O‘zbek mumtoz adabiyoti namoyandalari she’rlaridagi tajnis, iyhom,

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40.666015625 KB

Ko'chirib olish

O‘zbek mumtoz adabiyoti namoyandalari she’rlaridagi tajnis, iyhom,
tanosub, ishtiqoq, tazod, takrir kabi lafziy san’atlarni o‘rganish.
Reja:
1. Ma’nviy san’atlarning o‘ziga xosligi
2. Lafziy san’atlarning tarkibiy qismlari.

She`riy san`atlar so`zlarning shakliy xususiyatlari (ularning tarkibidagi
tovushlar va harflarga xos xususiyatlar), ma`no qirralari, jumla, misra, bayt
yoxud undan kattaroq birliklarning mazmuniga xos hodisalardan foydalanish
natijasida hosil bo`lishi. "Lafziy san`atlar" va "Ma`naviy san`atlar".
Lafziy san`atlar so`zlarning shakliy xususiyatlari ya`ni ularning
tarkibidagi tovushlar va harflar bilan bog‘liq hodisalar asosida yuzaga kelishi.
Tarse`, tajnis, saj`, musajja`, zulqofiyatayn, takrir (mukarrar), qaytarish
(radd) ishtiqoq, mulamma`, muvashshah, kitobat (harf san`ati) kabilar haqida
ma’lumot.
Ma`naviy san`atlar so`z, jumla, misra, bayt yoxud undan kattaroq
birliklarning ma`no qirralari, mazmuniga xos hodisalardan foydalanish, shu
yo`l bilan go`zallik yaratish natijasida hosil bo`lishi. Tashbeh, istiora, kinoya,
mubolag‘a, tablig‘, ig‘roq, g‘uluv, sifatlash, tazod, iyhom, tafsir, laffu nashr,
ta`did, ruju`, tashxis, talmeh, irsoli masal, tazmin, husni matla`, ta`rix,
muammo, tajohilul orif, husni ta`lil kabi ma`naviy san`atlarhaqida umumiy
tushuncha.
Badiiy san’atlarning poetik obraz yaratishdagi ahamiyati.
She’riy san`at lar ning badiiy obraz yaratishdagi a h amiyati. She`rda
badiiy san`atlarning uyg‘unlashuvi. She’riy san`atlar va ijodkor mahorati.
She’riy san`atlarni qo‘llashda an’anaviylik va o‘ziga xoslik. She’riy san`atlar
va badiiy uslub. Atoyi, Lutfiy, Navoiy, Bobur, Ogahiy kabi o`zbek mumtoz
shoirlari ijodida badiiy san`atlarni qo`llash borasidagi mahorat masalasi.
San`atkorlik va san`atsozlik masalasi. San`at so`zi hozirda bir necha istilohiy
ma`nolarda q o`llanadi. Q uyida uning lu g‘ atlarda keltirilgan ma`nolari ha q ida
to`xtalib o`tamiz. "San`at" so`zi etimologiya, ya`ni kelib chihish nuhtai
nazaridan arabcha sun` ( ﻊﻧﺼ ) o`zagidan olingan. Bu so`z ijod, yaratmoh

degan ma`nolarni ifodalaydi. "Sun`" parvardigorning sifatlaridan biri bo`lib,
shu o`zikdan yasalgan "sone`" so`zi go`zallik yaratuvchi, ijod etuvchi degan
ma`nolarni ifodalaydi. "San`at" so`zi "Alisher Navoiy asarlari tilining izohli
lug‘atida quyidagi ma`nolarda sharhlangan:
- hunar, kasb, ustalik, mohirlik:
"San`at" so`zi Navoiy asarlarida, shuningdek, san`atgar, san`atgariy,
san`atnamoy, san`atoyin, san`atsoz, san`atfosh kabi lug‘aviy va grammatik
shakllarda ham qo`llangan. "Farhangi zaboni tojiki" kitobida "san`at"
so`zining q uyidagi ma`nolari ham sharhlangan:
- takalluf dar suxan, suxanoroyi, hunarnamoyi dar nazmu nasr.
Mazmuni: so`zda lutf (go`zallik, nozik ma`no) yaratish, nasr va nazmda
so`zni mahorat bilan q o`llash, hunar ko`rsatish.
"San`at" so`zi zamonaviy adabiyotshunoslik atamasi sifatida
"...voqelikni obrazlar va yorhin manzaralar orhali badiiy ifodalashdan iborat"
hodisani ifodalaydi.
Badiiy san`atlar she`riy nutqning jozibadorligi, ta`sirchanligi va
mazmundorligini oshirishga xizmat qiluvchi asosiy vositalardan biridir. Shu
bois she`rning tub mohiyatini anglash, his qilish uchun unda qo`llangan
badiiy tasvir vositalarini aniqlay bilish muhim ahamiyat kasb etadi.
She`riy san`atlar so`zlarning shakliy xususiyatlari (ularning tarkibidagi
tovushlar va harflarga xos xususiyatlar), ma`no qirralari, jumla, misra, bayt
yoxud undan kattaroq birliklarning mazmuniga xos hodisalardan foydalanish
natijasida hosil bo`ladi. Shunga ko`ra, badiiy san`atlar iki turga ajratiladi:
"Lafziy san`atlar" va "Ma`naviy san`atlar".

Lafziy san`atlar so`zlarning shakliy xususiyatlari ya`ni ularning
tarkibidagi tovushlar va harflar bilan bog‘liq hodisalar asosida yuzaga keladi.
Jumladan, tarse`, tajnis, saj`, musajja`, zulqofiyatayn, takrir (mukarrar),
qaytarish (radd) ishtiqoq, mulamma`, muvashshah, kitobat (harf san`ati)
kabilar lafziy san’atlar sirasiga kiradi.
Ma`naviy san`atlar so`z, jumla, misra, bayt yoxud undan kattaroq
birliklarning ma`no qirralari, mazmuniga xos hodisalardan ustalik bilan
foydalanish, shu yo`l bilan badiiylik, go`zallik yaratish natijasida hosil
bo`ladi. Tashbeh, istiora, kinoya, mubolag‘a, tablig‘, ig‘roq, g‘uluv, sifatlash,
tazod, iyhom, tafsir, laffu nashr, ta`did, ruju`, tashxis, talmeh, irsoli masal,
tazmin, husni matla`, ta`rix, muammo, tajohilul orif, husni ta`lil kabilar
ma`naviy san`atlar sirasiga kiradi. Badiiy san’atlarning poetik obraz
yaratishdagi ahamiyati
Tashxis. Mumtoz she`riyatimizda keng qo`llangan badiiy tasvir
vositalaridan biri tashxisdir. "Tashxis" arabcha so`z bo`lib "shaxs" o`zagidan
hosil bo`lgan (ta - old qo`shimcha). O`zbek tiliga tarjima qilganda,
"shaxslantirish" degan ma`noni anglatadi. Tashxis insongagina xos bo`lgan
jismoniy va ruhiy holatlarni (o‘ylash, fikrlash, gapirish, quvonosh yoxud
iztirob chekish, xastalanish, jarohatlanish, musobaqalashish, sevish, rashk
qilish vahokazo) tabiat unsurlari, jonzotlar, borliqdagi narsa-buyumlar hamda
hodisalarga ko`chirish san`atidir. Tashxis orqali shoir tasvirlanayotgan
manzara yoki tushunchani o`quvchi tasavvurida qayta jonlantirib, she`rdagi
timsollar jozibasini oshiradi, ularning hissiy ta`sirini kuchaytiradi.
Intoq (arabcha nitqlantirish, gapirtirish) Tashxis ning bir turi bo‘lib unda
insongagina xos bo`lgan jihatlardan bittasi ya’ni nutqga ega bo‘lish hodisasi
aslida bunday xislatga ega bolmagan jonli va jonsiz predmetlarga
ko‘chiriladi.

Tashbeh - adabiyotda keng ho`llanadigan she`riy san`atlardan biri. Uni
o`zbekcha qilib o`xshatish desa ham bo`ladi. Tashbehda narsa, belgi va
harakat kabilar boshqasiga o`xshatish, qiyoslash orqali tasvirlanadi. Bu o`sha
tushunchani anglash va his qilishni osonlashtiradi. Demak, tashbeh ikki
narsani bir-biriga o`xshatishdir. Masalan, "Yuzing go`zallikda gul kabidir"
deyilganda yuz gulga o`xshatilgan. Tashbehning yuzaga kelishida to`rt unsur
ishtirok etishi mumkin:
1. Mushabbih ya’ni o`xshamish - tasvirda fikr qaratilgan narsa yoki
tushuncha (yuz).
2. Mushabbihun bih ya’ni o`xshatilmish - tasvirda qiyoslanayotgan
narsa yoki tushuncha (gul).
3. Vajhi shaboh ya’ni o‘xshatish asosi - o`xshatishning qanday belgi
yoki xususiyatga ko`ra chiqqanligi (go`zallikda).
4. Odoti tashbeh ya’ni o‘xshatish vosita - o`xshatilishning lug‘aviy yoki
grammatik belgisi (kabi).
Vosita ishtirok etgan o`xshatishlarda tashbeh aniq ko`rinib, bilinib
turadi. So`z san`atida - dek, - day, -cha, - simon, - vor, - saro, - oso, - vash,
- iy, - oyin kabi qo`shimchalar, kibi, singari, misli, misoli, go`yo, yanglig‘,
xuddi, o`xshab, nechukki, bo‘ylakim va boshha so`zlar vosita bo`lib keladi.
Ko`p hollarda asos ishtirok etmaydi.
Ba`zan vosita ham tushib qolib, tashbehda o`xshatmish bilan
o`xshatilmishgina ishtirok etadi.
Tanosub - baytda, umuman, she`riy bandlarda ma`no jihatidan bir-
biriga yaqin tushunchalarni anglatuvchi so`zlarni qo`llash orqali hosil
qilinadi. Masalan, "bulbul" so`zi gul, bog‘, chaman, navo so`zlari bilan;

"Ka`ba" esa haj, farz, Tengri, ziyorat so`zlari bilan mazmuniy bog‘lanib,
yaxlit tushuncha, tugal ifoda va jonli lavha yaratadi.
"Husni ta`lil" "chiroyli dalillash" demakdir. Shoir tasvir etilayotgan
hodisaga biror go`zal sabab ko`rsatadi. Aslida bu sabab bo`la olmaydi,
shunchaki iltifot ma`nosini o`taydi.
Laff va nashr. Laff – yig‘ish, nashr - yoyish demakdir. XV asr
adabiyotshunosi Atoulloh Husayniy uni shunday tushuntiradi: Laffu nashr
andin iboratdurkim, bir nechani zikr qilur, andin so`ng ul bir nechaga
aloqador bir necha nimani bu nimalarning har biri ul bir nechaning qaysi
birig‘a taalluqlug‘ erkonin aniq bilmay zikr qilurlar".
MA’NAVIY SAN’ATLAR
Bir pridmetni boshqasiga o‘xshatilishiga – tashbeh san’ati deyiladi.
mumtoz adabiyotda an’anaviy tashbehlar:
Lab-la’lga; Soch-sunbulga; Tish-durga; Ko‘z-cho‘lponga;
Qad-sarvga; gulga;
Yuz-oyga, gulga; Zulf-anbarga; Qosh-hilolga o‘xshatiladi.
Labingdek obi hayvon hay ne nisbat,
Tishingdek duri g‘alton hay ne nisbat.
* * *
Cahiy sarv qading birla teng o‘lg‘a,
Niholi bog‘i rizvon, hay ne nisbat.
* * *

Ne balolig‘ hasratu armon bila borg‘um durur,
Gar men o‘lsam oy yuzungni ko‘rmayin nogoh umid.
* * *
To tirikdur, sendin o‘zga qolmag‘ay hargiz, Gado,
Ey yuzi gul , qomati sarvi xiromon, sho‘x-sho‘x.
* * *
Bu zarofat, bu tarovat birla, ey qoshi hilol ,
Qo‘ymading olamda husni lutfu istig‘noyi iyd.
* * *
Sunbul soch ingki, ol ila gulbargi tar quchar,
Horut erurki, sehr ila qursi qamar quchar.
* * *
Muntahodur oy yuzung qoshinda ul cho‘lpon ko‘zung ,
Kim quyosh yoninda erur matla’i axtar g‘arib.
* * *
Gultek taningni ko‘rgali munglug‘ menu soching,
Davlati qulki, har kecha xush to sahar quchar.
Istiora – tashbeh san’atida qo‘llangan o‘xshatilayotgan pridmetning
o‘zigina she’r tarkibida keladi va qiyoslanayotgan pridmet esa, she’r
tarkibida qo‘llanilmaydi.
Har qachon la’ling tabassum qilsa, shakkar sochilur,

Chun takallumingdin dam ursa, durru-gavhar sochilur.
* * *
Sunbulungdin bu dimog‘i muattar g‘ilg‘ali,
Topmadi o‘zga jahonda anbari ashhabda tiyb
Litota – kichraytirish san’ati bo‘lib, bunda voqeya va pridmetlar
kichiklashtirilgan holda tasvirlanadi.
Gar bor desam og‘zingkiu belingni, kamohiy,
Chindur, ajab isboti-yu yolg‘on desa bo‘lur.
Mubolag‘a (g‘uluv) san’ati- biror voqeya va pridmetlarni bo‘rttirilgan
holda tasvirlashga aytiladi.
Ko‘zing gar bir qiyo boqsa, xaloyiqni qirar g‘amzang:
Musulmonliqdin ermas buki, nohaq muncha qon aylar.
Tashxis (shaxs) san’ati deb, tabiatdagi narsa-hodisalarni va
hayvonlarni shaxslar singari tasvirlashga aytiladi.
O‘z xatosidin agar lof ursa zulfung birla mushk,
Chin emastur bu Xato, Totor mundoqmu bo‘lur?
* * *
G‘amzang qachonki, qosh yosidin novak otar,
Xokiylarning ichinda meni o‘q nishon qilur.
Intoq (nutq) – tashxis san’atining bir ko‘rinishi bo‘lib, bunda
shaxslantirilgan hayvon yoki pridmetlarning nutq so‘zlashiga aytiladi.

Hinduviy zulfung meni kofir deding deb to‘lg‘onur;
Chin emasmu, ey ko‘zi kuffor, xaybardin batar?
* * *
So‘rayin dedim labingdinkim, nag‘u to‘ktung qonim?
G‘amzang aytur: So‘rsa bo‘lmas andin, erur chun sag‘ir.
Irsoli masal – she’r tarkibida maqol, hikmatli so‘zlarni qo‘shib, uning
mazmunini yanada badiiylashtirish san’atidir.
Husn davronin g‘animat tut, vafo qil oshiqa,
Ey begimkim, ko‘z yumub ochquncha bu davron kechar.
* * *
Besh kun fursat g‘animat tut bu dori dunyoda,
Ayshu ishrat qil, begimkim, asru foniy ko‘rnadur.
* * *
Shul xalovatkim, topibtur tuzluq erningdin bu jon,
Gar unutsam haqqini, qilsun ko‘zumni ul tuz oq.
Tazod (zid)- she’riyatda bir-biriga qarama-qarshi so‘zlarni bir bayt
yoki misrada keltirilishiga aytiladi.
Saningdek shoh ning ostonasida,
Maningdek bir Gado bo‘lmasa bo‘lmas.
* * *
Agar sen husn elining xon idursan,

Jahonda dag‘i mendek Gado yo‘q.
* * *
Gado bish emastur der raqibing,
Gado durman, vale sulton din ortuq.
Talmeh - she’r tarkibida tarixiy shaxslar, tarixiy voqeya va hodisalarni
ifodalanishiga aytiladi.
Lutf etib men xastadilni tirguz ey Iysonafas,
Ma’dani jondur chu la’li shakkarafshoning saning.
Nuh to‘fonindin oshti ko‘zlarimning seli oh;
To ne yerga yetkusidur oqibat bu mojaro?
* * *
Sunbulung tutquncha ne javru jafokim, chekmadim;
Sabri Ayub ettim, ammo toptim oxir umri Nuh.
* * *
Garchi mushkil holatedur ila jon bag‘ishlamoq,
Ul Masih anfosliq begimga xush oson erur.
* * *
Sarchashmayi hayron chu tor og‘zing durur, ey jon,
Behuda emish ul talabi Xizru Sikandar.
* * *

Tajnis (jinsdosh) – she’r tarkibida shakldosh so‘zlarning qo‘llanishiga
aytiladi. Mumtoz adabiyotning tuyuq janrida tajnis san’ati keng qo‘llaniladi.
(Agar) qilsam shakkan irningdin savol,
Men Gadog‘a lutfi birla kelma der.
Chun borur bo‘lsam yovuqroq qoshig‘a,
Shum raqibi behaqiqat kelma der.
Tanosub – she’r tarkibida uyadosh so‘zlarning qo‘llanili-shiga aytiladi.
Sensiz, ey guli bog‘i jinon, g‘uncha mengizlik,
Qat-qat yuragim gar to‘la qon bo‘ldi, ne bo‘ldi?
* * *
Xush tabib esenkim, erur oshiqi dilxasta g‘a,
Xoki poying no‘shdoru , eshiging dorush-shifo .
* * *
Mustadom o‘lsun kamoli husnu johingkim, bu kun,
Mehru mah hayron erur, ey ko‘zi cho‘lpon im, sanga.
Tajohulu orif - she’r tarkibida shubha, gumonsirash mazmuni
misralarda ifodalanishiga aytiladi.
Alloh-alloh, bu ne shaklu shevavu tamkin bo‘lur,
Bu latofat birla, bilman, hursen yohud pariy.
* * *
Labingdek obi hayvon hay ne nisbat,

Tishingtek duri g‘alton hay ne nisbat.
Ruju’ (qaytish) – shoir she’rda biror tashbehni keltiradi va keyingi
misralarda esa, undan chekinib, undan ham kuchliroq o‘xshatishni qo‘llashga
aytiladi.
Ul malaksiymo sanam, gar hur emastur yo pariy,
Pas nedur bu nasli odamdin aning yuz yo barii?
Iyhom san’ati - she’rdagi biror so‘zni ikki xil ma’noda qo‘llanilishiga
aytiladi.
Bu ne qaddur, bu ne qomat ofatliq xirom!
Uftanurmen kim deyin tovus yokabki dariy.
* * *
Mazhari husneki, derlar ul chiroyingdur saning,
Bu latofat birla qilg‘in, ulcha royingdur saning.
* * *
Har baloyi g‘amki, hijron elgidin tortar muhib,
Ul balolardin ne g‘amdur, gar habib ogoh erur.
Laffu-nashr – bu san’atda shoir she’ri tarkibida bir-bir pridmetlarni
sanash ohangida keltiradi va keyingi misrada esa, ularga xos tashbeh yoki
harakatlar bilan tasvirlaydi.
Bu turluk shevalik ko‘z birla zulf -u oraz i zebo,
Qaysi jayron , qaysi sunbul , qaysi gulzor andoqdur.
* * *

O‘z joniga o‘zi qaro qayg‘u ni keltirur,
Har kim jahonda zulfi muanbar havas qilur.
* * *
Kiprik laringni ko‘rgali oshiq niyoz ila,
Jonig‘a tig‘u novaku xanjar havas qilur.
Lafziy sana’tlar
Qofiya – she’rning har bir misrasi oxiridagi ohangdosh so‘zlarning
qo‘llanilishiga aytiladi.
Ul malaksiymo sanam, gar hur emastur yo pariy ,
Pas nedur bu nasli odamdin aning yuz yo bariy ?
Boshqofiya – she’rning boshida keladigan so‘zlarning ohangdosh
bo‘lib kelishiga aytiladi.
Siyratinda , dilrabo davlat nishoni ko‘rnadur,
Suratingda dag‘i anvo’i ma’niy ko‘rnadur.
* * *
Saningdek shohning ostonasinda,
Maningdek bir Gado bo‘lmasa bo‘lmas.
* * *
Yanoqing ravzayi rizvondin ortuq,
Dudoqing chashmayi hayvondin ortuq.

Zulfiqofiyatayn – har bir misra so‘ngida ikkitadan so‘zning
qofiyalanib kelishiga aytiladi.
Ey na’imi nozi olamdin manga dildor umid,
Dilrabolarning ichinda jonuma diydor umid.
* * *
Ey jarohatliq ko‘ngul dardina marham dardi yor,
Voy azaldin to abad jonimg‘a mahram dardi yor.
Radif – she’rning qofiyasidan keyin takrorlanib keluvchi so‘zdir
Yoz fasli bog‘ agarchi ravzayi rizvon erur,
Sensiz, ey huri pariypaykar, manga zindon erur .
Hojib – she’rning qofiyasidan oldin takrorlanib keluvchi so‘zdir.
Shakkar erningdin naboti Misr erur sharmanda jon,
Zarratek og‘zingg‘a sargardon erur har qanda jon.
Takrir – she’r tarkibidagi bir qatorda bir so‘zning bir necha marta
sanash ohangi bilan takrorlanishiga aytiladi.
Hosid aytur: Ul eshikta xorsen tuproqtek,
Og‘zig‘a, og‘ziga urung, so‘zlasun izzat bila.
* * *
Alloh, Alloh , bu malohatkim, zilol erningdadur,
Xizrning chashmayi hayvoni sensen, yo habib.
* * *

Chun gasht uchun otlanding, ayo sarvi ravonim,
Ye tti, yetti gardung‘a maning ohu fig‘onim.
Mukarrar - she’r tarkibidagi bir qatorda bir so‘zning takror tarzda
qo‘llanishiga aytiladi.
Men Gadoyi xastani bore sog‘ing‘in kech-kech ,
Gar muyassar bo‘lmasa so‘rmak, azizim, bot-bot .
Ul zulfi halqa-halqaki , purpechu tob erur,
Sunbuldur arg‘uvon uza yo mushki nob erur.
Ul qatra-qatra tobi araq orazing uza,
Shabnammudur gul uzra va yoxud gulob erur!
Halqa-halqa anbarin zulfungni sol yuz uzrakim,
Xush yarashur sunbuli serob ila gulbargi tar.
Tardi aks – she’r tarkibidagi birinchi kelgan misradagi ikki so‘zning
ikkinchi misrada o‘rnining almashtirilib qo‘llanilishidir.
Bir balodur, qaro jonimg‘a soching,
Qoshu ko‘zung qaro bal o singari.
* * *

Har nechaki , sentek manga dildor topilmas,
Mendek sanga ham yori vafodor topilmas.
Ta’did – she’rning bir misrasida sinonim so‘zlarning ketma-ket tarzda
kelishiga aytiladi.
Alloh-Alloh, bu pariy yo hur yo inson erur,
Bu ne shaklu ko‘zu qoshu g‘amzayi fatton erur.
* * *
Har saharki, shum raqibing anlida joni hazin,
Nechakim, oh ursa, aytur: Bu g‘am u dard u balo .
Ishtiqoq – she’r tarkibida bir o‘zakdan yasalgan so‘zlarning
qo‘llanilishiga aytiladi.
Topmadi, har nechakim, sayr ayladi sayyor aql,
Sen bikin bir rahmsiz sho‘xi sitamgar dunyoda.
* * *
Chunki ko‘rdum shodmonlig‘ birla bu qosid yuzin,
Hosilokim, maqsad i dunyovu din bo‘ldi husul.
Qaytariq – misraning bosh qismida va oxirida takror-lanadigan
so‘zdir.
Unutsun barcha olam, gar unutsa,
Sen, ey huri pariyruxsor, unutma!
* * *

Bu ne ot minish bo‘lur, bu ne qiyo boqish bo‘lur bu ,
Bu ne o‘lturush bo‘lur bu, sanga jon nisoru qurbon.
Iltifot – she’r tarkibida undov so‘zlarning qo‘llanili-shidir.
G‘am maqomindin manga bir kun guzar bo‘lg‘aymu, oh ?
Ko‘yi mehnattin dag‘i azmi safar bo‘lg‘aymu, oh ?
Ko‘nglum asru mubtalodur dardu g‘am zulmotida,
Furqting shominda ummidi sahar bo‘lg‘aymu, oh ?
Ul og‘izdinkim, base diqqat dutar andin uqul,
Ko‘z zakotidin manga haqqi nazar bo‘lg‘aymu, oh ?
Ey latofat bo‘stoninning sari sarvi ravon,
Naqli qaddingdin manga ummidi bar bo‘lg‘aymu, oh ?
Ishtiyoqing dardi birla jong‘a yetkurding meni,
Bu jafovu javrdin ko‘nglung digar bo‘lg‘aymu, oh ?
Ihtimoming birla, ey mulki malohat ichra xon,
G‘am cherigina manga bir kun zafar bo‘lg‘aymu, oh ?

Tarse’ – baytdagi ostinma-ustun turgan so‘zlar o‘zaro ohangdosh
qo‘llanilishiga aytiladi.
Labing birla shakkar bore nedaydur,
So‘zing birla durar bore nedaydur?
* * *
Yanoqing ravzayi rizvondin ortuq,
Dudoqing chashmayi hayvondin ortuq.
* * *
Noz uyqusunda fitnayi bedor emish ko‘zung,
Qon to‘kkuchi na kofiri xunxor emish ko‘zung.
* * *
Orazingning onlida shamsu qamardin kim desun?
Lablaringning qoshida shahdu shakardin kim desun?
SAVOLLAR:
1. She’rda so‘z ba iboralar takrori hamda uning ahamiyati.
2. Qaytarish usuli va uning turlari.
3. Tajnis san’ati va uning turlari
4. Harflar bilan bog‘liq badiiy vositalar.
5. Boshqa lafziy san’atlar (ishtiqoq, muvashshah, mulamma’).

ADABIYoTLAR
1. To‘ychiev U. O‘zbek poeziyasida aruz sistemasi. – T.: Fan, 1985.
2. Hojiahmedov A. She`riy san`atlar va mumtoz qofiya. - T., 1998.
3. Hojiahmedov A. Mumtoz badiiyat lug‘ati. - Toshkent: Yangi asr avlodi
, 2008.
4. Atoulloh Husayniy. Badoe’ us-sanoe’. – T.: G‘.G‘. nomidagi Adabiyot
va san’at nashriyoti, 1981. 12-34-betlar.
5. Ahmad Taroziy. Funun ul-balog‘a // O‘ zbek tili va adabiyoti 2002 y.
1-6 sonlar, 2003 y. 1-6 sonlar

O‘zbek mumtoz adabiyoti namoyandalari she’rlaridagi tajnis, iyhom, tanosub, ishtiqoq, tazod, takrir kabi lafziy san’atlarni o‘rganish. Reja: 1. Ma’nviy san’atlarning o‘ziga xosligi 2. Lafziy san’atlarning tarkibiy qismlari.

She`riy san`atlar so`zlarning shakliy xususiyatlari (ularning tarkibidagi tovushlar va harflarga xos xususiyatlar), ma`no qirralari, jumla, misra, bayt yoxud undan kattaroq birliklarning mazmuniga xos hodisalardan foydalanish natijasida hosil bo`lishi. "Lafziy san`atlar" va "Ma`naviy san`atlar". Lafziy san`atlar so`zlarning shakliy xususiyatlari ya`ni ularning tarkibidagi tovushlar va harflar bilan bog‘liq hodisalar asosida yuzaga kelishi. Tarse`, tajnis, saj`, musajja`, zulqofiyatayn, takrir (mukarrar), qaytarish (radd) ishtiqoq, mulamma`, muvashshah, kitobat (harf san`ati) kabilar haqida ma’lumot. Ma`naviy san`atlar so`z, jumla, misra, bayt yoxud undan kattaroq birliklarning ma`no qirralari, mazmuniga xos hodisalardan foydalanish, shu yo`l bilan go`zallik yaratish natijasida hosil bo`lishi. Tashbeh, istiora, kinoya, mubolag‘a, tablig‘, ig‘roq, g‘uluv, sifatlash, tazod, iyhom, tafsir, laffu nashr, ta`did, ruju`, tashxis, talmeh, irsoli masal, tazmin, husni matla`, ta`rix, muammo, tajohilul orif, husni ta`lil kabi ma`naviy san`atlarhaqida umumiy tushuncha. Badiiy san’atlarning poetik obraz yaratishdagi ahamiyati. She’riy san`at lar ning badiiy obraz yaratishdagi a h amiyati. She`rda badiiy san`atlarning uyg‘unlashuvi. She’riy san`atlar va ijodkor mahorati. She’riy san`atlarni qo‘llashda an’anaviylik va o‘ziga xoslik. She’riy san`atlar va badiiy uslub. Atoyi, Lutfiy, Navoiy, Bobur, Ogahiy kabi o`zbek mumtoz shoirlari ijodida badiiy san`atlarni qo`llash borasidagi mahorat masalasi. San`atkorlik va san`atsozlik masalasi. San`at so`zi hozirda bir necha istilohiy ma`nolarda q o`llanadi. Q uyida uning lu g‘ atlarda keltirilgan ma`nolari ha q ida to`xtalib o`tamiz. "San`at" so`zi etimologiya, ya`ni kelib chihish nuhtai nazaridan arabcha sun` ( ﻊﻧﺼ ) o`zagidan olingan. Bu so`z ijod, yaratmoh

degan ma`nolarni ifodalaydi. "Sun`" parvardigorning sifatlaridan biri bo`lib, shu o`zikdan yasalgan "sone`" so`zi go`zallik yaratuvchi, ijod etuvchi degan ma`nolarni ifodalaydi. "San`at" so`zi "Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘atida quyidagi ma`nolarda sharhlangan: - hunar, kasb, ustalik, mohirlik: "San`at" so`zi Navoiy asarlarida, shuningdek, san`atgar, san`atgariy, san`atnamoy, san`atoyin, san`atsoz, san`atfosh kabi lug‘aviy va grammatik shakllarda ham qo`llangan. "Farhangi zaboni tojiki" kitobida "san`at" so`zining q uyidagi ma`nolari ham sharhlangan: - takalluf dar suxan, suxanoroyi, hunarnamoyi dar nazmu nasr. Mazmuni: so`zda lutf (go`zallik, nozik ma`no) yaratish, nasr va nazmda so`zni mahorat bilan q o`llash, hunar ko`rsatish. "San`at" so`zi zamonaviy adabiyotshunoslik atamasi sifatida "...voqelikni obrazlar va yorhin manzaralar orhali badiiy ifodalashdan iborat" hodisani ifodalaydi. Badiiy san`atlar she`riy nutqning jozibadorligi, ta`sirchanligi va mazmundorligini oshirishga xizmat qiluvchi asosiy vositalardan biridir. Shu bois she`rning tub mohiyatini anglash, his qilish uchun unda qo`llangan badiiy tasvir vositalarini aniqlay bilish muhim ahamiyat kasb etadi. She`riy san`atlar so`zlarning shakliy xususiyatlari (ularning tarkibidagi tovushlar va harflarga xos xususiyatlar), ma`no qirralari, jumla, misra, bayt yoxud undan kattaroq birliklarning mazmuniga xos hodisalardan foydalanish natijasida hosil bo`ladi. Shunga ko`ra, badiiy san`atlar iki turga ajratiladi: "Lafziy san`atlar" va "Ma`naviy san`atlar".

Lafziy san`atlar so`zlarning shakliy xususiyatlari ya`ni ularning tarkibidagi tovushlar va harflar bilan bog‘liq hodisalar asosida yuzaga keladi. Jumladan, tarse`, tajnis, saj`, musajja`, zulqofiyatayn, takrir (mukarrar), qaytarish (radd) ishtiqoq, mulamma`, muvashshah, kitobat (harf san`ati) kabilar lafziy san’atlar sirasiga kiradi. Ma`naviy san`atlar so`z, jumla, misra, bayt yoxud undan kattaroq birliklarning ma`no qirralari, mazmuniga xos hodisalardan ustalik bilan foydalanish, shu yo`l bilan badiiylik, go`zallik yaratish natijasida hosil bo`ladi. Tashbeh, istiora, kinoya, mubolag‘a, tablig‘, ig‘roq, g‘uluv, sifatlash, tazod, iyhom, tafsir, laffu nashr, ta`did, ruju`, tashxis, talmeh, irsoli masal, tazmin, husni matla`, ta`rix, muammo, tajohilul orif, husni ta`lil kabilar ma`naviy san`atlar sirasiga kiradi. Badiiy san’atlarning poetik obraz yaratishdagi ahamiyati Tashxis. Mumtoz she`riyatimizda keng qo`llangan badiiy tasvir vositalaridan biri tashxisdir. "Tashxis" arabcha so`z bo`lib "shaxs" o`zagidan hosil bo`lgan (ta - old qo`shimcha). O`zbek tiliga tarjima qilganda, "shaxslantirish" degan ma`noni anglatadi. Tashxis insongagina xos bo`lgan jismoniy va ruhiy holatlarni (o‘ylash, fikrlash, gapirish, quvonosh yoxud iztirob chekish, xastalanish, jarohatlanish, musobaqalashish, sevish, rashk qilish vahokazo) tabiat unsurlari, jonzotlar, borliqdagi narsa-buyumlar hamda hodisalarga ko`chirish san`atidir. Tashxis orqali shoir tasvirlanayotgan manzara yoki tushunchani o`quvchi tasavvurida qayta jonlantirib, she`rdagi timsollar jozibasini oshiradi, ularning hissiy ta`sirini kuchaytiradi. Intoq (arabcha nitqlantirish, gapirtirish) Tashxis ning bir turi bo‘lib unda insongagina xos bo`lgan jihatlardan bittasi ya’ni nutqga ega bo‘lish hodisasi aslida bunday xislatga ega bolmagan jonli va jonsiz predmetlarga ko‘chiriladi.

Tashbeh - adabiyotda keng ho`llanadigan she`riy san`atlardan biri. Uni o`zbekcha qilib o`xshatish desa ham bo`ladi. Tashbehda narsa, belgi va harakat kabilar boshqasiga o`xshatish, qiyoslash orqali tasvirlanadi. Bu o`sha tushunchani anglash va his qilishni osonlashtiradi. Demak, tashbeh ikki narsani bir-biriga o`xshatishdir. Masalan, "Yuzing go`zallikda gul kabidir" deyilganda yuz gulga o`xshatilgan. Tashbehning yuzaga kelishida to`rt unsur ishtirok etishi mumkin: 1. Mushabbih ya’ni o`xshamish - tasvirda fikr qaratilgan narsa yoki tushuncha (yuz). 2. Mushabbihun bih ya’ni o`xshatilmish - tasvirda qiyoslanayotgan narsa yoki tushuncha (gul). 3. Vajhi shaboh ya’ni o‘xshatish asosi - o`xshatishning qanday belgi yoki xususiyatga ko`ra chiqqanligi (go`zallikda). 4. Odoti tashbeh ya’ni o‘xshatish vosita - o`xshatilishning lug‘aviy yoki grammatik belgisi (kabi). Vosita ishtirok etgan o`xshatishlarda tashbeh aniq ko`rinib, bilinib turadi. So`z san`atida - dek, - day, -cha, - simon, - vor, - saro, - oso, - vash, - iy, - oyin kabi qo`shimchalar, kibi, singari, misli, misoli, go`yo, yanglig‘, xuddi, o`xshab, nechukki, bo‘ylakim va boshha so`zlar vosita bo`lib keladi. Ko`p hollarda asos ishtirok etmaydi. Ba`zan vosita ham tushib qolib, tashbehda o`xshatmish bilan o`xshatilmishgina ishtirok etadi. Tanosub - baytda, umuman, she`riy bandlarda ma`no jihatidan bir- biriga yaqin tushunchalarni anglatuvchi so`zlarni qo`llash orqali hosil qilinadi. Masalan, "bulbul" so`zi gul, bog‘, chaman, navo so`zlari bilan;

O'xshashlar

TURK MUMTOZ ADABIYOTI

Adabiy tur va janrlar. Ijodiy metod va oqimlar.Alisher Navoiy, Bobur she’rlaridagi badiiy san’atlar.

QOZOQ ADABIYOTI

MAJLISIY VA XOJA HAYOTI VA IJODI

QIRG`IZ ADABIYOTI