Urushdan keyingi yillarda O‘zbekistonning iqtisodiy hayoti (1946- 1950 yy ) Reja 1. Urushdan keyingi yillarda O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayoti 2. Urushdan keyingi yillarda iqtisodiy hayot 3. Madaniy hayot

Ikkinchi jahon urushi O‘zbekistonga katta iqtisodiy va insoniy talafotlar etkazdi. O‘ zbekist o n i q tisodiyoti fashizm bilan bo‘lgan urush yillarida SSSRning front orti minta q asiga aylangan edi. Urush yillari va undan keyingi dastlabki o‘n yilliklarda O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi sekretari lavozimida 1937- 1950 yillarda Usmon YUsupovich YUsupov, 1950-1955 yillarda Aminjon Ermatovich Niyozov, 1955-1957 yillarda Nuriddin Akramovich Muhitdinov, 1957-1959 yillarda Sobir Kamolovich Kamolov, 1959-1983 yillarda SHarof Rashidovich Rashidov faoliyat ko‘rsatdi. Urushdan so‘ng, fashist bosqinchilaridan ozod qilingan SSSRning g‘arbiy tumanlaridan farkli o‘laroq, O‘zbekistonning iqtisodiy vazifasi xalq xo‘jaligini tinch hayotga moslashtirish va sovet iqtisodi uchun juda muhim omil bo‘lgan respublikada paxtachilikni qayta tiklashdan iborat bo‘ldi. Paxtachilikni qayta tiklash va rivojlantirish masalasiga urush tugamasdan avvalroq alohida e’tibor qaratilgan edi. VKP(b) MKning 1944 yil 6 martdagi «O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti ishi haqida»gi qarorida respublika siyosiy rahbariyati paxtachilik ishining holati bo‘yicha qat’iy tanqid qilindi. Bu hujjatda «O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti O‘zbekiston mamlakatning asosiy paxta bazasi ekanligi xaqida unutganligi, paxta masalasiga etarlicha baho bermaganligi va bu holat oxirgi yillarda paxtachilikning keskin pasayishiga asosiy sabab bo‘lganligi haqida» ko‘rsatib o‘tilgan edi. SHunday qilib, Markaz respublikaga uning «baynalmilal vazifasi» haqida eslatdi va O‘zbekiston siyosiy rahbariyatiga paxtachilik rivoji uchun etarlicha e’tibor qaratmagani haqida kat’iy ravishda ko‘rsatma bergan holda, qisqa muddat ichida paxtachilik rivojini ta’minlashni talab qildi. Mazkur ko‘rsatma, urush yillarida O‘zbekistonning moddiy va mehnat resurslari maksimal tarzda front ehtiyojlarini ta’minlashga qaratilgan bir

paytda aytilgan bo‘lib, bu vaqtda respublika frontni qurol-yarog‘, aslaha- anjomlari va oziq-ovqat bilan uzluksiz ta’minlayotgan edi. 1945 yil 14 iyulda urush tugashi bilan, mazmuni jihatidan boshqa hujjatlarni takrorlaydigan hujjat, ya’ni «O‘zbekistonda paxtachilikni qayta tiklash va rivojlantirish bo‘yicha choralar haqida»gi SSSR XKS va VKP (b) MKning qo‘shma qarori qabul qilindi. Unda Moskva yana respubli ka siyosiy rahbarlaridan «kelajakda paxtachilikni yanada rivojlantirishni ta’minlash»ni talab qildi. 1945 yil sentyabrda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Kompartiyasi MKning XII plenumi esa, o‘z navbatida, Markazning shu qaroriga tayangan holda, favqulodda holatda respublikaning barcha partiya va sovet tashkilotlaridan hukumat markaziy organlari qarorlarini amalga oshirish bo‘yicha «zudlik bilan amaliy ishlarni tashkillashtirish»ni talab qildi. Biroz fursat o‘tgach, «1947 yilda paxtachilikni boshqarish bo‘yicha O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti va O‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetining xatolari haqidagi» SSSR Ministrlar Soveti va VKP(b) MKning 1948 yil 3 fevralda qabul qilgan qarorida, O‘zbekiston rahbariyati Moskva tomonidan navbatdagi jiddiy tanqidga uchradi. Paxta tayyorlash rejasi haddan tashqari ko‘pligi natijasida O‘zbekiston 1947 yilda 365 000 tonna paxta xomashyosini etkazib berolmadi. Respublika siyosiy rahbariyati O‘zbekiston Kompartiyasi MKning XVII plenumida Markazning qattiq siquvi ostida O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti va O‘zbekiston SSR Mi nistrlar Soveti paxtachilikni rivojlantirish va boshqarish bo‘yicha o‘z ishida «bir qator xatolarga yo‘l qo‘yganliklarini va topshirilgan vazifalarni bajarishni uddalay olmaganligi natijasida 1947 yilda paxta tayyorlashni barbod qilgani»ni tan olishga majbur bo‘ldi. O‘zbekiston partiya tashkilotining mazkur plenumi qarorlarida reja bajarilmagani uchun barcha mas’uliyat respublika mahalliy rahbariyatiga

yuklatilgan edi. Qarorda «SSSR XKS, VKP(b) MQ qarorida kamchiliklar «mutlaqo to‘g‘ri ko‘rsatilgan» deb ta’kidlanib, respublika siyosiy rahbariyatining «asosiy xatosi umumdavlat manfaatini mahalliy masalalar foydasiga esdan chiqargan deb hisoblandi, bu esa kolxozlar va kolxozchilar diqqatini davlat rejasida ko‘zda tutilmagan boshqa ishlarga, ya’ni CHorjo‘y - Qo‘ng‘irot temir yo‘lining qurilishiga va paxtachilikka ziyon etkazuvchi boshqa qurilishlarga jalb qilingan hamda paxtachilik uchun mo‘ljallangan ko‘p miqdordagi kuch va mablag‘lar boshqa maqsadlarga ishlatilgan», deb ko‘rsatilgan. Mazkur dalilning bilvosita tahlili shunga guvohlik beradiki, u O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida nafaqat paxtachilik monopoliyasini o‘rnatish tendensiyasi haqida, balki Markaz va O‘zbekiston o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning haqiqiy jihatlarini ham ochib beradi hamda respublikaning real huquqiy maqomini ko‘rsatadi. Ushbu fakt O‘zbekiston rahbariyatining mustaqil qaror qilish huquqlari kay darajada cheklanganligi hamda respublika iqtisodiyoti Moskvaning strategik manfaatlariga to‘la bo‘ysunganligining aniq dalilidir. Bunday sharoitda O‘zbekiston va uning rahbariyati, hattoki SSSR va O‘zbekiston SSR Konstitutsiyalarida belgilab berilgan vakolatlar doirasida ham respublika iqtisodiyotining ayrim hayotiy muhim bo‘lgan masalalari bo‘yicha mustaqil siyosatni amalga oshira olmaganlar. O‘zbekiston iqtisodiyotining rivoji, birinchi navbatda, respublikaning ijtimoiy - iqtisodiy manfaatlarini orqaga surgan holda, Markazning strategik manfaatlariga muvofiq bo‘lishi shart edi. SHunday qilib, urushdan keyingi davrda sovet hukumatining bu qarorlari va uning respublika siyosiy rahbariyatiga bosim ostida qabul qildirgan boshqa qarorlari O‘zbekistondagi qishloq xo‘jaligi rivojining tendensiyasini, keyinchalik butun respublika iqtisodiyotida, qishloq xo‘jaligida pax tachilik monopoliyasini mustahkamladi.

Qishlok xo‘jaligining rivoji bo‘yicha O‘zbekiston uchun Moskva o‘rnatgan vazifalar kontekstida, sovet hukumati paxtachilik rivojini yanada ko‘proq talab kilgan. SHunday qilib to‘rt yilda (1949 - 1952 yillar) respublikada paxta ekin maydonini 100 - 130 ming gektarga kengaytirish va paxta hosilini har gektardan 25 sentnergacha ko‘tarish mo‘ljallangan. Bu yo‘nalishda kelajakda yanada «ulkan vazifalar» qo‘yilgan bo‘lib, «...O‘zbekistonda kelajakda paxtachilik rivoji uchun sharoitlarni yaratish bo‘yicha barcha zaruriy choralarni amalga oshirish, keyingi yillarda paxta ekish maydonlarini 200 - 250 ming gektarga kengaytirish va paxta hosildorligini gektaridan o‘rtacha hisobda 30 sentnerdan kam bo‘lmagan holda ko‘tarishga erishish ko‘zda tutilgan edi». Lekin Markaz respublikaning iqtisodiy, insoniy va moddiy manbalari cheklanganligini hisobga olmadi. Paxtachilikni rivojlantirish bo‘yicha O‘zbekiston oldida haddan tashkari baland bo‘lgan reja qo‘yilishi natijasida, 1949 va 1950 yillarda reja topshiriqlari bajarilmadi. O‘zbekiston to‘rtinchi besh yillikda (1946 - 1950 yillar) paxtachilikka ajratilgan maydon 148 000 gektarga ko‘paydi, respublikaning tabiiy va insoniy resurslarini shafqatsiz ishlatish, ya’ni ekstensiv omil hisobiga paxtaning yalpi miqdori shu davrda 1948 yilga nisbatan 51 foizga oshdi. Paxtachilik ekstensiv tarzda rivojlanishi jarayonida hamda paxtachilikka ajratilgan maydonlar shiddatli ravishda ko‘payishi natijasida oddiy insonlar jabrlangan, ya’ni paxta maydonlarini ko‘paytirish, ma’muriy tartibda kolxozchilarning shaxsiy er mulklarini va ularning uy xo‘jaliklarini qisqartirish hisobidan amalga oshirilgan, bu esa o‘zbek xalkining fojiasiga aylandi. Bunga Uychi rayonidagi Mamad qishloq soveti Andreev nomli kolxoz a’zosi Aymaxon Atabaevaning so‘zlarini isbot sifatida keltiramiz: «1949 yil bahor fasli edi, men dalada ishlab turgan vaqtda, kolxoz brigadiri 71 nafar kolxozchi bilan birgalikda er maydonimda o‘sayotgan mevali