi.   Bu   poetik   hamkorlik   keyinchalik
“Uch oyoq” nomi bilan shuhrat qozondi.
O`rxon   Veli   “Teshikli   she`r”i   to`rt   misradan   iborat   bo`lib   unda   och-
yalang`och,   bir   burda   nonga   zor   turk   ishchisining,   dehqonining   ichki   dunyosini,
taqdirini   ifodalab   beradi.   Shoir   ko`pgina   she`rlarida   umumiylikdan   konkretlikka
ko`chadi,   ya`ni   fikrini   detallar,   yoxud   obrazliliklar   yig`indisi   orqali   aniq   bir
predmet,   shaxs   orqali   obraz   yaratadi   va   ijtimoiy   bir   g`oyani   ilgari   suradi.   Bu
o`rinda   shoirning   “Montyor   Sabri”   nomli   ixchamgina   she`ri   yorqin   misol   bo`la
oladi.   Bu   she`rdagi   lirik   qahramon   Nozim   Hikmatning   “Inson   manzaralari”
epopeyasidagi   usta   G`olib   obrazini   eslatadi.   Usta   G`olib   bolaligidan   to   umrining
oxirigacha  “ishsiz  qolmasam”,  “o`lsam  ustumda kafanim  bo`ladimi” deb o`ylasa,
Montyor   Sabri   esa   hamisha   qo`lida   bir   burda   non   bilan   tez   uyiga   borishga,   och-
yalang`och   bolalarini   ko`rishga   shoshiladi.   O`rxon   Velining   lirik   yo   yumoristik
she`rlaridami,   satirik   she`rlaridami,   qay   birini   oli   ko`rmang,   oddiygina   bir   gap,
lirik qahramonning bir lahzalik holati orqasida, kinoya orqasida, piching orqasida,
hayotiy bir voqea, achchiq bir haqiqat yotadi.
MELIX   JAVDAT   ONDAY.   1915   yilda   Chanoqqala   shahariga   tutash
tumanida   tug`ilgan.   Anqara   universitetining   huquq   fakultetini   tamomlagan.
“Oqshom”   gazetasi   redaksiyasida   mas`ul   kotib   bo`lib   ishlaydi.   “G`aroyib”dan
keying   kitoblari   quyidagilardir:   “Rohatini   yo`qotgan   daraxt”   (1946),
“Telegrafxona” (1952), “Yonma-yon” (1956) va boshqalar.
FOZIL   HYUSNYU   DOG`LARJA.   1914   yilda   tug`ilgan.   Harbiy   maktabni
tamomlagan.   O`n   besh   yil   armiyada   xizmat   qildi.   1960   yilgacha   Mehnat
Ministrligida   inspector   bo`lib   ishladi.   1960   yilda   kitob   do`koni   ochib   umrining
oxirigacha  kitob  savdosi  bilan  shug`ullandi. 1960-1964 yillarda “Turkcha”  nomli
oylik   jurnalini   nash   etdi.   Fozil   Hyusnyu   Dog`larjaning   quyidagi   kitoblari   nasher
etilgan: “Havoga chizilgan dunyo` (1935), “Bola va Olloh” (1940), “Ona tuproq”
(1950),   “Tosh   davri”   (1955),   “Uch   shahidlar   dostoni”   (1956),   “G`arb   g`azabi”
(1958),   “Sivaslik   chumoli”   (1960),   “Ozodlik   maydoni”   (1960),   “Turk   bo`lmoq” (1963), “Ketdik” (1968) va bosh. 
1967 yilda shoirlar forumi F.H.Dog`larjani Turkiyaning eng yaxshi shoiri deb
atadi. 1974 yilda Yugaslaviyaning Struga shahrida o`tgan yillik poeziya festivalida
Dog`larja oltin gulchambarga sazovor bo`ldi.
RIFAT ILGAZ.  1911 yilda Jidada tug`iladi. Anqara pedagogika institutining
fiologiya   bo`limini   tamomladi.   Muallimlik   qildi.   1948   yildan   boshlab   matbuot
sohasida ishlay boshlaydi.  
“Do`stlik” nomli birinchi to`plami 1943 yilda bosilib chiqdi. Keying kitoblari
quyidagilardir:   “Sinf”   (1944),   “Yashayapmiz”   (1947),   “Davomi”   (1953),
“Uskyudarda tong otdi” (1954), “Harsillab” (1962), “U kun uzoq emas” (1978) va
bosh.
R.Ilgaz shuningdek satirik hikoyalar, pesalar va romanlar ham yozgan.
NEVZAT   USTYUN.   1924   yilda   Istambulda   tug`ilgan.   1946-48   yillarda
Sorbonoda  o`qidi.  Armiyada  xizmat   qildi.  Istambulning turli  gazetalarida  ishladi.
Uning she`riy kitoblari quyidagilardir: “Hayot” (1946), “Yashayotgan davrimizga
doir   she`rlar”   (1951),   “Mittilar   bozori”   (1955),   “Yo`qolganlar   eshigi”   (1960),
“Quyosh o`lkasi” (1964), “Hoy sen amerikalik” (1967), “Ko`prik boshi” (1968) va
bosh.
Nevzat Ustyunning bir qator prozaik va publisistik asarlari ham bor.
60-70  yillar   turk  poeziyasi  taraqqiyotiga Fozil   Doglaradja, Behget  Netjatgil,
Rifat Ilgiz, Ziyo Osmon Sabo, Badri Rahmi Ayb o`g`li kabilar katta hissa qo`shdi.
Talantli   yozuvchi   Ilhon   Berk   Turkiyada   modern   adabiyotning   yirik   vakili   edi.
Ayniqsa   bu   davrda   O`rxon   Veli,Melix   Shavkat   Onday   kabi   shoirlar   turk
adabiyotida   yangi   bir   oqimga   asos   soldi.   Yangi   davr   adabiyoti   yangi   poetik
shakllarni   taqoza   etardi.   Shuning   uchun   bu   ijodkorlar   zamonaviy   G`arb
adabiyotining   an`analariga   murojaat   qilib,   modern   she`riyat   shakllarini   o`z
ijodlarida   qo`lladi.   Bu   turk   she`riyatida   yangilik   edi.   Qisqa   va   ixchamgina
she`rlarda   katta   ijtimoiy   voqealar   haqida   fikr   yuritiladi.   O`rxon   Veli   «Adabiyot
xalq ommasining fikri, orzu-umidi bo`lmog`ini istardim. Yangi adabiyot keng xalq
ommasiga   murojaat   qilmog`i   darkor.   Chunki,   dunyoda   hali   ko`pchilik   och, yalang`och,   qashshoq.   Shunday   ekan,   yangi   adabiyot   xalq   adabiyoti   bo`lib,
xalqning   hayotini,   ular   oldidagi   muhim   masalalarni   ifoda   qilsin»,   degan
edi.O`rxon   Veli,   Melix   Onday   va   O`qtoy   Rifatlar   birgalikda   1941   yilda   adabiy
manifest   va   uch   shoirning   she`rlaridan   tashkil   topgan   «G`aroyib»   nomli   kitobni
nashr   ettirdi.   Bu   poetik   hamkorlik   keyinchalik   «Uch   ayoq»   nomi   bilan   shuhrat
qazondi.   Ular   turk   she`riyatining   an`anaviy   uslublarini   rad   qilib,   kundalik   hayot
muammolariga,   oddiy   kishilarning   ruxiyati   tasviriga   ko`proq   e`tiborni
qaratmoqdalar. Bu shoirlar  turk xalq og`zaki  ijodidan, oddiy xalqning so`zlashuv
tilidan   unumli   foydalandilar.   Haqiqatan   ham,   bu   davr   turk   she`riyatining   taniqli
vakillari  Fozil  Hyusnyu Dog`larja, O`qtoy Rifat, Nevzat  Ustyun, Rifat Ilgaz kabi
shoirlar   ijodida   ijtimoiy   voqyealik   falsafiy   mushohada   qilingan   holatlar   ko`p
uchraydi.   Bu   asarlarda   oddiy   turk   mehnatkashining   og`ir   hayoti,   ochlik,
qoshshoqlik,   ishsizlik   kabilarning   ular   xayotiga   doimo   xavf   solib   turgani   haqida
fikr   yuritiladi.   Kichik-kichik   hajmli   she`rlarda   ironiya   orqali   siyosiy   tuzumdagi
illatlar   qoralanadi.   Masalan,   Shavkat   Onday   she`rlarida   hajviy   ohang,   piching,
kesatiq   kuchli   sezilib   turadi.   Uning   «Serdaromad   uy»   nomli   she`rida   turli
tovlamachiliklar orqali oddiy odamlarning hisobiga boyib ketayotgan kimsalarning
kirdikorlari qattiq fosh qilingan. 
Kecha ikki qavat edi
Bugun uch qavat
Ertaga to`rt qavat
Indin besh qavat 
Sanoqsiz daromad
Sanoqsiz qavat
O`smoqda janoblar o`smoqda
Yuksalmoqda bizning mamlakat
She`rdagi   so`zlarning   takrorlanib   kelishi,   undagi   yashiringan   fikrni   yana-da
bo`rttirib ko`rsatish uchun xizmat qilmoqda.
30-yillar turk poeziyasining  yetakchi  shoirlaridan biri Nozim Hikmat bo`ldi.
U   turk   she`riyatining   uzoq   asrlardan   buyon   davom   etib   kelayotgan   an`anasini buzib, o`ziga xos yangi yo`ldan bordi. Shoir turk poeziyasida birinchi bo`lib erkin
vaznda   ijod   qila   boshladi.   Bu   vaznda   qofiya   va   hijolar   o`lchamiga   ko`p   ham
e`tibor   bermasdan,   asosiy   maqsad   fikrni   aniq,   hammaga   tushunarli   qilib   berish
kerak.   She`rda   intonasiya   asosiy   o`rinni   egallash   lozim.   N.   Hikmat   shu   sohadagi
faoliyati   bilan   turk   she`riyatida   yangi   yo`nalishga   asos   soldi.   U   novator   shoir
sifatida   adabiyot   tarixida   qoldi.   Uning   an`analari   faqat   turk   adabiyotiga   emas,
balki   butun   turkiy   tildagi   xalqlar   adabiyotiga   ham   samarali   ta`sir   qildi.   Shu
jumladan,   ko`plab   o`zbek   shoirlari   ham   N.   Hikmatni   o`z   ustozi   deb   biladilar.
Shoirning   «Inson   manzaralari»   nomli   she`riy   to`plami   talantli   shoir   Rauf   Parfi
tomonidan o`zbek tiliga tarjima qilingan. 
Milliy   ozodlik   harakati   aks   ettirilgan   asarlardan   biri   sifatida   Nozim
Hikmatning «Ozodlik kurashi  haqida doston» asarini ko`rsatish mumkin. Bu asar
turmada yozilgan bo`lib, unda turk xalqining erki va ozodligi uchun kurashayotgan
kishilar obrazi yoritilgan. Ma`lumki, Nozim Hikmat(1902-1963) dunyoga mashhur
shoir va jamoat arbobidir. U o`z xalqining erk va ozodligi uchun kurash olib bordi.
Shu   bois   umrining   17   yilini   qamoqxonalarda   o`tkazdi,   o`z   vatanidan   uzoqda,
musofirlikda yashadi. N.Hikmat turk adabiyotida katta o`zgarishlar yasagan shoir.
Uning   sarbast   va   erkin   vazndagi   she`rlari   XX   asr   o`zbek   she`riyatining
yuksalishiga   ham   katta   hissa   bo`lib   qo`shildi.   N.Hikmatning   «65lar»,   «Inson
manzaralari»   she`riy   asarlari,   «Surur»   romani,   «Bir   sevgi   afsonasi»,   «Turkiya
haqida   hikoya»,   «Unutilgan   odam»,   «Domakl   qilichi»   singari   dramatik   asarlari
o`zbek   tiliga   ham   tarjima   qilingan.   Nozim   Hikmatning   she`riyati   asosan   sarbast
vaznida bo`lib, u ko`pgina shoirlarga ijodiy maktab vazifasini o`tadi. Bu she`riyat
haqida   shoirning   vatandoshi   Sadri   Ertem   shunday   deydi:   «Uning   misralari
erkinlikdan  boshqa  qonunlarni  bilmaydilar. Uning  she`rlaridagi   harflargina emas,
hatto   har   bir   nuqta   ham   elektr   qo`ng`irog`i   tugmasidek   ovoz   chiqaradi.   Til
sohasida   esa   N.Hikmat   hech   kim   qilolmagan   ishni   qildi.   U   poeziya   tilini
demokratlashtirish   shiorini   olg`a   surgan   shoirdir.   N.Hikmat-yangilikning
mujassam timsoli demakdir». 
Ijtimoiy   hayotda   demokratiya   uchun   kurashning   faollashuvi   dramaturgiya janrining rivojlanishiga ham ta`sir qildi. 60-yillardan boshlab Altan Chetin, Rafik
Erdo`ran,   Aziz   Nesin   kabi   yozuvchilarning   bir   qancha   pyesalari   e`lon   qilindi.
Ayniqsa, Xoldun Tunarning «Shobon vatan himoyachisi», «Keshanlik Ali haqida
qissa» kabi dramalari katta shuhrat qozondi. Bu asarlarda G`arb va Sharq adabiyoti
an`analari uyg`unlashib ketgan edi. 
Haqiqatdan   ham,   shoirning   ijodidagi   yangiliklar   keyinchalik   ko`pgina
ijodkorlarga   ilg`or   an`anaga   aylandi.   Bu   an`ananing   nafaqat   Turkiy   xalqlar
adabiyoti   tarixi   tarixiga,   balki   rus   she`riyatiga   ham   ta`siri   katta   bo`lganini
adabiyotshunos olimlar ta`kidlamoqda. Nozim Hikmatning milliy ozodlik haqidagi
ijodi an`analarini talantli turk shoirlari Kamol Tohir, Salim Xo`jag`iyoz singarilar
davom ettirdilar. 
Du davrlarda she`riyat bilan bir qatorda nasr ham rivojlandi. Nasrda quyidagi
ijodkorlarning asarlarini kuzatish mumkin bo`ladi.
Atigi   36   yil   umr   ko`rgan   UMAR   SAYFIDDIN   ham   XX   asr   turk
adabiyotining   faxri   bo`lib   hisoblanadi.   Uning   136   hikoyadan   tashkil   topgan
to`plami  hozir  ham  turk o`quvchilarining eng sevimli  kitobi  bo`lib qolgan. UmarSABAXITTIN 	
ALI	
RASHOR NURI 	
GUNTEKIN	
AZIZ NESIN	
ORHAN 
PAMUK	
ELCHIN 
SAFARLI XX ASR TURK NASRI       Sayfiddin   adabiyotning   ijtimoiy   vazifasi   haqida   shunday   degan   edi:   “Adabiyotga
faqat san`at deb qarashlariga men mutlaqo qarshiman. Yozuvchining burchi inson
qalbida   yovuzlikka   qarshi   nafrat   tuyg`usini   o`yg`otish,   uni   har   xil
pastkashliklardan asrashdir”.
SABAXITTIN   ALI.   1906   yilda   Bolgariyada   tug`ilgan.   Otasi   turk
zobitlaridan   bo`lgan.   Yoshligida   yaxshi   bilim   oldi.   Istambul   va   Berlin   kabi
shaharlarda o`qidi. U Germaniyada o`qigan paytda gitlerchilar hokimiyatni qo`lga
kiritish   uchun   intilayotgan   edi.   Sabaxittin   Ali   turk   millatini   haqorat   qilgan   bir
nemis   ofiserini   kaltaklagani   uchun   Germaniyadan   chiqarib   yuboriladi.   Keyin   u
Turkiyaning   ko`p   joylarida   o`qituvchilik   qildi,   gazeta   redaksiyalarida   ishladi.
Yozuvchi   mashhur   satirik   Aziz   Nesin   bilan   birgalikda   ijodiy   hamkorlik   qilib,
«Marko   Posha»   nomli   satirik   gazeta   chiqardi.   Bu   gazetada   mavjud   siyosiy
tuzumning illatlarini fosh qilib, qator maqolalar chiqardi. Natijada, gazeta hukumat
ma`murlari tomonidan yopib qo`yildi. Sabaxittin Ali turk ma`murlarini tanqid qilib
yozgan   asarlari   uchun   bir   necha   marta   qamoqxonalarda   ham   o`tirib   chiqdi.   Uni
1948 yili o`rmonda o`ldirib ketishdi. Yozuvchidan ko`plab ajoyib hikoyalar, qissa
va romanlar, dramatik asarlar meros bo`lib qoldi. 
Ikkinchi   jahon   urushi   arafasi   va   urush   davrida   turk   poeziyasida   milliy
shovinistik   ruhdagi   she`rlar   ko`paya   boshladi.   Chunki   Turkiya   dastlab   fashistlar
Germaniyasi   bilan   ittifoq   bo`lib,   boshqa   davlatlarga   qarshi   urush   olib   bordi.
Shuning   uchun   turk   adabiyotida   ham   milliy   shovinistik   xarakterdagi   asarlar
yetakchilik qildi. 1944 yil Turkiya fashistlar Germaniyasi bilan aloqani uzib, unga
qarshi   kurashayotgan   davlatlar   tarafiga   o`tdi.   Keyin   Turk   adabiyotida   antifashist
yozuvchilar paydo bo`ldi. Sabaxittin Ali xuddi shunday antifashist yozuvchilardan
biri edi. Uning «Ichimizdagi iblis» nomli romanida fashistlarning oliy irq haqidagi
g`oyalari  qattiq tanqid qilingan. Ma`lumki, bunday g`oyalar Turkiyada ham keng
tarqalgan edi. Ular Gitlerning oliy irq haqidagi  g`oyalarini Turkiyaga ham tadbiq
qilmoqchi   bo`ldilar.   Turk   millatini   boshqa   millatlardan   yuqori   qo`yib,   kuchli
jamiyat qurish uchun kurash olib bordilar. Sabaxittin Alining «Ichimizdagi  iblis»
romani   mana   shu   voqyealar   haqida   hikoya   qiladi.   Asarda   ikki   turk   oilasining faoliyati   tasvirlangan:   biri   Istambul   shahrida   yashovchi   Emina   xola   oilasi   bo`lsa,
ikkinchisi  qishloqda yashovchi  bir turk oilasi  edi. Yozuvchi  bu ikki  oila faoliyati
orqali butun turk xalqining bu davrdagi  hayotini, ruhiy dunyosini ko`rsatib berdi.
Sabaxittin   Ali   bu   kitobdan   tashqari   «Tog`lar   shamoli»   nomli   she`riy   to`plamini,
uchta   hikoyalar   to`plamini   («Tegirmon»,   «Arava»,   «Tovush»)   «Kuyujakalik
Yusuf»   kabi   romanlarini   ham   yozgan.   Urush   davri   turk   poeziyasida   ham
antifashistik   g`oyalar   aks   ettirilgan   she`rlar   ko`p   yozilgan   bo`lib,   ular   to   hozirgi
davrgacha o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q.
Rashod Nuri Guntekin.  XX asr Turk adabiyotining yirik
namoyondasi   Guntekin   o`z   asarlari   bilan   faqat
Turkiyadagina   emas,   balki   dunyoning   boshqa
mamlakatlarida   ham   mashhurdir.   U   25   noyabr   1889   yili
Istambul   shahrida   harbiy   vrach   oilasida   tug`ilgan.   Istambul
universitetining   adabiyot   fakultetini   tugatib   (1912   yil),   chet
ellarda   o`qishini   davom   ettirdi.   Maktablarda   o`qituvchi   va
xalq   maorif   nozirligida   nazoratchi   vazifalarida   ishladi   (1913-
1931   yillar   fransuz   tilidan   dars   bergan).   1938   yili   Turkiya   Buyuk   millat
majlisiga   deputat   qilib   saylangan   (1938-1943   yillar),     umrining   so`nggi
yillarida   Turkiyaning   YuNESKO   dagi   vakili   lavozimida   faoliyat   ko`rsatgan
1956 yilda Londonda vafot etadi. 
Rashod Nuri Guntekin adabiyotga 1917 yilda “eski  qadrdon” povesti  bilan
kirib   keldi.   Shundan   so`ng   uning   “Razvalin   guli”   (1918),   “Choliqushi”   (1922),
“Haqiqiy   qahramon”   (1918),   “Xanjar”   (1918),   “Tosh   parchasi”   (1926),   “Yashil
kecha”   (1928)   va   boshqa   asarlari   dunyo   yuzini   ko`rdi.     Guntekinning   24   jilddan
iborat kulliyoti bosilib chiqqan. Yozuvchining 19 ta romani, ko`plab pyesalari va
hikoyalari   mavjud.   Rashod   Nurining   «Tamg`a»,   «Choliqushi»   «Xazonrezi»,
«Yashil   kecha»   romanlari   o`zbek   tiliga   tarjima   qilingan.   Adibning   «Hiylai
shar`iy»,   «Halola»   singari   dramatik   asarlari   ham   o`zbek   kitobxonlarga   tanish.
Guntekin asarlari betakrorligi va o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. Yozuvchining
«Yashil   kecha»,   «Tegirmon»,   «Tamg`a»,   «Xozonrezgi»   asrlarida   turk mehnatkashlarining   og`ir   turmushi,   ayollarning   ijtimoiy   tengsizligi   o`zining
realistik ifodasini topgan. Bu asarlarda jamiyatning olg`a ketishiga to`siq bo`lgan
turli illatlar fosh qilingan. «Xudoning mehmoni», «Xanjar», «Hiylai Shar`iy» kabi
asarlarida   esa   dinni   niqob   qilib   olib,   o`z   manfaatini   ko`zlaydigan   munofiq
ruhoniylar   tanqid   qilingan.   Adibning   «Labdan   yurakka»,   «Oqshom   quyoshi»,
«Ayol kushandasi», «Achinish», «Tog`olcha butalari», «Osmon», «Eski kasallik»
kabi baquvvat  romanlari ham mashhur. Ayniqsa uning «Choliqushi» romani juda
ko`p   chet   tillarga   tarjima   qilingan.   Romanda   ziyoli   oiladan   chiqqan   Farida   ismli
qizning   qismatini   tasvirlash   asosiy   syujet   liniyasi   qilib   olingan.   Ana   shu   obraz
tasviri   o`zi   yashagan   ijtimoiy   tuzumning   turli   xolatlari   bilan   bog`lab   beriladi.
Natijada   roman   voqealari   bizni   Turkiyaning   Birinchi   Jahon   urushi   va   undan
keyingi   davrlardagi   tarixining   badiiy   kartinasi   bilan   bevosita   tanishtiradi.   Erk   va
ozodlikka   intilayotgan   turk   ayolining   turli   illatlarga,   jaholatga   qarshi   kurashi
nihoyatda   zo`r   mahorat   bilan   berilgan.   Asarda   Nizomiddin,   Fotima,   Xusayn,
Kamron, Xayrullobiy singari obrazlar ishtirok etadi. Bularning har biri o`ziga xos
ijtimoiy xarakterlarga ega bo`lgan tipik obrazlardir.
Rashod   Nuri   Guntegin   jahon   adabiyoti   durdonalaridan   J.J.Russo,
M.Servantes,   E.Zolya,   A.Kamyu   kabi   adiblarning   asarlarini   turk   tiliga   tarjima
qiladi.   Adabiyotshunoslik   sohasida   ham   tadqiqotlar   olib   borib   “Lev   Tolstoyning
hayoti   va   ijodi”   asarini   yaratadi.   Xullas,   ushbu   asar   yozuvchi   ijodidagi   eng
baquvvat romanlardan biri bo`lib hisoblanadi. 
Ma`lumki,   Aziz   Nesin   faqat   Sharq   adabiyotida   emas,   balki   butun   dunyo
adabiyotidagi   noyob   iste`dod   egalaridan   biridir.   Uning   asarlari   juda   ko`p   chet
tillariga   tarjima   qilingan.   O`zbek   tiliga   ham   yozuvchining   «Musht   ketdi»,
«Hushtak afandi», «Futbol qiroli», «G`aroyib bolalar» kabi kitoblari va bir qancha
hikoyalari   tarjima   qilingan.   Yozuvchining   asli   ismi   Mahmud   Nusrat   bo`lib,   Aziz
Nesin   uning   taxallusidir.   U   turk   adabiyotiga,   ayniqsa,   uning   hajviyasining
yuksalishiga katta hissa qo`shdi. 
AZIZ   NESIN.   1915   yil   Istambul   yaqinidagi   qishloqda   tug`ilgan.   Otasi
kambag`al   dehqon   bo`lgani   uchun,   unga   yaxshi   bilim   beradigan   maktablarda o`qitolmadi.   U   harbiy   maktabga   kirib,   ofiser   bo`lib   yetishadi.   Lekin   bu   soha   uni
qiziqtirmas   edi.   U   adabiyotga   havas   qo`ydi,   dastlab   she`rlar   yoza   boshladi,
keyinroq   felyeton   va   turli   mavzularda   hikoyalar   bilan   gazetalarga   chiqib   turdi.
Yozuvchi   «Tong»,   «Vatan»,   «Oqshom»   kabi   gazetalarida   ishladi.   Mashhur
yozuvchi   Sabaxittin   Ali   bilan   «Marko   Posho»   haftaligini   chiqardi.   Lekin   bu
nashrda   amaldorlar   tanqid   qilingani   uchun   hukumat   tomonidan   katta   jarima
solinib, yopib qo`yildi. Aziz Nesin, ayniqsa, hajviy hikoyalari bilan katta shuhrat
qozondi.   Bolalar   dunyoqarashiga   xos   samimiy   ruhda   yozilgan   «Futbol   qiroli»,
«G`aroyib   bolalar»   kabi   asarlari   butun   dunyoga   mashhur   bo`ldi.   Yozuvchining
«Demokratiya   shunqori»   hajviy   hikoyasida   bevosita   turk   davlat   tuzumi,   uning
senzurasi  qattiq tanqid qilingan. Asarda bir  yosh muxbir  turli yolg`onlarni  yozdi.
Eshak   qo`zi   tug`di,   ayollar   qurbaqa   tug`di,   osmondan   baliq   yog`di   kabi   xabarlar
bilan dong taratdi. Lekin bir kuni u xalq dardini, ya`ni rost gapni yozgani uchun,
polisiya uni qamab qo`ydi.
«Dahshatli tush» hikoyasida yozuvchi tushida xorijdagi bir anjumanga tushib
qoladi.   Undan   mamlakat   haqida   so`raydi.   U   haqiqatni   aytgisi   keladi,   ammo
qo`rqadi.   Keyin   u   qip-qizil   yolg`onni   gapiradi.   Soxta,   sun`iy   gaplar   bilan   yurtini
to`q, obod, erkin qilib ko`rsatadi.  Chunki  bu jamiyatda haqiqatni  aytsangiz,  sizni
jinoyatchi sifatida qamaydi. Yaxshisi yolg`onchi bo`lish kerak, yolg`on uchun jazo
yo`q. Yaxshi yolg`on gapirsang, mukofat ham beradi. «Xotin kishi bo`lganimda»,
«Keyin   xursand   bo`lasiz»,   «Ming   marta   shukur»   kabi   xajviyalari   ham   katta
mahorat bilan yozilgan.
Hozirgi   turk  adabiyotining dong`ini  dunyoga  taratayotgan  Mustafo  Sepitchi,
Emine sevgi Izdamar,Sevinch Chokum, Mustafo Qutlu, Xakim ug`li Ismoil, Urxon
Pamuk, Kurshat Bashar kabilarni ko`rsatish mumkin .
FERIT ORHAN PAMUK.  1952 yil 7 iyunda Istambulda boy
xonadonda   tug`iladi.   Uning   otasi   injener   bo`lib   ishlaydi.   U
Istambuldagi   Amerika   kollejida   (Robert   Colleje)   o`qiydi.
Kollejni   tugatgach   oilaning   qistovi   bilan   texnika   universitetida   o`qishini   davom
ettiradi.   Biroq   uch   yildan   so`ng   u   mohir   yozuvchi   bo`lib   yetishish   uchun universitetdagi   o`qishini   tashlaydi.   1977   yilda   Istambul   universiteti   qoshidagi
Jurnalistika   institutini   tugatadi.1985-1988   yillar   Amerika   qo`shma   shtatlarida
yashaydi.   Bu   davrda   Orhan   Pamuk   Kolumbiya   universitetida   dars   beradi   (Nyu-
york shahri). 1982 yilda oila quradi. 2001 yilda esa qurgan olasini tark etadi. 2007
yilgacha Istambulda yashaydi. Adib Grant Dink vahshiyona o`ldirilganidan so`ng
Amerikaga   ko`chib   ketadi.     22   yoshidan   boshlab   asarlar   yoza   boshlaydi.   Uning
birinchi romani “Javdatbey va uning o`g`illari” 1979 yilda Milliy prez mukofotiga
sazovor bo`ladi. Asar kitob holida 1982 nashr etiladi. Ushbu asar 1983 yilda Orxan
Kemal nomli mukofotga ham loyiq ko`riladi. 
1983   yilda   “Sassiz   uy”   romanini   yaratadi.   1985   yilda   esa   uning   “Oq   qal`a”
asari   nashr   etiladi.   Usbu   asar   uni   jahonga   tanitadi.   “New   York   Times”   oz`
sahifalarida Orhan Pamuk ijodi haqida so`zlab: “Sharqda yangi yulduz chiqdi. Bu
Orhan   Pamuk”dir   deya   e`tirof   etadi.   Uning   “Qora   kitob”   asari   1992   yilda
Turkiyada   bahs   munozaraga   sabab   bo`ladi.     “Qora   kitob”   asosida   turk   rejessori
Omen   Kavur   kino   olishga   muvaffaq   bo`ladi.   1994   yilda   “Yangi   hayot”   asarini
yozadi.
1998   yil   dekabr   oyida   Orhan   Pamuk   “Xalq   yozuvchisi”   unvonidan   voz
kechadi. Bu shu davr siyosatiga qarshi isyon edi.  Uning “Mening nomim qirmizi”
asari 1998 yilda Amerikada nashr etiladi. Ushbu romani uchun adib jahon dublen
mukofoti   –   IMPAKka   sazovor   bo`ladi.   Bu   mukofot   100   ming   evro   bo`lib
jahondagi eng katta mukofot sanaladi. 1999 yilda “Boshqa ranglar” asrini yaratadi. 2002   yilda   esa   “Qor”,   2003   yilda   “Istambul   –   xotiralar   shahri”   asarlarini
yaratadi. 2008 yilda esa “Ma`sumlik muzeyi” asari dunyo yuzini ko`radi. 2005 yil
fevral   oyida   Shvesariyaning   “Das   magazin”da   bergan   intervyusida   Tursiyaning
kurdlarga   qarshi   siyosatini   qoralaydi.   Unda   Tursiyada   istiqomat   qilgan   mingdan
ortiq kurd va arman xalqini qirib tashlaganligi haqida so`z yuritadi. Bu haqda hech
kim   gapira   olmayotganligini   ta`kidlaydi.   Turk   siyosatiga   qarshi   borgani   va   uni
qattiq ayblagani uchun Orhan Pamuk o`z yurtida xalq dushmaniga aylanadi. Orhan
Pamuk esa bu intervyudan keyin Turkiyada qola olmaydi va uni tark etadi. Turkiya
Orhan Pamukka qarshi da`vo ochadi. U yana Turkiyaga qaytishga majbur bo`ladi.
Yozuvchi  Turkiyaning 301 moddasi  bilan ayblanadi. 1 dekabr 2005 yilda “Jahon
amnistiya” idorasi adibni ozod qilishni talab qiladi. 13 dekabr kuni esa jahonning
sakkiz   buyuk   yozuvchilari   –   Joze   Saramago,   Gabriel   Garsiya   Markes,   Gyunter
Grass,   Umberto   Eko,   Karlos   Fuentes,   Xuan   Goytisolo,   Djon   Apdayk   va   Mario
Vargas Losalar sud jarayonida adibni ozod qilishini  talab qiladilar. 2011 yil mart
oyida Shishli tumanidagi (Istambul) sud yozuvchiga 6 ming lir jarima soladi va ish
yakunlanadi. 
Orxan  Pamuk  asarlari  (uch asari)   Nobel  mukofotiga loyiq  ko`riladi  va  2006
yilda usbu mukofotni qo`lga kiritadi. U bugunga qadar ettita roman yaratgan. Bu
asarlar 40 dan ortiq tillarga tarjima qilingan. Hozirda Orhan Pamuk “Pezajning bir
qismi” asari ustida ish olib bormoqda. 
ELCHIN SAFARLI
Elchin Safarli 12 mart 1984 yilda Boku sharida tug`iladi. 12 yoshdan boshlab
Elchin Safarli taxallusi ostida gazeta va jurnallarda chiqishlar qila boshladi. Uning
asarlari maktab partasi ustida yaratilgan asarlar sifatida tan olindi. 16 yoshida SMI
nashriyotida   ishlay   boshlaydi.   Ozarbayjonning   Yunesko   qoshida   tashkil   qilingan
Jahon   universitetining   jurnalistika   fakultetiga   o`qishga   kiradi.   U   Ozarbayjon   va
Turkiya   aloqlarini   yo`lga   qo`yish   maqsadida   hozirga   telejurnalistika   sohasida
ishlamoqda. Uning quyidagi asarlari nashr etilgan:  Xullas,   hozirgi   turk   adabiyoti   ezgulik   uchun   xizmat   qilmoqda.   Bu   adabiyot
turli badiiy janrlarda va rang-barang mavzularda yuksalib bormoqda.
Adabiyotlar
1. Алкаева Л. Бабаев А.   Туреская литература. Краткие очерк.  Москва. 1969.
2. Turk dili. Dil va edebiyot dergisi 1. Sayi (Nisan 1996).
3. Mahmed Emin Yurdaqul. Ey, turk o`yg`on. «Jahon adabiyoti».
4. Н.Ҳикмат. Шеърлар ва поэма. T., 1982. 
5.  Р.Н.Гунтекин. Чолиқуши. Тошкент, 2001.
6.   Азиз Несин. Ғаройиб болалар. Роман ва ҳикоялар. Тошкент, 1988.   
7.     Турк   халқининг   буюк   фарзанди   Отатурк.   Тарихий   биографик   очерк .
Тошкент,  1998.
12.  Беғамнинг ўлими. Тошкент, 2010
13.Бир сандиқ тилла. Тошкент, 2010
14. Азиз Несин. Ҳар каллада ҳар хаёл. Тошкент, 2010
15. Турк ҳикоялари. Тошкент, 1958
16. Ҳозирги замон турк шеърияти. 1980. SA MDU FILOLOGIY A SI FA KULTETI   3 -KURS TA LA BA LA RIGA  « TURKIY
X A LQLA R ADA BIY O TI  TA RIX I » DA N  A MA LIY  MA ShG’ULOTLA RI
REJ A SI.  
1  – Mashg’ulot .  Rashod Nuri Guntekinning hayoti va ijodi  REJ A :
 1.  Rashod Nuri Guntekinning 
hayoti va ijodi
2. Adibning adabiy merosi
3. Adib romanchiligi xususida.
4. “Choliqushi” asari tahlili
5. “Yashil kecha” asari tahlili ADA BI YOTLA R:
  1. Turk ertak va afsonalari. 
Toshkent. G’.G’ulom nomidagi 
Adabiyot va                san’at 
nashriyoti 1976 yil.
2. Alibekov A.K. «Ishq asiri bo’lgan
jon». «O’zbekiston» nashriyoti, T., 
1996
3. Garbuzova V.S. Turk adabiyoti 
klassiklari. T. «O’zadabiy»             
nashr. 1960.
4. Jaloliddin Rumiy. Ma’naviy-
masnaviy. Toshkent, 2002 yil.
Amaliy mashg`ulotning texnologik chizmasi
1.O`quv mashg`ulotiga kirish  -  a) Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan o`quv natijalari bilan
tanishtiriladi; b) o`quv mashg`ulotining tuzilishi va o`tkazish tartibi tushuntirib beradi; s) tezkor 
so`rov orqali talabalarni faollashtiradi                    
2.Asosiy bosqich  - a) talabalarni to`rt guruhga bo`ladi; b) guruhlarda o`quv vazifasini bajarish 
bo`yicha ishni tashkil qiladi; s) taqdimot boshlanishini e`lon qiladi; d) guruh faoliyati natijalari  2 – Mashg’ulot .  Ozarbay jon adabiy ot i
REJ A :
1.  Ozarbayjon og`zaki ijodi
  2.   Ozarbayjon yozma 
adabiyotining shakllanishi.
3. Nizomiy Ganjaviy-buyuk 
mutafakkir.
4. Fuzuliy mahorati.
5. Voqif ijodida realistik tasvir.
6. Mirzo Fatali Oxundov – 
ma’rifatparvar. ADA BI YOTLA R:
  1. N.Mallayev, Nizomiy Ganjaviy. 
T.1966 y.
2. M.Arif. Azerbayjanskaya 
literatura. M.1979 g.
3. Falaklar yondi ohimdan… 
(Fuzuliy haqida) //Jahon adabiyoti 
jurnali. 1997 y. 3-son.
4. N.Ganjaviy, Fuzuliy, Voqif, 
M.Oxundovlarning o’zbekchaga Amaliy mashg`ulotning texnologik chizmasi
1.O`quv mashg`ulotiga kirish  -  a) Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan o`quv natijalari bilan
tanishtiriladi; b) o`quv mashg`ulotining tuzilishi va o`tkazish tartibi tushuntirib beradi; s) tezkor 
so`rov orqali talabalarni faollashtiradi                    
2.Asosiy bosqich  - a) talabalarni to`rt guruhga bo`ladi; b) guruhlarda o`quv vazifasini bajarish 
bo`yicha ishni tashkil qiladi; s) taqdimot boshlanishini e`lon qiladi; d) guruh faoliyati natijalari   REJ A :
1.  Ozarbayjon og`zaki ijodi
  2.   Ozarbayjon yozma 
adabiyotining shakllanishi.
3. Nizomiy Ganjaviy-buyuk 
mutafakkir.
4. Fuzuliy mahorati.
5. Voqif ijodida realistik tasvir.
6. Mirzo Fatali Oxundov – 
ma’rifatparvar. ADA BI YOTLA R:
  1. N.Mallayev, Nizomiy Ganjaviy. 
T.1966 y.
2. M.Arif. Azerbayjanskaya 
literatura. M.1979 g.
3. Falaklar yondi ohimdan… 
(Fuzuliy haqida) //Jahon adabiyoti 
jurnali. 1997 y. 3-son.
4. N.Ganjaviy, Fuzuliy, Voqif, 
M.Oxundovlarning o’zbekchaga 
Amaliy mashg`ulotning texnologik chizmasi
1.O`quv mashg`ulotiga kirish  -  a) Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan o`quv natijalari bilan
tanishtiriladi; b) o`quv mashg`ulotining tuzilishi va o`tkazish tartibi tushuntirib beradi; s) tezkor 
so`rov orqali talabalarni faollashtiradi                    
2.Asosiy bosqich  - a) talabalarni to`rt guruhga bo`ladi; b) guruhlarda o`quv vazifasini bajarish 
bo`yicha ishni tashkil qiladi; s) taqdimot boshlanishini e`lon qiladi; d) guruh faoliyati natijalari 
bo`yicha o`z-o`zini baholash va tekshirish
3.Yakuniy bosqich – a) mavzu bo`yicha yakuniy xulosa qiladi; b) ishtirokchilar faoliyatini tahlil 
qiladi va baholaydi 3  – Mashg’ulot .  Nizomiy Ganjaviy ijodida Xamsaning o’rni
REJ A :
2.  Nazomiy Ganjaviyning 
hayoti va ijodi 
3. Nizomiy lirikasi
4. Nizomiy xamsani xususida
5. Dostonlarning g’oyaviy-
badiiy xususiyatlari
6. Nizomiy an’analari 
xususida
. ADA BI YOTLA R:
1.  M.Karim. Olovni tashlama, 
Prometey! // Sharq yulduzi jurnal. 
1984. 10-11 sonlari.
2. M.Karim. Oy tutilgan tunda. 
Tarjima. Zulfiya asarlari to`plami 
2-jildida Toshkent, 1984 yil.
3. Bekchentayev A. Senga jannat 
va`da qilmayman. Toshkent, 1969
yil.
4. Axyor Hakimov. Karvon. 
roman. // Jahon adabiyoti jurnali 
2001 yil 1,2,3-sonlar.   Amaliy mashg`ulotning texnologik chizmasi
1.O`quv mashg`ulotiga kirish  -  a) Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan o`quv natijalari bilan
tanishtiriladi; b) o`quv mashg`ulotining tuzilishi va o`tkazish tartibi tushuntirib beradi; s) tezkor 
so`rov orqali talabalarni faollashtiradi                    
2.Asosiy bosqich  - a) talabalarni to`rt guruhga bo`ladi; b) guruhlarda o`quv vazifasini bajarish 
bo`yicha ishni tashkil qiladi; s) taqdimot boshlanishini e`lon qiladi; d) guruh faoliyati natijalari 
bo`yicha o`z-o`zini baholash va tekshirish
3.Yakuniy bosqich – a) mavzu bo`yicha yakuniy xulosa qiladi; b) ishtirokchilar faoliyatini tahlil 
qiladi va baholaydi 4  – Mashg’ulot .  Qozoq adabiyoti 
REJ A :
 1.  Qozoq xalq og’zaki ijodi.
2. Qozoq yozma adabiyotining 
shakllanishi.
3. Qozoq dostonchiligi.
4. Qozoq ma`rifatchilik 
adabiyotida oqinlarning o`rna va 
ahamiyati
5. Maxambet O`timesov ijodi.
6. Abay ijodi REJ A :
 1.  Istoriya kirgizskoy literaturi. M., 
1970.
2. Ch.Aytmatov, M.Shoxanov. 
“Cho’qqida qolgan ovchining ohi-
zori”. T., 1998.
3. A.To’qimboyev. Tong oldida. 
She’riy roman. T., 1985.
4. «Manas» eposi. 1-kitob, T., 
1964 y.
5.S.Eraliyev. Tog’lar farzandiman. 
She’rlar. Toshkent, 1978.
6.Ch.Aytmatov va o’zbek   Amaliy mashg`ulotning texnologik chizmasi
1.O`quv mashg`ulotiga kirish  -  a) Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan o`quv natijalari bilan
tanishtiriladi; b) o`quv mashg`ulotining tuzilishi va o`tkazish tartibi tushuntirib beradi; s) tezkor 
so`rov orqali talabalarni faollashtiradi                    
2.Asosiy bosqich  - a) talabalarni to`rt guruhga bo`ladi; b) guruhlarda o`quv vazifasini bajarish 
bo`yicha ishni tashkil qiladi; s) taqdimot boshlanishini e`lon qiladi; d) guruh faoliyati natijalari 
bo`yicha o`z-o`zini baholash va tekshirish
3.Yakuniy bosqich – a) mavzu bo`yicha yakuniy xulosa qiladi; b) ishtirokchilar faoliyatini tahlil 
qiladi va baholaydi
5  – Mashg’ulot .  Qirg`iz adabiyoti  REJ A :
 1.  Qirg`iz xalq og’zaki ijodi.
2. Qirg`iz yozma adabiyotining 
shakllanishi.
3. “Manas” eposi
4. “Manas” eposida obrazlar tizimi
5. “Alpomish” va “Manas” 
eposlarining qiyosiy tahlili
6. To`g`aloq Mulda ijodi ADA BI YOTLA R:
  1.   «Manas»   eposi.   Toshkent.
1992.
2.   Zamonaviy   Q irg’iz   she’riyati.
//Jahon adabiyoti. 2000 yil.№ 7.
3.   T.   Q osimbekov.   Singan   qilich.
Roman. Toshkent. 1980.
4.   M.Bayjiyev.   «Mening   oltin
baliqcham». Toshkent. 1979.
5.   Bektenev   Q osimali.   U
goryachego   ozera.   Povest.
Frunze. 1969.
6.Ch.Aytmatov,   M.Shaxanov.
«Cho’qqida   qolgan   ovchining Amaliy mashg`ulotning texnologik chizmasi
1.O`quv mashg`ulotiga kirish  -  a) Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan o`quv natijalari bilan
tanishtiriladi; b) o`quv mashg`ulotining tuzilishi va o`tkazish tartibi tushuntirib beradi; s) tezkor 
so`rov orqali talabalarni faollashtiradi                    
2.Asosiy bosqich  - a) talabalarni to`rt guruhga bo`ladi; b) guruhlarda o`quv vazifasini bajarish 
bo`yicha ishni tashkil qiladi; s) taqdimot boshlanishini e`lon qiladi; d) guruh faoliyati natijalari 
bo`yicha o`z-o`zini baholash va tekshirish
3.Yakuniy bosqich – a) mavzu bo`yicha yakuniy xulosa qiladi; b) ishtirokchilar faoliyatini tahlil 
qiladi va baholaydi
6 –  Chingiz A y t mat ov ning hay ot i  v a ijodi
REJ A :
 1.  Chingiz Aytmatovning hayoti 
va ijodi
2. Adib hikoyachiligi xususida
3. Adib qissalarida mavzu va 
g’oya ADA BI YOTLA R:
 
6.Ch.Aytmatov,   M.Shaxanov.
«Cho’qqida   qolgan   ovchining  REJ A :
 1.  Chingiz Aytmatovning hayoti 
va ijodi
2. Adib hikoyachiligi xususida
3. Adib qissalarida mavzu va 
g’oya ADA BI YOTLA R:
 
6.Ch.Aytmatov,   M.Shaxanov.
«Cho’qqida   qolgan   ovchining
Amaliy mashg`ulotning texnologik chizmasi
1.O`quv mashg`ulotiga kirish  -  a) Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan o`quv natijalari bilan
tanishtiriladi; b) o`quv mashg`ulotining tuzilishi va o`tkazish tartibi tushuntirib beradi; s) tezkor 
so`rov orqali talabalarni faollashtiradi                    
2.Asosiy bosqich  - a) talabalarni to`rt guruhga bo`ladi; b) guruhlarda o`quv vazifasini bajarish 
bo`yicha ishni tashkil qiladi; s) taqdimot boshlanishini e`lon qiladi; d) guruh faoliyati natijalari 
bo`yicha o`z-o`zini baholash va tekshirish
3.Yakuniy bosqich – a) mavzu bo`yicha yakuniy xulosa qiladi; b) ishtirokchilar faoliyatini tahlil  7  – Mashg’ulot .  Turkman adabiyoti va fol`klor an`analari
REJ A :
 1.  Turkman xalq og’zaki ijodi.
2. Imomiddin Nasimiy ijodi.
3. Maxtumquli- Turkman Mumtoz
adabiyoti asoschisi.
4. Mullanafas ijodi
5. Kamina ijodi ADA BI YOTLA R:
 1.   TURKMENSKAYA LITERATURA. 
YAHOO.RU
2. Turkmenistan turk edebiyati. 
Ankara. Kultur bakanligi. 1998.
3. Кор - углы .  Туркменская  
литература . M осква. 1972.
4. Тохиров Қ .  Ўзбек туркман 
адабий алоқалари .  T . 1979.
5. Махтумқули .  Танланган 
асарлар . T. 1976.
6. Камина .  Т анланган асарлар . T. Amaliy mashg`ulotning texnologik chizmasi
1.O`quv mashg`ulotiga kirish  -  a) Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan o`quv natijalari bilan
tanishtiriladi; b) o`quv mashg`ulotining tuzilishi va o`tkazish tartibi tushuntirib beradi; s) tezkor 
so`rov orqali talabalarni faollashtiradi                    
2.Asosiy bosqich  - a) talabalarni to`rt guruhga bo`ladi; b) guruhlarda o`quv vazifasini bajarish 
bo`yicha ishni tashkil qiladi; s) taqdimot boshlanishini e`lon qiladi; d) guruh faoliyati natijalari 
bo`yicha o`z-o`zini baholash va tekshirish
3.Yakuniy bosqich – a) mavzu bo`yicha yakuniy xulosa qiladi; b) ishtirokchilar faoliyatini tahlil   ADA BI YOTLA R:
 1.   TURKMENSKAYA LITERATURA. 
YAHOO.RU
2. Turkmenistan turk edebiyati. 
Ankara. Kultur bakanligi. 1998.
3. Кор - углы .  Туркменская  
литература . M осква. 1972.
4. Тохиров Қ .  Ўзбек туркман 
адабий алоқалари .  T . 1979.
5. Махтумқули .  Танланган 
асарлар . T. 1976.
6. Камина .  Т анланган асарлар . T. 
Amaliy mashg`ulotning texnologik chizmasi
1.O`quv mashg`ulotiga kirish  -  a) Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan o`quv natijalari bilan
tanishtiriladi; b) o`quv mashg`ulotining tuzilishi va o`tkazish tartibi tushuntirib beradi; s) tezkor 
so`rov orqali talabalarni faollashtiradi                    
2.Asosiy bosqich  - a) talabalarni to`rt guruhga bo`ladi; b) guruhlarda o`quv vazifasini bajarish 
bo`yicha ishni tashkil qiladi; s) taqdimot boshlanishini e`lon qiladi; d) guruh faoliyati natijalari 
bo`yicha o`z-o`zini baholash va tekshirish
3.Yakuniy bosqich – a) mavzu bo`yicha yakuniy xulosa qiladi; b) ishtirokchilar faoliyatini tahlil 
qiladi va baholaydi 8 – Mashg’ulot .  Uyg’ur adabiyoti
REJ A :
1. Uyg’ur xalq og’zaki ijodi
2. “Oltin yoruq” asari
3. Ziloliy ijodi
4. Bilol Nozim ijodi  
5. Lutfulla Mutallib ijodi               ADA BI YOTLA R:
  1.   Olonxo.   Yakutskiy   epos.
Moskva. 1959.
2.   A.   Kopishev.   Arina.Roman.   T.
1979.
3. Yoqut hikoyalari. T. 1983.
4. Oltoy shoirlari. // Sharq yulduzi.
1984 yil. Aprel.
5.   Absamiyev   H.   Turkiy   xalqlar
adabiyoti. S. 2006.  ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND Amaliy  mashg`ulotning texnologik chizmasi
1.Tayyorgarlik bosqichi  -  a) Mavzu aniqlanadi, maqsad belgilanadi, o`quv natijalari 
rejalashtiriladi; b) o`quv mashg`ulotining tuzilishi va o`tkazilishi tushuntiriladi; s) fikrlar 
umumlashtiriladi va asosiy bosqichga o`tiladi.                   
2.Amalga oshiruvchi bosqich  - a) talabalarga topshiriqlar mazmuni tusguntiriladi; b) mustaqil va 
guruhlarda ishlash qoidasi yana bir bor tushuntiriladi; s) guruhlar faoliyati tashkil qilinadi va 
maslahat beriladi; d) har bir guruhdab bittadan talaba chiqib o`z ishlarini taqdim qilishadi; ye) 
javoblar to`ldiriladi va qisqacha xulasa qilinadi; j) mustaqil bajargan ishlar baholanadi
3.Yakuniy bosqich – a) savollarga javob beriladi; b) guruhlarning ish natijalari tahlil qilinadi; s) 
guruhlar faolligi baholanadi; d) mustaqil ish yuzasidan maslahatlar beriladi MUSTAQIL ISH ISHLANMASI
1-mavzu: “Avesto” asari tahlili
REJA:
1.Avesto haqida ma’lumot:
2.Avestoning tarkibiy qismi;
3.Avestoda ilohlar;
4.Avestoda oil ava jamiyat tushunchasi.
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017
1-mavzu: Yunus Emro she’rlaridan yod olish
REJA:
1.Yunus Emroning hayoti va ijodi
2.Shoirning adabiy merosi;
3.She’riyatidan yod olish.
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017
3-mavzu: Radi Fishning “Jaloliddin Rumiy” asarida obrazlar tizimi (slayd)
REJA: 1.Radiy Fishning “Jaloliddin Rumiy” asari xususida;
2.Asarda Rumiy xarakterining yoritilishi;
3.Asardagi obrazlar tizimi
4.Asarning bugungi kundagi ahamiyati.
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017
4-mavzu: Nizomiy Ganjaviyning g’azal va ruboiylaridan yod olish
REJA:
1.Nazomiy Ganjaviyning hayoti va ijodi;
2.Adibning adabiy merosi xususida;
3.G’azallarida mavzu va g’oya ifodasi;
4.G’azal va ruboiylaridan yod olish.
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017
5-mavzu: Rashod Nuri Guntekinning “Yashil kecha” asari tahlili
REJA:
1.Rashod Nuri Guntekinning hayoti va ijodi
2.Afibning adabiy merosi;
3.”Yashil kecha” asarida mavzu va g’oya
4. Asarning obrazlar tizimi. ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017
6-mavzu: Yashar Kamolning “Ilonni o’ldirsalar” asarida ijtimoiy muhit 
talqini
REJA:
1.Yashar Kamolning hayoti va ijodi
2.Adibning adabiy merosi;
3.”Ilonni o’ldirsalar” asrida Hasan ruhiyatidagi evrilishlar;
4.Asarda jamiyatga bo’lgan munosabat.
5.Asardagi obrazlar tizimi.
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017
7-mavzu: Anorning “Aldangan yulduzlar” asari tahlili
REJA:
1.Anorning hayoti va ijodi;
2.Adibning adabiy merosi
3.”Aldangan yulduzlar” asarida sayyor syujet ifodasi
4. “Aldangan yulduzlar” asarining obrazlar tizimi
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 . 2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017
8-mavzu: Husayn Jovidning “Amir Temur” dramasi tahlili
REJA:
1.Husayn Jovudning hayoti va ijodi;
2.Adibning adabiy merosi
3.Adibning “Amir Temur” dramasida mavzu va g’oya;
4.Dramada obrazlar tizimi.
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017
9-mavzu: Abay she’riyatidan yod olish
REJA:
1.Abayning hayoti va ijodi;
2.Abayning adabiy merosi;
3.Abay she’riyati xususida
4.Abay she’rlaridan yod olish.
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017 10-mavzu: Chingiz Aytmatovning “Qiyomat” asarida mavzu va g’oya
REJA:
1.Ch.Aytmatovning hayoti va ijodi;
2.Adibning adabiy merosi;
3.”Qiyomat” asarida ruhiyat talqini
4.Asardagi obrazlar tizimi.
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017
11-mavzu: Musa Jalil she’riyatidan yod olish
REJA:
1.Musa Jalilning hayoti va ijodi;
2.Shoirning adabiy merosi;
3.”Maobit daftari” xususida;
4.Shoir she’ridan yod olish.
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017
12-mavzu:  Mahtumquli she’riyatidan yod olish
REJA:
1.Mahtumqulining hayoti va ijodi; 2.Shoirning adabiy merosi;
3.Ijodining o’rganilishi;
4.Shoir she’rlaridan yod olish.
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017
13-mavzu: Muxtor Avezovning “Qarash qarash” asari thalili
REJA:
1.Muxtor Avezovning hayoti va ijodi;
2.Qozoq adabiyotiga qo’shgan hissasi;
3.”Qarash qarash” asarida ijtimoiy tuzum talqini
4.Asardagi obrazlar tizimi.
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017
14-mavzu:  “Manas” dostonida obrazlar tizimi
REJA:
1.”Manas” dostoni haqida ma’lumot;
2.”Manas” dostonining kompozitsion qurilishi;
3.Dostonda Manas ruhiyatining yoritilishi;
4. Dostonda otga bo’lgan munosabat.
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017
15-mavzu: “Oltin yuruq” asari tahlili
REJA:
1.”Oltin yoruq” asari haqida ma’lumot;
2.Asarda hikoya va rivoyatlar talqini;
3.Dostonda ilohlar talqini
ZARURIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.H.Absamiyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. – SamDU,  20 04 .
2.Davronova M. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi. – SamDU, 2012
3.A.Abdurahmonov. Qadimgi turkey yodgorliklar. – Toshkent, 2004
4.A.Ulug’ov. Jahon va turk adabiyoti. –T.: Sharq, 2019
5.I.G’aniyev. Turkiy xalqlar adabiyoti. –T.: Sharq, 2017

MAVZU: TURK MUMTOZ ADABIYOTI Reja: 1. Usmonli turk xalqining og`zaki ijodi. 2. Turk adabiyotining ilk yozma yodgorliklari. 3. Turk tas avvuf adabiyoti. 4. XVII-XIX asrlar turk adabiyoti.

I. Tarixi ming yillar bilan o`lchanadigan Sharq adabiyoti o`zining boy adabiy merosi bilan jahon adabiyoti tarixida alohida o`rin tutadi. Sharq badiiy olamida turk adabiyotining o`ziga xos o`rni bor. Ming yillardan beri o`zining yozuv tarixiga ega Sharqda turk adabiyoti nisbatan yoshdir. Turk adabiyoti tarixi hozirgi turklarning ajdodlari bo`lmish turkiy o`g`uz qabilalarining XI-XIII asrlarda Kichik Osiyo yerlarini zabt etilishidan boshlanadi. Tarixiy manbalardan ma`lumki, o`g`uz qabilalari VI-VIII asrlarda Markaziy Osiyoda yashaganlar va muntazam boshqa turkiy qabilalar bilan aralashish protsessida bo`lgan. VIII asrda O`rta Osiyoda Sirdaryo bo`ylariga ko`chib kelgan o`g`uz qabilalari islom dinini qabul qilgach XI asrda saljuqiylar sulolasi boshchiligida Kichik Osiyo yerlariga bostirib kiradilar. Bu paytda Kichik Osiyoda Vizantiya hukmronlik qilardi. Umuman turkiy qabilalar VIII-X asrlardayoq Kichik Osiyo yerlarida paydo bo`lib, qarluqlar, qipchoqlar Vizantiya imperiyasiga qarshi doimiy urush olib borganlar. Qabilalardan bir qismi bosib olingan yerlarda joylashar va mahalliy aholiga qo`shilib ketardi ham. XI asrda saljuqiylar sulolasi boshchiligidagi o`g`uzlarning Kichik Osiyo territoriyasiga bostirib kirishi nihoyatda kuchaydi. Shunday qilib  poytaxti Konstantinopol bo`lgan Kichik Osiyodagi Vizantiya imperiyasi o`rnida ikkita turkiy davlat – poytaxti Sivas shahri, Donishmandiylar davlati (1067-1180) poytaxti Konya bo`lgan Saljuqiylar davlati (1077-1307) paydo bo`ldi. Kichik Osiyoning sharqiy-janubida va markaziy qismida joylashgan bu ikki davlat XV asrning o`rtalarida Vizantiya imperiyasining tamoman yemirilishida muhim rol o`ynadi. Turk yozma adabiyoti manbai xalq og`zaki ijodidirkim, uning ildizi o`g`uzlar Kichik Osiyoga kelgunlaricha ko`chmanchi bo`lib yashagan yerlariga borib taqaladi. Turk adabiyoti boshqa turkiy xalqlar madaniyati bilan o`zaro chambarchas aloqada paydo bo`ldi va shakllandi. Turkiy qabilalar azaldan bir-biri bilan uzviy aloqada bo`lganlar va umumturkiy bo`lgan madaniy yodgorliklarni – qadimgi turk yozma yodgorliklarini  yaratganlar. Qadimgi turk yozma yodgorliklari

– O`rxun-Enasoy (VI-VIII asrlar) yodnomalari bunga misoldir. Turkiy qabilalar o`rtasida o`zaro adabiy alo qalar bo`lgan. Ayrim obrazlar, syujetlar deyarli barcha turkiy xalqlar og`zaki ijodida uchraydi. Keyinchalik har bir xalq adabiyoti ma`lum ijtimoiy-tarixiy sharoitda o`ziga xos rivojlanish yo`lidan bordi. Mana shu o`ziga xoslikni, har bir adabiyotning taraqqiyot tendensiyalarini chuqur o`rganish adabiyotshunoslikning vazifalaridandir. Adabiy merosga bo`lgan munosabatga qarab turk adabiyotshunoslarini ikki guruhga bo`lish mumkin. Birinchi guruh olimlari turk adabiyotining boy adabiy merosga egaligini ta`kidlab, hozirgi zamon turk adabiyoti o`tmish adabiy an`analariga suyangan holda rivojlanayotganli-gini aytsalar, ikkinchi guruh vakillari o`tmish turk adabiyoti taqlid adabiyotidir, asosan fors va arab adabiyotiga taqliddan boshqa narsa emas, bu adabiyot davr haqida to`liq ma`lumot berolmaydi deyishadi va hozirgi adabiyotdagi qusurlarni ham adabiy merosning zaif tomonlarini o`zlashtirishdan deb biladilar. Jahon adabiyoti tarixida adabiy merosga noto`g`ri munosabatda bo`lish juz`iy hol emas. Bir vaqtlar eronliklar, arablar, hindlar ham o`z adabiy merosiga shunday munosabatda bo`lganlar. Hozirgi vaqtda adabiy meros turk adabiyotshunoslari va boshqa turkologlar tomonidan har tomonlama jiddiy o`rganilmoqda. Turk adabiyotshunoslari adabiyot tarixini uch yirik davrga bo`ladilar: 1. Turklarning islom dinini qabul qilgunigacha bo`lgan davr. X asrgacha bo`lgan bu davr adabiy merosi barcha turkiy xalqlarga tegishli deb qarash kerak. 2. Islom dini qabul qilingandan so`nggi davr. 3. Yangi davr, ya`ni g`arb adabiyoti madaniyati ta`siri sezila boshlagandan keyingi davr. Bular o`z navbatida ijtimoiy muhitdan kelib chiqib yana bir qancha nom bilan kichikroq davrlarga ajratiladi. Islomiyatdan avvalgi adabiyotni ikkiga ajratish mumkin: 1. Og`zaki adabiyot 2. Yozma adabiyot

Islom dini qabul qilingandan so`nggi turk adabiyoti uch bosqichga bo`lib o`rganiladi. 1. O`tish davri adabiyoti 2. Xalq adabiyoti 3. Mumtoz turk adabiyoti Yangi, g`arb adabiyoti va san`ati ta`siri sezila boshlagan uchinchi davrni yaratilgan asarlar ruhidan, umuman  zamon talabidan kelib chiqib oltiga bo`lish mumkin: 1. Tanzimot davri turk adabiyoti; 2.“Sarvati - funun” adabiyoti; 3. “Fejri - Ati” adabiyoti; 4. Milliy adabiyot; 5. Milliy mujodala davri adabiyoti; 6. Jumhuriyat davri turk adabiyoti; Adabiyotni davrlashtirishni nisbiy tushunish kerak, chunki ikki davr o`rtasiga “xitoy devori” qo`yib bo`lmaydi, albatta. Turk adabiyotshunoslari turk xalq adabiyotini mazmun mohiyatidan kelib chiqib quyidagicha tasniflaydilar. 1. Anonim turk xalq adabiyoti; 2. Diniy – tasavvufiy turk adabiyoti; 3. Oshiq tarzi turk adabiyoti Anonim turk xalq adabiyotining nazmiy shakllari: 1. Turku; 2.Mani; 3. Ayit (yo`qlov); 4. Tekerleme; 5. Bilmeje (topishmoq); 6. Ninni (alla) Nasriy shakllar: 1. Masal (ertak); 2. Doston; 3. Afsona; 4. Fikra (latifa); 5. Xalq hikoyasi; 6. Otaso`zi (maqollar) 7.An`anaviy xalq tomosha o`yinlari Diniy-tasavvufiy turk adabiyotining nazmiy shakllari: 1. Ilohiy; 2. Nafas; 3. Nutq; 4. Shatxiye; 5. Davriye; 6. Munojaat; 7. Tavhid; 8. Naat; 9. Mavlud Nasriy shakllari: 1. Futuvvatnoma; 2. G`azovotnoma; 3. Manoqibnoma; 4. Battolnoma

Oshiq tarzi turk adabiyotining janrlari: 1. Koshma; 2. Varshagi; 3. Samoiy; 4. Doston; 5. Go`zallama; 6. Kochaklama; 7. Tashlama Turk adabiyotining rivojlanishida fors, arab adabiyotlari-ning ta`siri katta bo`lgan. Shoirlar fors hamda turk tillarida ijod qilganlar. Turkiyaga fors saroy adabiyoti bilan birga xalq og`zaki ijodi ham kirib kelgan. “Tazkira” tuzish ham turklarga eron adabiyotidan o`tgan. Turk adabiyotini o`rganish, o`rta asrlardan boshlanadi deyish mumkin. Tanqidiy qarashlar ham bo`lgan buningdek antologiyalar turk adabiyoti haqida Yevropada ilmiy adabiyotlar paydo bo`lishiga asos bo`ldi. XVIII asrning 70- yillarida Venesiyada e`lon qilingan turk adabiyoti tarixiga oid kitob va “Turkiyadagi har xil fanlar ahvoli” deb nomlangan Abbat Toderining ilmiy ishi, XIX asr boshlarida e`lon qilingan Avstraliyalik sharqshunos Hammer Prugshtalning to`rt tomlik “Istoriya osmanskogo izyashnoy slovesnosti” (“Usmonli so`z san`ati tarixi”) kitoblari shular jumlasidandir. Hozirgi kunda jahon sharqshunoslari tomonidan turk adabiyoti tarixi izchil o`rganilmoqda. II. Tuk xalq og`zaki ijodi haqida T U R K U Turkular maxsus bir ohang, musiqa jo`rligida aytilgan xalq qo`shiqlaridir. Qadimda butun xalq qo`shiqlarini ham turku deb atashgan. Turkularning asosiy mavzusi atrof muhit, tabiat, yoki biror voqea ta`sirida paydo bo`lgan tuyg`ularni tilga ko`chirishdir. Shu jihatdan mavzu rang-barang. Asosiy fikr bir misrada bo`lib, boshqa misralar shu fikrni to`ldiradilar. Anonim xalq adabiyotining nazmiy shakli bo`lgan turku ko`pincha 11 hijoli bo`lib, a,a,a,x,x; v,v,v,x,x; s,s,s,x,x tarzida qofiyalanadi. Anadolu turkulari xalq orasida mashhur. Turkular turli mavzuda - sevgi, tabiat, go`zallik, ayriliq, o`lim va hokazo mavzularda bo`lishi mumkin. Turkularda har banddan so`ng bog`lovchi misralar bo`ladi. Bu misralar kavushtak deb ataladi (sharqiylardagi naqorat kabi). Turkular millatning tarixi, urf-odatlari, an`analarining o`ziga xosligini ko`rsatuvchi milliy nazm shaklidir. Turkiyaning