logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Turk xaqonligi

Turk xaqonligi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.216796875 KB
Ko'chirib olish
Turk xaqonligi Reja: 1. Turk xoqonligining tashkil topishi. 2. Turk hoqonligining qo‘shni davlatlar bilan munosabati. 3. G‘arbiy turk hoqonligining iqtisodiy, ijtimoiy hayoti 4. Turk hoqonligining inqirozga yuz tutishi. Turk etnonim ilk bor qaysi yozma manbada qayd etilganligi munozarali masalalardan biri hisoblanadi. Markaziy Osiyoning chorvador kabilalari haqida ma’lumotlar «Avesto», yunon manbalari, qadimgi eron qoyatoshlari va xitoy yilnomalarida qayd etilgan bo’lib, xususan, «Avesto»ning Got va Yasht qismida tilga olingan Amudaryoning o’ng tomonida yashovchi «turlar», «chopqir otli turlar»ni tadqiqotchilar O’rta Osiyoning sak qabilalari yoki turklar bo’lgan, deb hisoblaydilar. Ba’zi tadqiqotchilar esa Geodotning «Tarix» asarida keltirilgan skiflarning birinchi xukmdori Targ’itoy nomi bilan Turk etnonimini bog’lashga xarakat qilganlar. Turk etnonimi Azov dengizining shimolidagi o’rmonlarda yashovchi xalqlarga nisbatan «turcae» shaklida Rim tarixchisi Pompeniy Melaning «Geografiya» asarida qayd etilgan. SHuningdek, Yana bir rimlik tarixchi Katta Pliniy o’zining «TabIIy tarix» asari (mil 23-79 yillar)da Pompeniy Mela ko’rsatib o’tgan xududlarda «turcae» nomli kishilarning yashashini yozib qoldirgan. Ko’pchilik tadqiqotchilar turkae etnonimlarining Gerodot keltirgan iyrkai xalqini Volga-Ural daryolaridan Oltoygacha bo’lgan xududlarda yashagan ug’or, boshqird va boshqa xalqlarning ajdodi bo’lganligini e’tirof etadilar. Gerodot shimoli –sharqdagi skif qabilalarini quyidagicha joylashtiradi. «Tanais (Don)ning ortida savromatlar, ..ularning tepasida budinlar, ..ulardan sharqda fissagetlar yashaydi. Xudi shu xududda ular Bilan qo’shni yashovchi yirki, ulardan sharqda qattiq toshli, notekis еr boshlanadi. Bu еrdan o’tgach, baland tog’ etagida odamlar yashaydi. Aytishlaricha, ularning erkaklari ham, ayollari ham tug’ma sochi yo’k, yassi burun va keng iyakli kishilardir. Ular butunlay o’zgacha tilda gaplashadi, skiflarga o’xshab kiyinadi. Kishilar yog’ochlarda yashaydi. Qishda yog’ochni qalin oq kigiz bilan yopadi, yozda esa yopinchiqsiz qoldiradi. Bu xalqning nomi argippeydir» Tadqiqotchilarning fikricha, Ural ortidan Oltoyga qadar joylashgan «yassi burunli, keng yonoqli» mongoloid argippeylar, ya’ni «oq otli» xalqlar turkiy xalqlar bo’lganlar. Gerodot «argippeylardan sharqda ko’p sonli issedonlar, ularning yuqorisida esa arimaspalar yashaydi» deb qayd etadi. Tadqiqotchilar issedonlarni Tyanshan yonbag’irlarida, arimaspalarni esa Oltoy tog’ etaklarida yashovchi xalqlar bo’lgan, degan xulosani ilgari suradilar. Gerodot ularning ko’shnisi sifatida «iyrkai» xalqlarini ko’rsatadi.SHunisi qiziqki, keyingi davr Yunon-lotin tilidagi manbalarda ham xudi shunday nom Bilan gunn (xun)larni ataganlar. Turk etnonimII Tabariyning «Tarix» asarida ham qayd etilgan bo’lib, unga ko’ra, sosoniylar shoxi Baxrom V (420-438) xukmronligi davrida turklarning xoqoni 250 minglik qo’shini Bilan Eron xududiga bostirib kirgan, lekin bu yurish muvaffaqiyatsiz tugagach, xoqon o’zini-o’zi o’ldirgan. Moisey Xorenskiyning «Arman tarixi» asarida ham sosoniylar shoxi SHopur II davrida «SHarq Xoqoni» nomi Bilan qandaydir xukmdor qayd etilgan. Tadqiqotchilar buni turklar, jujanlar, syanbilar yoki kushonlardan birining nomi bilan bog’laydilar. Bir qator tadqiqotchilar, jumladan yirik turkolog S.G’Klyashtorniy «turk» etnonimining birinchi bor Mo’g’ilistondan topilgan Bugut yodgorligida (528-583) so’g’dcha shaklida «tr’wkt» tarzida uchragan va xitoyliklar ushbu etnonimni «tukyue» tarzida qabul qilganlar, deb hisoblaydi va bunga ilk bor Xitoy bilan turklarning o’zaro diplomatik aloqalari so’g’dliklar va so’g’d yozuvi yordamida amalga oshirilganligini (bu еrda 545 yil G’arbiy Vey imperatori Vindining Bumin yabg’u xuzuriga An-Nopanto boshchiligida elchilik xay’atini yuborganligi sabab qilib ko’rsatadi. Lekin ba’zi tadqiqotchilar esa jujanlar turklarni o’zlarining tillarida ko’plik shaklida «turk-ut» deb atalganligini, xitoyliklar esa «turk-ut» nomli yangi qabilalar ittifoqi haqida xitoyliklar aynan jujuanlardan eshitganligini va xitoy manbalarida bu atama «tukuvet» shaklida 540 yilda paydo bo’lgan deb hisoblaydilar Oltoy va Janubiy Sibirda ashina qabilasining yabg’ulari Asan-shod, Tuu va Buminlar (460—553) boshchiligida turkiy qabilalarning ittifoqi vujudga keladi. qadimgi turk manbalarida bu ittifoq turk tIIrkel va t'urk bodun kabi nomlar bilan tilga olinadi. VI asr o’rtalarida Bumin boshliq bu turk ittifoqi tele qabilasini o’ziga bo’ysundirgach, Markaziy Osiyodagi eng kuchli, Jujan xoqonligiga qaqshatkich zarba beradi. 551 yilda Bumin xoqon, ya’ni xukmdor unvoniga muyassar bo’lib, Markaziy Osiyoda yangi saltanat —Turk xoqonligiga asos soladi. Oltoy xoqonlikning markazi bo’lib qoladi.Markaziy Osiyo va Janubiy Sibirda xukmronlikni mustahkamlab olgach, Bumin va uning ukasi Istemi xoqonlik chegaralarini kengaytirishga kirishadilar. Kisqa vaqt ichida Yenisey daryosi bo’ylarida yashovchi kirg’izlar, janubi-g’arbiy Manjuriyaning mo’g’ul qabilasi kidanlar bo’ysundiriladi. SHimoliy Xitoy viloyatlari bosib olinib, Xitoy imperatori turklar bilan sulh tuzishga, keyinchalik esa xatto u_yiliga yuz ming to’p ipak mato hisobida xoqonlikka o’lpon to’lab turishga majbur bo’ladi. Turklar g’arbga tomon ayniqsa muvaffaqiyatli yurishlar olib boradilar. g’arbiy xarakatlarga Istemi boshchilik qiladi. Unga «yabg’u xoqon » degan unvon beriladi. Tez orada Yettisuv va SHarqiy Turkistonga tutashgan yurtlarda yashovchi nushibi, dulu va turgash kabi turkiy qabilalar buy sundiriladi. 555 yildayok turklar SHarkiy Turkistonning obod dehqonchilik viloyatlarining kattagina qismini va boy xunarmakdchilik shaharlarini hamda O’rta Osiyoning Sirdaryo va Orol dengizi bo’ylarigacha cho’zilgan keng dasht mintaqasini butunlay egallab oladilar. Turklar xokimligi shu paytlarda, shubhasiz, Xorazmga ham yoyilib, xoqonlik chegarasi Eftaliylar davlati xududlariga borib yondashadi. Turk xoqonligi avarlarga qarshi kurash masalasida g’arb bilan juda yaxshi hamkorlik olib borgan. Jumladan, Vizantiya tarixchisi Menandrning 562-yilga oid quyidagi yodnomasi bu fikrni tasdiqlaydi. Uning yozishicha, 562-yilda Avarlar turklarga hujum qilib, g’alabaga erishmay chekinganda, Turklar podshosi Silziboulos avarlarni o’rganadi va Vizantiyaga quyidagi mazmunda xat yuboradi: “Avarlar qushlar emas, havoda uchib turk qilichlaridan qochgani, ular baliqlar emas, suvga sho’ng’ib, dengiz chuqurligida yo’qolib qolsa. Ular ham biz kabi odam va ular yer yuzida yurishadi. Agar men eftaliylarga qarshi urushni tugatsam, birinchi navbatda avarlar ustiga yuraman va ular mening kuchimdan hech qayerga qochib ketisha olmaydi. ” 1 558 yilga borganda turklar Yoyiq (Ural) va Itil (Volga) bo’ylarini zabt etib, undan g’arbda va SHimoliy Kavkazda bepoyon еrlarni egallab 1 History of civilizations of Central Asia .The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750 Volume III.1996, p. 318 olgan avarlar bilan to’qnashadilar. g’arbdagi bu ikki dushmanga uzil-kesil zarba berish maqsadida^ turklar Eron va Vizantiya bilan do’stona aloqa o’rnatishga intiladi. Turklar tazyiki oqibatida bu davrda yuzaga kelgan qulay vaziyatdan foydalangan sosoniylar Toxariston, Zabuliston, Kobuliston va CHag’oniyonni eftaliylardan tortib oladi. Vizantiyaning avarlarga xomiyligini to’xtatishga imperatorni ko’ndirish maqsadida 563 yilda Turk xoqonligi elchilari Konstantinopol shaxriga еtib boradilar. Elchilikka nushibi qabilasining boshlig’i Eskil rahbarlik qiladi. O’sha yili Eron askarlarining Balxga xujumi ko’magida turklar Eftaliylar davlatining еrlariga bostirib kiradi. Parak vodiysi va uning markazi CHoch shahri olinadi . Turklar Sirdaryodan o’tib, Zarafshon vodiysiga kirib bo radilar. Samarqand, Kesh va Naxshobni egallab, Buxoroga yaqinlashadilar.. Eftaliylar Balx, Xuttalon, Termiz, Omul va Zamm shaxarlaridan katta kuch to’plab Buxoro yaqinida jangga tayyorgarlik ko’radilar. Sakkiz kun davom etgan shiddatli jangda eftaliylar qo’shini turklardan еngiladi. SHunday qilib, janubda Eron sosoniylaridan, shimolda esa Turk xoqonligidan qaqshatkich zarbaga uchragan Eftaliylar davlati bir asrdan oshiqrokxukmronlikdan so’ng tamomila barbod bo’ladi. Natijada mag’lub davlatning merosi o’zaro bo’linib, Amudaryoning janubiy qirg’oqlarigacha bo’lgan viloyatlar Eron, uning shimoliy sohillari bo’ylab Kaspiy dengizigacha cho’zilgan еrlar Turk xoqonligi tasarrufiga o’tadi. 5- 6 asrlardan O’rta Osiyoda feodalashish jarayoni tobora avj olib, feodal zulm kuchayadi. Yer va suvdan ajralib qashshoqlashib borayotgan ozod ziroatkor kashovarzlar zadogon dehqonlar asoratiga tushib, qaram kadivarlarga aylanadi. Aholi qashshoqlik, jabr-zulm va dehqonlar asoratiga qarshi bosh ko’tarishga majbur bo’ladi. SHunday xalq h.arakati dastavval 5 asr oxiri va 6 asr boshlarida Eronda Mazdak boshchiligida ko’tarilgan edi. Mazdakchilar еr-suv, boylik hamda xokimiyatni egallab olib, aholini muxtojlikka solgan katta еr egalariga qari «hamma barobar bo’lsin» degan g’oyani olg’a so’radilar. Mazdak quzg’oloni bostirilib bostirilib oradan qariyib yarim asr o’tgach, Buxoroda mana shunday xalq xarakati ko’tariladi Qo’zg’olonga Obro’y boshchilik qiladi. Buxoro tarixchisi Muxammad Narshaxiyning yozishicha, qo’zg’olon natijasida Obro’ydai jabrlangan zodagon dehqonlar va boy savdogarlar Buxoro viloyatini tark etib, Turkiston va Taroz atrofiga borib o’rnashadilar. Kochib ketganlar orasida bir katta dehqon bo’lgan. U Buxoroning qadimiy dehqonzodalaridan bo’lgan. Daromadli еrlarning ko’pi uning mulki, kadivar va hizmatkorlarning ko’pchiligi uning xizmatida bo’lganidan u Buxorxudot nomi bilan shuhrat topgan. qochib borganlar turk xoqoniga murojaat qilib, qo’zg’olonchilarga qarshi kurashda yordam berishni suraganlar. Turk xoqoni qora-churin Turk o’g’li SHeri Kishvar boshliq qo’shin yuboradi. Obro’y o’ldirilib, qo’zg’olon bostiriladi. Kadivar va xizmatkorlar o’z xo’jayinlari dehqonzodalarga qaytariladi. SHu tariqa VI asrning ikkinchi yarmida Buxoroda ilk feodal dehqonlarning kadivarlar ustidan xukmronligi yanada mustaxkamlanadi. TURK XOQONLIGINING TAShKIL TOPIShI ARAFASIDA MARKAZIY OSIYoDA ETNOSIYoSIY HOLAT t.f.n. Boboyorov G‘. – O‘zR FA Sharqshunoslik instituti Turk xoqonligi (552–744) tashkil topishi arafasida Markaziy Osiyo aholisining bir qismini, asosan, vohalarda istiqomat qiluvchi o‘troq ziroatkorlar hamda dasht- cho‘llarda chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchilar tashkil etgan bo‘lib, ularning etnik mansubligi asosida aynan qaysi hududlarda yashaganligi masalasini aniqlash xoqonlikdan oldin mintaqa xalqlarining etnogeografiyasi aynan qanday bo‘lganligiga doir tasavvurlarning boyishiga yordam beradi. Darvoqe, Markaziy Osiyoning deyarli hamma joyida har ikkala xo‘jalik shakli, ya’ni ham dehqonchilikning, ham chorvachilikning muayyan darajada mavjud bo‘lgani ko‘zga tashlanadi. Xususan, mintaqaning shimoli-sharqiy qismlari – Yevroosiyo dashtlarining katta bir qismi (hozirgi Qozog‘iston), Oltoy va Tangritog‘ etaklari, Mo‘g‘uliston va Shimoliy Xitoyda ko‘proq ko‘chmanchi hayot tarzi ustuvor bo‘lsa, mintaqaning janubi-g‘arbiy qismlarida, asosan, Sharqiy Turkiston, Amudaryo– Sirdaryo oralig‘i, Shimoliy Hindiston (Pokiston), Afg‘oniston, Xuroson kabi hududlarida o‘troq vohalar mavjud bo‘lib, ushbu hududlar aholisining aksariyati shahar va qishloqlarda istiqomat qilishib, xo‘jalik hayotida dehqonchilik, hunarmandchilik va tijorat katta o‘rin tutgan. Shu bilan birgalikda‚ Markaziy Osiyoning har ikkala qismida ham sersuv daryo havzalari, ham dasht va cho‘llar bo‘lib, ulardan biri doimiy ravishda o‘troq aholini o‘ziga jalb qilsa, ikkinchisida esa qadimdan ko‘chmanchi aholi o‘z chorvalari bilan ko‘chib yuradigan maskanlar edi. Xususan, mazkur mintaqaning ko‘chmanchi muhit hukmron qismi bo‘lmish shimoli- sharqiy hududlarda Ili, Irtish, Chu, Talas kabi daryolarning mavjudligi bu yerlarda ko‘chmanchilar bilan birgalikda qadimdan o‘troq aholining ham istiqomat qilib kelishiga sharoit yaratgan; Sharqiy Turkiston, Amudaryo–Sirdaryo oralig‘i va Xurosonda birmuncha yirik dashtlar bilan birga cho‘llarning mavjudligi, Hindikush tog‘i etaklarida esa yaylovlarning borligi bu yerlar aholisining bir qismini ko‘chmanchi chorvadorlar tashkil qilishiga zamin yaratar edi. Bu davrda Markaziy Osiyoning shimoli-sharqiy qismlarida, asosan, oltoy til oilasiga mansub xalqlar: aksariyati turkiy etnoslar va qisman mo‘g‘ullarning ajdodlaridan iborat bo‘lsa, mazkur mintaqaning janubi-g‘arbiy qismidagi aholining katta bir qismini sharqiy eroniy tilli xalqlar: sug‘diylar, xorazmliklar, baqtriylar, xo‘tan-saklar tashkil qilardi. Sharqiy Turkiston aholisining katta bir qismi, aniqrog‘i, Tyanshan tog‘larining janubiy-sharqiy qismida qadim hind-yevropa xalqlaridan biri bo‘lmish to‘xorlar ko‘pchilikni tashkil qilib, yaqin qo‘shnilari bo‘lmish turkiy etnoslar bilan uzviy etno-madaniy aloqada edilar. Xususan‚ Turfon‚ Qorashahr va Kucha kabi voha hukmdorliklaridagi shahar aholisining katta qismini to‘xor tilli etnoslar tashkil qilib, bu yerlar o‘sha davrda «to‘rt To‘xor o‘lkasi» deb atalardi 2 . Shu bilan birgalikda, bu davrda Markaziy Osiyoning bir qancha hududlarida asosan ikkita etnos keng tarqalgan bo‘lib, ulardan biri – sug‘diylar o‘z tarixiy vatani Sug‘d va uning atroflaridan tashqari, Sirdaryoning o‘rta havzalari, Yettisuv, Sharqiy Turkiston va Shimoliy Xitoyda ham ancha sezilarli miqdorni tashkil etsa 3 , ikkinchisi – 2 Henning W. B. The Name of the “Tokharian” Language // AM. – London, 1950. – Vol. I. – Р. 158–162. 3 Отахўжаев А. Илк ўрта асрлардаги сиёсий-ижтимоий-иқтисодий ва маданий муносабатларда Суғд ва Чоч // O‘zbekiston tarixi. ‒ Т., 2009. ‒ № 1. ‒ Б.17. qadimgi turklar Mo‘g‘uliston, Janubiy Sibir, Shimoliy Xitoy, Oltoy va Tyanshan tog‘lari oralig‘idagi hududlar aholisining ko‘pchiligini tashkil qiluvchi etnos bo‘lishi bilan birga, turkiylar Sharqiy Turkiston, ayniqsa, uning shimoliy hududlari, Yettisuv, Farg‘ona, Choch, o‘rta va quyi Sirdaryo havzalari, Orolbo‘yi, Volga–Ural bo‘ylari 4 , Shimoliy Kavkaz va Qora dengizning shimoli-sharqi 5 , Xuroson, Shimoliy Afg‘oniston va To‘xoriston nufuzining sezilarli bir qismini tashkil etuvchi etnos sifatida o‘z mavqeiga ega edilar. Ayniqsa, bu davrda Sirdaryoning o‘rta havzalari (Choch, O‘tror/Tarband, Isfijob/Sayram)dan tortib to Yettisuv (Taroz, Suyab, Issiqko‘lning g‘arbi)ga qadar hududlarda o‘nlab katta-kichik shaharlar qad rostlagan bo‘lib, aholisini asosan turkiylar va sug‘diylar tashkil etardi 6 . Bunga o‘sha davrdagi Xitoy va Vizantiya manbalaridagi ma’lumotlar hamda ularning turkiy va sug‘diy yoki turkiy-sug‘diy asosli joy nomlari guvohlik beradi 7 . To‘g‘ri, mazkur shahar va o‘troq aholi maskanlarining katta bir qismi Turk xoqonligi davrida, ya’ni VI asr ikkinchi yarmi–VIII asrlar oralig‘ida paydo bo‘lgan bo‘lsa ham, boshqa katta bir qismi xoqonlik tashkil topgunga qadar ham yirik aholi maskanlari sifatida ma’lum edi. Chunonchi, Turk xoqonligi tashkil topganining ilk o‘n yilliklarida Turk xoqonligiga tashrif buyurgan Vizantiya elchilarining ma’lumotlariga asoslanilsa, mazkur hududdagi shaharlar aholisining asosiy qismini turkiylar tashkil qilgani ayon bo‘ladi. Shuningdek, VII asrning 30- yillarida G‘arbiy Turk xoqonligining Yettisuv–Taroz– Isfijob –Choch yo‘nalishi bo‘ylab janubga yo‘l olgan xitoy rohibi Syuan Szan (629– 645) va Sharqiy Turkistonning janubi orqali yo‘lga chiqqan sayyoh Xoy Chao esdaliklaridan bu hududdagi aholi manzillarida turkiylar va sug‘diylar ko‘pchilikni tashkil etgani ayon bo‘ladi 8 . Shu tariqa ushbu hududlarda turkiy etnoslarning tarqalishini ba’zi tadqiqotchilar ( mas . A. Akishev) ta’kidlaganidek 9 , Turk xoqonligi 4 Матбабаев Б. Х. Раннесредневековая культура Ферган ы (на основе исторического анализа археологических источников V–VIII вв. ). Автореф. дисс. на соиск. учен. степ. док. ист. н аук. ‒ Самарканд, 2009. – С. 42. 5 Комар А. Наследие тюркских каганатов в Восточной Европе // Культурное наследие. – Астана‚ 2009. – № 1. – С. 100 10й. 6 Лубо-Лусниченко Е. И. Сведения китайских письменных источников о Суябе (городище Ак-Бешим) // Суяб. Ак-Бешим. – СПб., 2002. – С. 115–116 . 7 Байтанаев Б. Древний Испиджаб. – Шымкент-Алматы, 2003 . – C. 38–40 . 8 Бернштам А. Н. Тюрки и Средняя Азия в описании Хой Чао (726) // ВДИ. – Москва, 1952 . – № 1. – С. 194; Ekrem E. Hsüan-Tsang Seyahetnamesi’ne göre Türkistan. Basılmamış doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. – Ankara, 2003. ‒ S . 117. 9 Аальто П. Имя «Ташкент» (Перевод и комментарии А. К. Акишева) // Shygys . – Алматы, 2005 . – № 1 . – С. 109. davri bilan bog‘lash asossiz bo‘lib chiqadi. Chunki qandaydir bir necha o‘n yillik ichida turkiylarning mazkur hududga kelib shaharlar barpo etgan yoki mavjud shaharlar aholisining katta qismini tashkil qila boshlagan, deb xulosa chiqarish izoh talab qiladi. Yuqorida keltirib o‘tilgan Xuroson va Shimoliy Afg‘oniston hududlari aholisining bir qismini turkiylardan iborat ekanligi esa, bu yerlarda milodning ilk yillaridanoq Kushon saltanati, Xionitlar va Eftalitlar davlatlari davrida ushbu davlatlarga asos solgan etnoslarning turkiylar bilan u yoki bu darajada aloqadorligi bilan izohlanadi 10 . Ta’kidlash joizki, Turk xoqonligi tashkil topishi arafasida Markaziy Osiyoning, ayniqsa, ushbu mintaqadagi ba’zi o‘troq vohalar mahalliy aholisining qaysi til guruhiga mansubligi masalasi haligacha ochiq qolayotir. Jumladan, Choch va Farg‘ona vodiysi aholisining tiliga doir keltirilgan ba’zi ma’lumotlar ularning tili turkiy yoki sharqiy eroniy ekanligi masalasini ko‘ndalang qo‘yadi. Qang‘ davlati hukmronligi (mil. av. III – mil. III asrlar) davridanoq ushbu hududlar aholisining muhim qismini turkiy va sug‘diy tilli etnoslar tashkil qilganini tasdiqlaydigan ma’lumotlar uchrasa-da, manbalarda chochliklarning yoki farg‘onaliklarning tiliga doir «qo‘shni hududlar tiliga o‘xshamaydi» shaklida ma’lumotlar uchrashi 11 , bu hududlar mahalliy aholisining tili borasida ba’zi savollarni keltirib chiqaradi. Shunga o‘xshash V–VI asrlar mobaynida mazkur mintaqaning hukmron tabaqasi bo‘lgan eftalitlarning tili qaysi til guruhiga mansubligi ham haligacha yetarli darajada o‘z yechimini topganicha yo‘q. Tadqiqotchilarning bir guruhi eftalitlarni sharqiy eroniy tilli hisoblashsa 12 , ayrimlari esa ularni turkiy tilli etnos bo‘lgan, deb a’kidlashadi 13 . Hatto, bir guruh tadqiqotchilar eftalitlarni juan- juanlar bilan qarindosh etnos bo‘lib, protomo‘g‘ul tilida so‘zlashgan, deb hisoblaydilar 14 . Binobarin, musulmon (arab, fors) manbalarida eftalitlar «hayatila» 10 Бонград-Левин Г. М., Ильин Г. Ф. Индия в древности. – М.: Наука, 1985. – C. 420–421 . 11 al-Moqaddasi, Abu ‘Abdallah Mohammad ibn Ahmad Shamsaddin. Descriptio Imperii moslemici. Еed. M. J. de Goeje. BGA. – Рars 3. Lugduni-Batavorum, 1967. – Р . 335; Бернштам А. Н. Тюрки и Средняя Азия... – С. 193 . 12 Enoki K. On the natıonality of Ephtalites // Memories of the research department of Toyo Bunko. – Tokyo, 1959. – №18. – Р. 34–40; Ртвеладзе Э . В . Великий ш елковый путь . Энциклопедический справочник. – Т., 1999. – C. 271; Исоматов М. М. Ирано-среднеазиатские взаимоотношения по «Таърих-и Табари» Балъами. Душанбе- Бишкек, 2006. – C. 47. 13 Frye R. N., Sayılı A. Selçuklulardan evvel Orta Şark’ta Türkler // Belleten . ‒ Ankara , 1946. ‒ С ilt. 10 . ‒ S. 179 - 192; Бонград-Левин Г. М., Ильин Г. Ф. Индия в древности. ‒ М., 1985. ‒ С. 420–421 . 14 Golden P. B. Türk Halkları tarihine Giriş. Çev. O. Karatay . – Ankara, 2002. – S. 61, 88. shaklida uchrab, xalaj va kanjina turklari ularning avlodi ekanligi qayd etiladi 15 . Markaziy Osiyoning shimoliy va shimoli-sharqiy qismi – Orolbo‘yidan to Uzoq Sharqqacha bo‘lgan hudud (quyi va o‘rta Sirdaryo havzalari, Yettisuv, Oltoy va Tangritog‘ etaklari, Ili havzasi, Janubiy Sibir, Mo‘g‘uliston, Shimoliy Xitoy) aholisining aksariyat qismini tashkil etuvchi ko‘chmanchi turkiy etnoslar bir necha qabila va urug‘lardan iborat bo‘lib, ular orasida 50 ga yaqin qabilalarni birlashtirgan Te-le qabilalalar ittifoqi eng yirigi edi. Ushbu ittifoqqa uyg‘ur , o‘g‘uz kabi yirik qabilalar ham kirardi. Ushbu urug‘ va qabilalar keng hududlarda ko‘chib yurishsa ham o‘zlarining doimiy yashaydigan muayyan bir hududlari bor edi. Shu bilan birga, ushbu hududlarda yashovchi turkiy urug‘lar dashtlarda, tog‘larda yoki cho‘l landshaftlarida shakllangan har xil xo‘jalik tiplariga ko‘ra ham bir biridan o‘zaro farq qilardi. Jumladan, xoqonlik asoschisi Ashina xonadoni tog‘ muhitiga moslashgan hunarmandchilik (ya’ni temirchilik) bilan shug‘ullanuvchi uru g‘ ga mansub bo‘lsa, qarluqlar ham bir necha jihatlari bilan qadimdan tog‘ xalqi bo‘lib kelgan 16 . O‘nlab urug‘lardan tashkil topgan o‘g‘uzlar esa ko‘proq cho‘l sharoitida shakllangani uchun ham xo‘jalik sharoiti shunga moslashgan bo‘lib, tipik ko‘chmanchi xarakterga ega edi. Keyinchalik «qipchoq» nomini olgan boshqa bir yirik turkiy qabila / urug‘lar birlashmasi esa, ko‘proq, dasht zonalarida istiqomat qilishardi 17 . Kezi kelganda aytib o‘tish kerakki, Turk xoqonligi tarix sahnasidan tushib, bir necha asrlardan keyin Markaziy Osiyoning g‘arbiy va janubi-g‘arbiy qismlariga, ya’ni Sharqiy Turkiston, Amudaryo–Sirdaryo oralig‘i, Shimoliy Hindiston (Pokiston/Afg‘oniston) va Xuroson hududlariga Mo‘g‘uliston va Oltoydan ko‘chmanchi etnoslar ko‘chib borgan pallada ham dastlab yashagan hududlarining geografik sharoitiga mos joylarni tanlab yashay boshlaganlar. Xususan, qarluq , xalaj kabi qabilalar Hisor tog‘i etaklarida, o‘g‘uz qabilalari esa Amudaryo–Sirdaryo oralig‘i va Xurosonning cho‘l hududlarida, qipchoq qabilalari bo‘lsa, Qrimdan to Uralgacha bo‘lgan keng dashtlarda yashay boshlashgani ma’lum. Bu davrda Yoyiq (Ural) va Idil (Volga) havzalari, Shimoliy Kavkaz va Shimoliy 15 Баходиров Р. История Востока в “Ключах наук” // Шарқшунослик. – Т., 2009. № 14. – С. 114. 16 Абулғозий. Шажарайи турк. Нашрга тайёрловчилар: Қ. Муниров‚ Қ. Маҳмудов. – Т., 1992. – Б. 32. 17 Ахинжанов С. М. К ыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алматы: Iылым, 1995. – С. 4, 14–1 Qora dengiz bo‘ylari aholisining katta qismini turkiy tilli etnoslar tashkil qilib, ular Turk xoqonligi tashkil topgunga qadar ham bu yerlarda yashab kelishardi. Vizantiya va arman manbalarida xun , onogur , kutrigur , uturgur , savir , bulg‘or , avar, xazar kabi nomlar bilan tilga olingan qabilalar 18 ushbu etnoslarning asosiylari bo‘lib, ular turkiy tilda so‘zlashgani ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etiladi 19 . Ulardan bir qismi, shu jumladan, bulg‘orlar milodiy II–IV asrlardayoq Shimoliy Kavkazda istiqomat qilishardi 20 . Mazkur etnoslar faqat ko‘chmanchi bo‘lmasdan, o‘zlarining o‘nlab shaharlariga ega bo‘lgani yozma manbalar va arxeologik topilmalar asosida o‘z isbotini topgan. Xullas, Turk xoqonligi tashkil topishi arafasida Markaziy Osiyoning siyosiy ahvoliga nazar solinsa, quyidagicha holat mavjud bo‘lgani ko‘zga tashlanadi: mintaqaning shimoli-sharqiy qismi – asosan, Tyanshanning shimoli sharqiy qismi‚ Oltoy tog‘larining sharqiy etaklari va Janubiy Sibir hamda Mo‘g‘ulistonni o‘z ichiga olgan hududda Juan-juan yoki Avar xoqonligi ( 402 – 552 ) yoki deb ataladigan birmuncha yirik imperiya, mintaqaning Amudaryo–Sirdaryo oralig‘i va unga shimoliy janubdan tutash bo‘lgan hududlar, shuningdek, Shimoliy Hindiston (Gandxara/Pokiston, Afg‘oniston) va qisman Xurosonni o‘z qo‘l ostida birlashtirgan Eftalitlar davlati (420–565) mavjud edi. Xitoy yilnomalarida ta’kidlanishicha, Yeda (Eftalit) davlati kuch-qudratga erishgan paytda (450 yillarda) unga G‘arbiy o‘lkalardagi Kangyuy (Choch yoki Sug‘d?), Xo‘tan, Shale/Sule (Koshg‘ar), Kucha‚ Ansi kabi 30 ga yaqin kichik hukmdorliklar bo‘ysunishgan. Har ikkala davlat nisbatan o‘zaro qo‘shni bo‘lib, mintaqaning Sharqiy Turkiston va Yettisuv ularning chegara hududlarini tashkil qilardi. 18 Чичуров И. С. Византийские исторические сочинения: «Хронография» Феофана, «Бревиарий» Никифора. Тексты, перевод, комментарий. – М.: Наука, 1980. – С . 51, 56–57, 97, 108, 161. 19 Golden P. B. Türk Halkları tarihine Giriş. ‒ Ankara, 2002 . – S. 81 87; Комар А. Наследие тюркских каганатов... – С. 100 101. 20 Плетнева С. А. Кочевники Средневековья. Поиски исторической закономерности. – М.: Наука, 1982. – С. 31 . Adabiyotlar: . 1. Гумилёв Л. Н. Древние тюрки . — СПб.: 2002 , 3-57 стр. 2. Абуший Ҳасан Ато. Туркий қавмлар тарихи. –Т.:1993, 5-19 бетлар. 3. Раҳмон Насимхон. Турк хоқонлиги. –Т.: 1993, 5-45 бетлар. 4. History of civilizations of Central Asia .The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750 Volume III.1996 , 317-325 р.

Turk xaqonligi Reja: 1. Turk xoqonligining tashkil topishi. 2. Turk hoqonligining qo‘shni davlatlar bilan munosabati. 3. G‘arbiy turk hoqonligining iqtisodiy, ijtimoiy hayoti 4. Turk hoqonligining inqirozga yuz tutishi.

Turk etnonim ilk bor qaysi yozma manbada qayd etilganligi munozarali masalalardan biri hisoblanadi. Markaziy Osiyoning chorvador kabilalari haqida ma’lumotlar «Avesto», yunon manbalari, qadimgi eron qoyatoshlari va xitoy yilnomalarida qayd etilgan bo’lib, xususan, «Avesto»ning Got va Yasht qismida tilga olingan Amudaryoning o’ng tomonida yashovchi «turlar», «chopqir otli turlar»ni tadqiqotchilar O’rta Osiyoning sak qabilalari yoki turklar bo’lgan, deb hisoblaydilar. Ba’zi tadqiqotchilar esa Geodotning «Tarix» asarida keltirilgan skiflarning birinchi xukmdori Targ’itoy nomi bilan Turk etnonimini bog’lashga xarakat qilganlar. Turk etnonimi Azov dengizining shimolidagi o’rmonlarda yashovchi xalqlarga nisbatan «turcae» shaklida Rim tarixchisi Pompeniy Melaning «Geografiya» asarida qayd etilgan. SHuningdek, Yana bir rimlik tarixchi Katta Pliniy o’zining «TabIIy tarix» asari (mil 23-79 yillar)da Pompeniy Mela ko’rsatib o’tgan xududlarda «turcae» nomli kishilarning yashashini yozib qoldirgan. Ko’pchilik tadqiqotchilar turkae etnonimlarining Gerodot keltirgan iyrkai xalqini Volga-Ural daryolaridan Oltoygacha bo’lgan xududlarda yashagan ug’or, boshqird va boshqa xalqlarning ajdodi bo’lganligini e’tirof etadilar. Gerodot shimoli –sharqdagi skif qabilalarini quyidagicha joylashtiradi. «Tanais (Don)ning ortida savromatlar, ..ularning tepasida budinlar, ..ulardan sharqda fissagetlar yashaydi. Xudi shu xududda ular Bilan qo’shni yashovchi yirki, ulardan sharqda qattiq toshli, notekis еr boshlanadi. Bu еrdan o’tgach, baland tog’ etagida odamlar yashaydi. Aytishlaricha, ularning erkaklari ham, ayollari ham tug’ma sochi yo’k, yassi burun va keng iyakli kishilardir. Ular butunlay o’zgacha tilda gaplashadi, skiflarga o’xshab kiyinadi. Kishilar yog’ochlarda yashaydi. Qishda yog’ochni qalin oq kigiz bilan yopadi, yozda esa yopinchiqsiz qoldiradi. Bu xalqning nomi argippeydir» Tadqiqotchilarning fikricha, Ural ortidan Oltoyga qadar joylashgan «yassi burunli, keng yonoqli» mongoloid argippeylar, ya’ni «oq otli» xalqlar turkiy xalqlar bo’lganlar. Gerodot «argippeylardan sharqda ko’p sonli issedonlar, ularning yuqorisida esa arimaspalar yashaydi» deb qayd etadi. Tadqiqotchilar

issedonlarni Tyanshan yonbag’irlarida, arimaspalarni esa Oltoy tog’ etaklarida yashovchi xalqlar bo’lgan, degan xulosani ilgari suradilar. Gerodot ularning ko’shnisi sifatida «iyrkai» xalqlarini ko’rsatadi.SHunisi qiziqki, keyingi davr Yunon-lotin tilidagi manbalarda ham xudi shunday nom Bilan gunn (xun)larni ataganlar. Turk etnonimII Tabariyning «Tarix» asarida ham qayd etilgan bo’lib, unga ko’ra, sosoniylar shoxi Baxrom V (420-438) xukmronligi davrida turklarning xoqoni 250 minglik qo’shini Bilan Eron xududiga bostirib kirgan, lekin bu yurish muvaffaqiyatsiz tugagach, xoqon o’zini-o’zi o’ldirgan. Moisey Xorenskiyning «Arman tarixi» asarida ham sosoniylar shoxi SHopur II davrida «SHarq Xoqoni» nomi Bilan qandaydir xukmdor qayd etilgan. Tadqiqotchilar buni turklar, jujanlar, syanbilar yoki kushonlardan birining nomi bilan bog’laydilar. Bir qator tadqiqotchilar, jumladan yirik turkolog S.G’Klyashtorniy «turk» etnonimining birinchi bor Mo’g’ilistondan topilgan Bugut yodgorligida (528-583) so’g’dcha shaklida «tr’wkt» tarzida uchragan va xitoyliklar ushbu etnonimni «tukyue» tarzida qabul qilganlar, deb hisoblaydi va bunga ilk bor Xitoy bilan turklarning o’zaro diplomatik aloqalari so’g’dliklar va so’g’d yozuvi yordamida amalga oshirilganligini (bu еrda 545 yil G’arbiy Vey imperatori Vindining Bumin yabg’u xuzuriga An-Nopanto boshchiligida elchilik xay’atini yuborganligi sabab qilib ko’rsatadi. Lekin ba’zi tadqiqotchilar esa jujanlar turklarni o’zlarining tillarida ko’plik shaklida «turk-ut» deb atalganligini, xitoyliklar esa «turk-ut» nomli yangi qabilalar ittifoqi haqida xitoyliklar aynan jujuanlardan eshitganligini va xitoy manbalarida bu atama «tukuvet» shaklida 540 yilda paydo bo’lgan deb hisoblaydilar Oltoy va Janubiy Sibirda ashina qabilasining yabg’ulari Asan-shod, Tuu va Buminlar (460—553) boshchiligida turkiy qabilalarning ittifoqi vujudga keladi. qadimgi turk manbalarida bu ittifoq turk tIIrkel va t'urk bodun kabi nomlar bilan tilga olinadi. VI asr o’rtalarida Bumin boshliq bu turk ittifoqi tele qabilasini o’ziga bo’ysundirgach, Markaziy Osiyodagi eng kuchli, Jujan xoqonligiga

qaqshatkich zarba beradi. 551 yilda Bumin xoqon, ya’ni xukmdor unvoniga muyassar bo’lib, Markaziy Osiyoda yangi saltanat —Turk xoqonligiga asos soladi. Oltoy xoqonlikning markazi bo’lib qoladi.Markaziy Osiyo va Janubiy Sibirda xukmronlikni mustahkamlab olgach, Bumin va uning ukasi Istemi xoqonlik chegaralarini kengaytirishga kirishadilar. Kisqa vaqt ichida Yenisey daryosi bo’ylarida yashovchi kirg’izlar, janubi-g’arbiy Manjuriyaning mo’g’ul qabilasi kidanlar bo’ysundiriladi. SHimoliy Xitoy viloyatlari bosib olinib, Xitoy imperatori turklar bilan sulh tuzishga, keyinchalik esa xatto u_yiliga yuz ming to’p ipak mato hisobida xoqonlikka o’lpon to’lab turishga majbur bo’ladi. Turklar g’arbga tomon ayniqsa muvaffaqiyatli yurishlar olib boradilar. g’arbiy xarakatlarga Istemi boshchilik qiladi. Unga «yabg’u xoqon » degan unvon beriladi. Tez orada Yettisuv va SHarqiy Turkistonga tutashgan yurtlarda yashovchi nushibi, dulu va turgash kabi turkiy qabilalar buy sundiriladi. 555 yildayok turklar SHarkiy Turkistonning obod dehqonchilik viloyatlarining kattagina qismini va boy xunarmakdchilik shaharlarini hamda O’rta Osiyoning Sirdaryo va Orol dengizi bo’ylarigacha cho’zilgan keng dasht mintaqasini butunlay egallab oladilar. Turklar xokimligi shu paytlarda, shubhasiz, Xorazmga ham yoyilib, xoqonlik chegarasi Eftaliylar davlati xududlariga borib yondashadi. Turk xoqonligi avarlarga qarshi kurash masalasida g’arb bilan juda yaxshi hamkorlik olib borgan. Jumladan, Vizantiya tarixchisi Menandrning 562-yilga oid quyidagi yodnomasi bu fikrni tasdiqlaydi. Uning yozishicha, 562-yilda Avarlar turklarga hujum qilib, g’alabaga erishmay chekinganda, Turklar podshosi Silziboulos avarlarni o’rganadi va Vizantiyaga quyidagi mazmunda xat yuboradi: “Avarlar qushlar emas, havoda uchib turk qilichlaridan qochgani, ular baliqlar emas, suvga sho’ng’ib, dengiz chuqurligida yo’qolib qolsa. Ular ham biz kabi odam va ular yer yuzida yurishadi. Agar men eftaliylarga qarshi urushni tugatsam, birinchi navbatda avarlar ustiga yuraman va ular mening kuchimdan hech qayerga qochib ketisha olmaydi. ” 1 558 yilga borganda turklar Yoyiq (Ural) va Itil (Volga) bo’ylarini zabt etib, undan g’arbda va SHimoliy Kavkazda bepoyon еrlarni egallab 1 History of civilizations of Central Asia .The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750 Volume III.1996, p. 318

olgan avarlar bilan to’qnashadilar. g’arbdagi bu ikki dushmanga uzil-kesil zarba berish maqsadida^ turklar Eron va Vizantiya bilan do’stona aloqa o’rnatishga intiladi. Turklar tazyiki oqibatida bu davrda yuzaga kelgan qulay vaziyatdan foydalangan sosoniylar Toxariston, Zabuliston, Kobuliston va CHag’oniyonni eftaliylardan tortib oladi. Vizantiyaning avarlarga xomiyligini to’xtatishga imperatorni ko’ndirish maqsadida 563 yilda Turk xoqonligi elchilari Konstantinopol shaxriga еtib boradilar. Elchilikka nushibi qabilasining boshlig’i Eskil rahbarlik qiladi. O’sha yili Eron askarlarining Balxga xujumi ko’magida turklar Eftaliylar davlatining еrlariga bostirib kiradi. Parak vodiysi va uning markazi CHoch shahri olinadi . Turklar Sirdaryodan o’tib, Zarafshon vodiysiga kirib bo radilar. Samarqand, Kesh va Naxshobni egallab, Buxoroga yaqinlashadilar.. Eftaliylar Balx, Xuttalon, Termiz, Omul va Zamm shaxarlaridan katta kuch to’plab Buxoro yaqinida jangga tayyorgarlik ko’radilar. Sakkiz kun davom etgan shiddatli jangda eftaliylar qo’shini turklardan еngiladi. SHunday qilib, janubda Eron sosoniylaridan, shimolda esa Turk xoqonligidan qaqshatkich zarbaga uchragan Eftaliylar davlati bir asrdan oshiqrokxukmronlikdan so’ng tamomila barbod bo’ladi. Natijada mag’lub davlatning merosi o’zaro bo’linib, Amudaryoning janubiy qirg’oqlarigacha bo’lgan viloyatlar Eron, uning shimoliy sohillari bo’ylab Kaspiy dengizigacha cho’zilgan еrlar Turk xoqonligi tasarrufiga o’tadi. 5- 6 asrlardan O’rta Osiyoda feodalashish jarayoni tobora avj olib, feodal zulm kuchayadi. Yer va suvdan ajralib qashshoqlashib borayotgan ozod ziroatkor kashovarzlar zadogon dehqonlar asoratiga tushib, qaram kadivarlarga aylanadi. Aholi qashshoqlik, jabr-zulm va dehqonlar asoratiga qarshi bosh ko’tarishga majbur bo’ladi. SHunday xalq h.arakati dastavval 5 asr oxiri va 6 asr boshlarida Eronda Mazdak boshchiligida ko’tarilgan edi. Mazdakchilar еr-suv, boylik hamda xokimiyatni egallab olib, aholini muxtojlikka solgan katta еr egalariga qari «hamma barobar bo’lsin» degan g’oyani olg’a so’radilar. Mazdak quzg’oloni bostirilib bostirilib oradan qariyib yarim asr o’tgach, Buxoroda mana shunday xalq xarakati ko’tariladi Qo’zg’olonga Obro’y boshchilik qiladi. Buxoro tarixchisi

O'xshashlar

TURK MUMTOZ ADABIYOTI
Turk xoqonligi davlatining O‘zbekiston davlatchiligida tutgan o‘rni masalasi
Rus-Turk urushi (1877-1878) va Berlin kongressi
Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi tarixi fanining predmeti. Qadimgi turkey yodgorliklar
VII-VIII asrlarda yozuvlar va bitiklar