VOLLEYBOLNING PSIXOLOGIK TAYYORGANLIGI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.7001953125 KB

Ko'chirib olish

VOLLEYBOLNING PSIXOLOGIK TAYYORGANLIGI
REJA:
I.Kirish
II.Asosiy qism
2.1 Volleyboll o`yinida psixologik tayyorgarlik
2.2 Sportchilarni psixologik tayyorlashning turi va sportchi ruhiyatining
ma ' lum jihatlar
2.3 Tayyorlik darajasiga ta'sir qiluvchi asosiy omillar
III. Xulosa.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar.
1

KIRISH
Sport amaliyotida dastlabki o'rgatish jarayoni ko'p yillik sport
trenirovkasining fundamental bosqichi bo'lib, ushbu bosqichda o'rgatish
uslublari va vositalaridan to'g'ri foydalanish keyingi bosqichlarda sport
mahoratini samarali shakllanishiga imkon yaratadi.
Dastlabki o'rgatish jarayonini rejalashtirish va tashkil qilishda bolaning
ontogenetik hamda biopsixologik xususiyatlari e'tiborga olinishi zarur.
Boshqacha qilib aytganda, dastlabki o'rgatish jarayonida o'tkaziladigan
mashg'ulotlar yuklamalari shug'ullanuvchi bolalaming jismoniy va funksional
imkoniyatlariga qarab me'yorlanishi va qo'llanilishi lozim.
Hozirgi kunda voleybol ommaviy sport turiga aylandi. Dastlab voleybol dam
olish va sog'lom turmush tarzini saqlash uchun o'yin edi. 20-asrda voleybol
oddiy o'yindan Olimpiya sport turiga aylandi.
Shundan kelib chiqqan holda shuni tushunish kerakki, o'yinchilarga
qo'yiladigan talablar doimiy ravishda o'zgarib turadi va ulardan ko'proq sport,
texnik va psixologik tayyorgarlikni talab qiladi. Shuningdek, ular ko'proq
chidamli, jismonan tez, stressga chidamli va hokazo bo'lishi kerak. Bu borada
psixologik tayyorgarlikni rivojlantirish jamoa uchun ham, murabbiy uchun
ham ustuvor vazifa hisoblanadi.
Psixologik tayyorgarlik - mashg'ulotlarni muvaffaqiyatli bajarish,
musobaqalarga tayyorgarlik ko'rish va ularda ishonchli ishlash uchun zarur
bo'lgan sportchilarning shaxsiyati va psixologik fazilatlarini shakllantirish
uchun qo'llaniladigan psixologik-pedagogik ta'sirlar tizimi.
Bunday mashg'ulotlar sportchiga jismoniy va texnik tayyorgarlikdan
maksimal darajada foydalanishga hissa qo'shadigan psixologik holatni
yaratishga yordam beradi, shuningdek, unga raqobatdan oldingi va
raqobatbardosh taqillatish omillariga qarshi turishga imkon beradi.
2

2. 1 Volleyboll o`yinida psixologik tayyorgarlik
Zamonaviy voleybol musobaqalarida yuksak sport natijalariga erishish keskin
raqobat ostida kechayotganligi isbot talab qilmaydi. O'yinlarning har bir
lahzasi o'ta shiddatli va tezkor o'zgaruvchan vaziyatlar ustunligi bilan
farqlanadi. Mashg'ulot va musobaqalarga xos yuklamalar hajmi, shiddati va
o'yin mazmuni mukammal shakllangan jismoniy hamda funksional
imkoniyatlami talab qiladi. Faqat shunday imkoniyatlarga asoslanilsa yuksak
texnik-taktik mahorat musobaqa taqdirini belgilaydi. Shu bilan bir qatorda
bugungi voleybolning yana bir ustuvor xususiyatlari shundan iboratki, har bir
o'yinchi vajamoa jismoniy hamda texnik-taktik jihatlardan yuqori
ko'rsatkichlarga ega bo'lsa-yu, lekin ulaming psixologik imkoniyatlari zaif
bo'lsa, musobaqa davomida foydali natijaga erishish mushkul bo'lishi
ehtimoldan holi emas.
Binobarin, ko'p yillik sport trenirovkasijarayonida psixologik sifatlar va
qobiliyatlarni shakllantirish masalasi boshqa tayyorgarlik turlari kabi ustuvor
ahamiyat kasb etadi.
Psixologik tayyorgarlikning bosh maqsadi muhim psixik sifatlar -xotira,
diqqat, hissiyot, tafakkur, ong, iroda, ko'rish kengligi va chuqurligi kabi
xislatlarni mustaqil mashq qildirishdan iborat bo'lishi lozim. Bu borada
shug'ullanuvchilarda matonat, shijoat, qat'iyatlik, zukkolik, «makkorlik» va
ixtirochilik fazilatlarini sayqal toptirish darkor.
Psixologik tayyorgarlik uzoq muddatli pedagogik jarayon bo'lib, bunda
psixik sifatlar nafaqat mashg'ulot va musobaqa jarayonlarida o'z holicha
shakllanishi lozim, balki ular maxsus uslub va vositalar (mashqlar)
yordamida alohida takomillashtirilishi zarur.
Voleybolchilarni tayyorlash amaliyotida psixologik tayyorgarlik quyidagi
ikki yo'nalishda olib borilishi odat tusiga kirgan:
umumiy psixologik tayyorgarlik;
3

muayyan musobaqaga maxsus psixologik tayyorgarlik.
Umumiy psixologik tayyorgarlik. Voleybol maydonchasi gandbol,
basketbol va tennis maydonlaridan nisbatan kichik bo'lgani va unda har bir
jamoada 6 o'yinchining o'zaro tezkor va o'zgaruvchan vaziyatlarda harakat
qilishi hamjihatlik, oraliq-vaqtni his qiiish, tezkor fikrlash, o'z jamoadoshi va
raqib harakatlarini tezkor payqash hamda idrok qiiish va boshqa psixologik
xislat (xotira, diqqat, tafakkur va h.k.)larning shakllangan bo'lishini talab
qiladi.
Voleybolchiga xos ushbu psixologik xislatlar mashg'ulotlar davomida o'z
holicha ham shakllanishi mumkin. Masalan, shug'ulla nuvchilarda jismoniy va
funksional imkoniyatlar hamda texnik-taktik mahorat shakllangan sari, jamoa
tarkibida mashg'ulot va musobaqalarda o'yin tajribasi ortgan sari ularda iroda,
oraliq-vaqtni his qiiish, ko'rish doirasi, to'pni yo'nalishi, tezligi, baland-
pastligini oldindan bashorat qiiish, vaziyatga mos va raqib taktikasi qarama-
qarshi foydali taktikani tanlash xislatlari sayqal topib boradi. Agar bunday
psixologik xislatlarning shakllanish mexanizmi va qonuniyatlari nazariy-
uslubiy mashg'ulotlarda tushuntirilsa, amaliy mashg'ulotlarda ularni maxsus
yo'naltirilgan mashqlar (farazlar, ishontirish, mo'ljal, ehtimollar va bashorat
qiiish mashqlari) yordamida shakllantirilib borilsa, foydali natija yanada
salmoqliroq bo'lishi mumkin.
O'yin taktikasi va taktik fikrlash o'yinchining psixologik imkoniyatlari bilan
bevosita bog'liqdir. Agar texnika (usullar-harakatlar texnikasi) o'yinchi
organizmining markaziy (nerv sistemasi) va periferik-ijrochi organlari
mahsuli bo'lsa, taktika (usul-harakat taktikasi, taktik kombinatsiyalar, taktik
fikrlash, oldindan bashorat qiiish va h.k.) oliy nerv faoliyati - intellectual va
harakat birligining mahsulidir. Demak, psixologik-jismoniy, psixologik-
funksional, psixologik-texnik va psixologik-taktik tayyorgarlik integral
mazmunli mashg'ulotlarda shakllantirilishi maqsadga muvofiqdir.
4

Psixologik tayyorgarlikka yo'naltirilgan mashg'ulotlarda qator vazifalarni hal
etish tavsiya etiiadi.
Jumladan:
Sport trenirovkasi nazariyasi va uslubiyatida «sport razvedkasi» deb
nomlangan tushuncha mavjud. Uning asosiy «burchi» turli bo'lajak raqib
o'yinchilar va raqib jamoalar jismoniy, texnik-taktik va psixologik
imkoniyatlarini o'rganish, ushbu jamoalarning o'yin modeli haqida
ma'lumotlar to'plash va to'plangan barcha ma'lumotlarni nazariy-uslubiy
mashg'ulotlarda tahlil qiiish va sinab ko'rish.
O'z jamoasi imkoniyatlarini o'zga jamoalar imkoniyatlari bilan taqqoslash,
kamchilik va ustunliklarni aniqlash, modellashtirilgan mashg'ulotlar
davomida raqib modeliga qarshi o'yin modelini shakllan tirish, kamchiliklarni
bartaraf etish.
Har bir joriy mashg'ulot, muayyan musobaqaga tayyorlovchi mashg'ulotlar va
musobaqalar bo'yicha vazifalar belgilash hamda ularni
maxsus yo'naltirilgan mashqlar majmualari yordamida hal etish. Ushbu
mashg'ulotlarda raqibning kamchiliklari, zaif jihatlari va ustunliklarini
e'tiborga olgan texnik-taktik va psixologik mashqlarni modellashtirilgan
mazmunda qo'llash zarur. Bunday mashqlarni takrorlash davomida, ularni
mukammal o'zlashtirilganligi e'tiborga olinishi lozim.
4. Shug'ullanuvchilar tomonidan raqib texnik-taktik modellari va
o'zlarining o'yin uslublari (texnikasi va taktikasi)ni shu modellarga qarshi
yo'nalishlarda o'zlashtirishda xotirjamlikka, prtiqcha ishonchga,
«manmanlikka» berilmaslik kerak. O'yinchilarda kuchli motivatsiyani
shakllantirish darkor. O'zgaruvchan vaziyatlarga nisbatan psixologik
turg'unlik xislatini shakllantirish kerak. Ularda emotsional faollik hissini
uyg'otish muhimligi diqqat markazida bo'lishi zarur.
5

5. Modellashtirilgan mashg'ulot va musobaqa jarayonining
psixologik loyihasini ishlab chiqish. Bunda mavjud «razvedka»
ma'lumotlariga asoslangan holda va favqulodda o'zgarib qolishi mumkin
bo'lgan vaziyatlarni e'tiborga olib, psixologik jarayonlarning amaliy
variantlari dasturga kiritiladi va sinab ko'riladi. Ushbu jarayonda har bir
o'yinchi va jamoaning asosiy hamda * zaxira tarkiblarini o'zaro
hamjihatligi, muvofiqligi va munosibligi nazoratdan o'tkaziladi.
Zaruriyatga qarab kerakli o'zgartirishlar yoki qo'shimchalar kiritiladi.
6. Mashg'ulotlar va musobaqa oldi jarayonlarida psixologik mashqlar
(vositalar) yordamida o'z jamoasi va o'zga jamoalar o'yin modellari
mazmuni hamda psixologik nusxasi aniqlashtiriladi, ish qobiliyati,
musobaqaoldi holati (hayajonlanish, talvasaga yoki tushkunlikka tushish,
qo'rqish, xavotirlanish va h.k.) shakllantiriladi.
Bo'lajak musobaqa o'tkazish joylari, iqlim sharoitlari, kun-tun bioritmi
modellashtirilgan sharoitlarda o'zlashtiriladi.
Muayyan musobaqaga maxsus psixologik tayyorgarlik. Muayyan
musobaqaga tayyorgarlik ko'rish o'ta murakkab va mas'uliyatli jarayondir.
Ma'lumki, har bir sportchi musobaqalarda ancha barvaqt va musobaqa oldi
vaziyatlarda mahorati va tajribasidan qat'i nazar, turli xil psixologik holatlar
(lixoradka - talvasaga tushish, apatiya - tushkunlikka tushish, jangovor holat,
hayajonlanish va h.k.)ga duchor bo'ladi. Agar o'yinchi va jamoa uchun
bo'lajak raqibning o'yin va psixologik modeli (jismoniy, funksional, texnik-
taktik, psixologik imkoniyatlar) yaxshi, batafsil tanish bo'lmasa, salbiy
psixologik hissiyotlar kuchayishi, hatto o'z-o'zini boshqara olmaslikka olib
kelishi mumkin. Shuning uchun musobaqaoldi mashg'ulotlarda bo'lajak
raqibning barcha imkoniyatlari, shu jumladan uning psixologik imkoniyatlari
puxta o'rganiladi. Bunda videofilmlar, «sport razvedkasi» taqdim etgan
ma'lumotlar va boshqa ma'lumotlardan keng foydalanish tavsiya etiladi.
6

Imkoniyatlar va vaziyatlar o'zlashtirilganidan so'ng, ular modellashtirilgan
mashg'ulotlar tarkibida mashq qilinadi.
Salbiy psixologik hissiyotlarni bartaraf etish va jangovor psixologik
holatlarni shakllantirish uchun quyidagi mashq-formulalardan foydalanish
maqsadga muvofiqdir:
1. «Razvedka» ma'lumotlarini tasawur etish:
- raqibning har bir imkoniyatlari ko'z oldimda gavdalanmoqda;
- raqibning kamchiliklari va ustunliklarini birma-bir aniq
ko'rayapman;
kamchiliklar va ustunliklarni o'z imkoniyatlarim bilan solishtirdim;
raqibning kamchiliklari va zaif jihatlari xotiramdan mustahkam joy oldi;
ushbu kamchiliklar va zaif jihatlardan unumli foydalanish loyihasini ishlab
chiqdim va uni qo'llash yo'llarini rejalashtirdim;
o'zimni kamchiliklarimni bartaraf etish imkoniga erishdim, ularni
takrorlamaslik choralarini belgilab qo'ydim;
o'zlashtirgan barcha psixologik va texnik-taktik imkoniyatlarni musobaqaoldi
mashg'ulotlarida sinab ko'rdim va yaxshi natijaga erishdim;
musobaqaga barcha imkoniyatlar bo'yicha tayyorman, jangovar holatga
erishish sirlarini puxta o'zlashtirdim.
2. Musobaqaoldi vaziyatlarida ro'y beradigan salbiy holatlarni
bartaraf etish:
menga tashqi va ichki «stress-qo'zg'atkichlan> ta'sir etmayapti, men ulardan
xalos bo'ldim;
o'zimni a'lo his qilayapman;
ertangi musobaqa meni qiziqtirmaydi, men toza havo bilan nafas olayapman;
- bugun tinch va osoyishta uxlayman, butun ichki a'zolarim,
mushaklarim, diqqatim va xotiram chuqur dam oladi;
uyqudan a'lo kayfiyat, a'lo hissiyot, yorqin xotira bilan uyg'ondim;
7

o'rnimda bajargan qayishqoqlik va nafas mashqlarim kayfiyatimni yanada
ko'tardi, o'zimni yengil his qilmoqdaman, «uchishga tayyorman»;
- biroz yengil yugurganim, asta-sekin bajargan badantarbiya -
chigilyozdi mashqlarim, toza nafas olish meni «qushdek» yengil qildi;
- yuvinish mashqlari menga yangi kuch, a'lo kayfiyat va ishtahamni
kuchaytirdi;
- ertalabki modellashtirilgan yengil mashg'ulot meni a'lo «sport
formasida» ekanligimni eslatdi;
- tushlikdan so'ng biroz dam oldim, tanam, ruhim va
mushaklarimning dam olganligi menga orom bag'ishladi;
musobaqa joyiga yetib keldim, asta-sekin kiyindim va yotib, ko'zim yumilgan
holatda jangovar holatga erishish mashqiga kirishdim;
mening xotiram, nerv tolalarim, asabim, ichki a'zolarim osoyishta dam
olmoqda;
nafaslarim ravon, yuragimni urishi me'yorida, mushaklarimda energetik
zaxiralar jamlanmoqda;
raqibim kamchiliklari va zaif jihatlarini esladim, ko'z oldimga keltirdim,
ularga qarshi kuchli va sirli imkoniyatlarim shaylandi;
hozir chigilyozdi, qayishqoqlik va maxsus o'yinoldi mashg'ulotida raqibga
qarshi imkoniyatlarimni «charxlayman»;
o'yinoldi mashg'ulotida barcha imkoniyatlarimni raqib kamchiliklari, zaif
jihatlari va kutilmagan vaziyatlarga qarama-qarshi kurashga shaylantirdim;
-jangovar holatga keldim, «jangga» tayyorman;
- barcha imkoniyatlarim yuksak psixologik faollik asosida tayyor!!!
Yuqorida qayd etilgan «autotrening» - ishontirish mashqlarini har bir
sportchining psixologik va boshqa imkoniyatlariga qarab dasturlash mumkin.
Psixologik tayyorgarlik jarayonini tashkil qilishda 21 va 22-andozalarda aks
ettirilgan tartibga rioya qilish tavsiya etiladi.
8

Voleybol eng hissiy sport turlaridan biridir. O'yin vaziyatlarining tez
o'zgarishi, omad va muvaffaqiyatsizliklarning o'zgarishi, jismoniy zo'riqish,
tomoshabinlarning ta'siri katta his-tuyg'ular, quvonch va tajribalarni talab
qiladi.
Ixtiyoriy fazilatlarni rivojlantirish. Diqqatning katta zo'riqishi, vosita
mahoratining murakkabligi, keskin raqobatbardosh kurash, vaqt chegarasi va
umuman barcha voleybol faoliyati sportchidan katta Iroda talab qiladi.
Voleybolchilarning ixtiyoriy fazilatlari ushbu sport turining o'ziga xos
xususiyatlari bilan belgilanadigan qiyinchiliklarni engishga qaratilgan
harakatlarda namoyon bo'ladi.
Muayyan ixtiyoriy fazilatlarni rivojlantirish uchun sportchi tayyorgarlik
jarayonida duch keladigan aniq vaziyatlarni hisobga olish kerak.
Qiyinchiliklarning ikki turi mavjud – ob'ektiv va sub'ektiv. Ob'ektiv
qiyinchiliklar voleybol o'yinining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi,
sub'ektiv qiyinchiliklar esa sportchining shaxsiy xususiyatlari bilan bog'liq.
Ixtiyoriy tayyorgarlik-bu murakkab va uzoq jarayon. Voleybolchilarda
ixtiyoriy fazilatlarni rivojlantirishning asosiy va zaruriy sharti o'quv
mashg'ulotlari jarayonida ixtiyoriy harakatlarni qo'llashni talab qiladigan
mashqlarni muntazam ravishda bajarishdir.
9

2.2 Sportchilarni psixologik tayyorlashning turi va sportchi
ruhiyatining ma'lum jihatlar
Sportchilarni psixologik tayyorlashning ikki turi mavjud - umumiy va
maxsus.
Umumiy tayyorgarlik insonning ushbu sport turida muvaffaqiyatli faoliyati
uchun zarur bo'lgan aqliy funktsiyalar va fazilatlarni rivojlantirishga
qaratilgan. Bu butun sport tajribasi davomida har bir mashg'ulotda sodir
bo'ladi, chunki sportchining jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligi
psixologik tayyorgarlik bilan o'zaro bog'liqdir. Uning davomida sportchi
o'zining funktsional imkoniyatlarini, g'alabaning ob'ektiv shartlarini
o'rganadi, o'z kuchiga ishonchini mustahkamlaydi va zarur psixologik
munosabatni oladi.
Maxsus psixologik tayyorgarlik - bu bo'lajak musobaqaga tayyorgarlikni
shakllantirishga va har bir aniq musobaqada qatnashayotganda sportchining
optimal ko'rsatkichlariga erishishga qaratilgan: muayyan sharoitlarda
muayyan harakatlarni eng yaxshi bajarishga tayyorlik tartibga solinadi.
Sportchining musobaqaga psixologik tayyorgarligi quyidagilar bilan
belgilanadi:
- favqulodda vaziyatlarda xotirjamlik
- o'zingizga, qobiliyatingizga ishonch;
- sportchining zaxira imkoniyatlarini ochib berishga hissa qo'shadigan g'alaba
qozonish istagini ta'minlaydigan jangovar ruh.
Ishning maqsadi: Voleybolchilarni musobaqalarga psixologik tayyorlash
xususiyatlari bilan tanishish.
Tashkilot. O'quv va o'quv jarayonining xususiyatlarini o'rganish, tahlil qilish
va aniqlash uchun ilmiy va uslubiy adabiyotlar tahlili va ushbu sport turi
bilan professional ravishda shug'ullanadigan tanish shaxsning shaxsiy
tajribasi qo'llanildi.
10

Tadqiqot natijalari. Voleybol - katta hissiy va intellektual boyligi bilan ajralib
turadigan sport o'yini. Voleybolchi faoliyatining psixologik xususiyatlari
o'yin qoidalari, o'yin harakatlarining tabiati, raqobat kurashining ob'ektiv
xususiyatlari bilan belgilanadi. O'yinning yuqori sur'ati, uning davomiyligi,
sportchining vaqt bosimi ostida javob harakatlarini bajarishga tayyorligi, har
bir texnikaning mahsuldorligi va har bir harakatning katta mas'uliyati,
shuningdek, zo'ravonlik bilan munosabatda bo'lgan tomoshabinlarning
ko'pligi. uning kuchli va xilma-xil his-tuyg'ularining to'yinganligi, ularning
ba'zilari ijobiy ta'sir ko'rsatadi, boshqalari esa salbiy.
Voleybolchilarni murabbiyga psixologik tayyorlashning asosiy jihatlaridan
biri jamoaning psixologik xususiyatini aniqlashdan iborat. Murabbiyning o'z
jamoasining xarakterli psixologik xususiyatlarini o'rganishi va tushunishi uni
tizimli va samarali tayyorlash uchun zarur shartdir.
Jamoadagi munosabatlarni o'rganish uchun quyidagi usullar mavjud:
Sotsiometriya. Bu shaxslararo tanlovlarni aniq ro'yxatga olish, hisoblash va
natijada murabbiyga jamoaning xarakterli psixologik xususiyatlari haqida
ma'lumot beradigan ko'rsatkichlarni olish mumkinligiga asoslanadi.
Tahlil natijalari jamoaga ma'lum bo'lmasligi va muhokama mavzusi bo'lishi
kerak. Bu ma'lumotdan jamoa bilan tarbiyaviy ish jarayonida foydalanish
uchun faqat murabbiy bilishi kerak.
Tanlov holatlarini birlashtirish va o'zgartirish uchun tadqiqot vaqti-vaqti bilan
takrorlanishi kerak. Bu jamoadagi psixologik iqlim dinamikasini o'rganish
imkoniyatini beradi.
Boshqariladigan kuzatish usuli bilan o'yinning o'zaro ta'siri samaradorligini
o'rganish. Sport o'yinlari amaliyotida o'yinni yozib olishning turli usullari
mavjud bo'lib, ular musobaqa davomida o'yinchilarning texnik va taktik
harakatlarining samaradorligini baholash imkonini beradi.
11

Murabbiyni o'yin o'zaro ta'sirining psixologik tomoni, o'yin aloqasi
aloqalarining ichki tuzilishi qiziqtirishi kerak. Bu usul unga o'yinning o'zaro
ta'siri xususiyatlarini tez va o'z vaqtida tuzatishga, muayyan o'zgarishlar
kiritishga imkon beradi.
Nazorat qilinadigan kuzatish usulidan foydalanish sizning jamoangiz uchun
o'yin o'zaro ta'sirining optimal uslubi parametrlarini o'lchash va aniqlash
imkonini beradi.
Har qanday sport turi sportchi ruhiyatining ma'lum jihatlari - uning idroki,
diqqati, xotirasi, tafakkuri, g'oyalari, tasavvurlari, hissiyotlari, axloqiy va
irodaviy fazilatlarining rivojlanishida iz qoldiradi. Shuning uchun
voleybolchilarning psixologik tayyorgarligi tizimini aniqlash uchun ular
faoliyatining psixologik xususiyatlarini bilish kerak. Bu bilimlar
voleybolchilarga kerakli psixologik sifatlarni tarbiyalashga yordam beradi.
Voleybolda deyarli barcha harakatlar vizual hislar asosida sodir
bo'ladi. O‘yinchilarning maydondagi o‘rni va harakatini, to‘pning harakatini
ko‘ra olish, shuningdek, hozirgi sharoitda tez harakatlana olish
voleybolchilarning eng muhim sifatlaridan biridir.
Periferik ko'rishni rivojlantirish uchun to'pni, keyin sherikni muqobil nazorat
qilishdan foydalanish maqsadga muvofiqdir; to'pni uzatishda guruh
mashqlari: bir sherikga qarang va to'pni boshqasiga o'tkazishga murojaat
qiling. To'pni uzatish yoki hujumga zarba berish paytida, vaqti-vaqti bilan
markaziy va periferik ko'rishni o'zgartirib, to'pni nazorat qilish
yaxshidir; og'zaki xabar bilan mashqlarni bajarish (masalan, raqib o'yinchilari
tomonidan himoyalanmagan sayt zonasining soni haqida hujum zarbasini
bajarish paytida).
Voleybol - bu kuchli va kuchli e'tiborni talab qiladigan dinamik
o'yin. Shuning uchun u uning rivojlanishiga hissa qo'shadi. Chunki o'yin
o'yinchilarning tez harakatini o'z ichiga oladi va katta miqdordagi intensivlik,
12

barqarorlik va o'zgaruvchan e'tiborni talab qiladi. Diqqatning yana bir muhim
xususiyati o'tishdir. U bir faoliyatdan ikkinchisiga tez o'tishda, shuningdek,
bir faoliyat jarayonida bajariladigan harakatlarning o'zgarishida namoyon
bo'ladi.
Voleybolchilarni tayyorlashga e'tiborni taqsimlash va o'zgartirish uchun
quyidagi mashqlar kiradi:
- bir nechta to'p va barcha turdagi harakatlar bilan;
-diqqatning bir ob'ektdan ikkinchisiga tez o'tishi;
- eng muhim ob'ektlar yoki harakatlarni ajratib ko'rsatish qobiliyati.
Musobaqalarda g'alaba qozonish uchun o'yinchilar o'z jamoasi uchun qulay
vaziyatlarni yaratib, raqiblar uchun eng samarali va kutilmagan harakatlardan
foydalana olishlari kerak. Bularning barchasi taktik fikrlash deyiladi,
boshqacha aytganda, voleybolchi o'zining muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz
harakatlarining natijasini ko'radi. Har qanday taktik harakat quyidagi yo'llar
bilan amalga oshiriladi:
• o'yin holatini idrok etish va tahlil qilish;
• taktik muammoni aqliy hal etish;
• taktik muammoning harakatchan yechimi.
Taktik mahoratni oshirish uchun o'yinchilar quyidagi qobiliyatlarni
rivojlantirishlari kerak:
- kuzatish - jang paytida raqobat kurashining muhim daqiqalarini tez va to'g'ri
payqash, qiyin o'yin muhitida tez va to'g'ri harakat qilish qobiliyati;
- zukkolik - vaziyatlarni ularning oqibatlarini hisobga olgan holda tez va
to'g'ri baholash qobiliyati;
- tashabbuskorlik - samarali taktikani tez va mustaqil qo'llash qobiliyati;
- bashoratlilik - dushmanning taktik rejalarini oldindan tushunish va saytdagi
ushbu harakatlar natijalarini bashorat qilish qobiliyati.
13

Voleybolda g‘alaba qozonish uchun sportchi o‘z his-tuyg‘ularini,
harakatlarini, ruhiy holatini tananing turli sharoitlarida, charchoq sharoitida,
chalg‘ituvchi omillarning harakatlarini nazorat qila olishi kerak.
Voleybolchilarning hissiy holati ham ijobiy, ham salbiy bo'lishi
mumkin. Salbiy holat noaniqlik, tashvish, u yoki bu harakatni
muvaffaqiyatsiz bajarish oqibatlari haqidagi fikrlar va boshqalarda namoyon
bo'ladi.
Qo'zg'alishni kamaytirish yoki isinishda tushkunlik holatini engillashtirish
uchun maxsus mashqlar qo'llaniladi, tezlik, sur'at, amplituda, mushaklarning
kuchlanishi (muayyan hissiy holatga qarab) har xil bo'lgan harakatlar.
- maxsus nafas mashqlari yordamida nafas olishni tartibga solish (chuqurligi,
intensivligi, chastotasi, ritmi, davomiyligi bo'yicha).
- So'z orqali ta'sir qilish. So'zlar odamni ilhomlantirishi, ishonch uyg'otishi,
iltimos, ishontirishi va aksincha, xafa qilishi va hokazo. Lekin shuni ham
unutmaslik kerakki, o'z-o'zini tartibga solish, o'z-o'zini rag'batlantirish, o'z-
o'zini rag'batlantirish ("men g'alaba qozonaman", "men erishaman", "men
kerak" va hokazo) katta rol o'ynaydi.
- fikr va g'oyalarning yo'nalishi va mazmunini ataylab o'zgartirish. O'yin
oldidan hayajonni engishda voleybolchilarga muvaffaqiyatli o'yinlar
xotiralari yordam beradi. Shunday qilib, sportchilar faol o'yin faoliyati uchun
sharoit yaratadilar va noqulay hissiy holatlar haqida o'ylamaydilar.
- tinchlantiruvchi yoki ogohlantiruvchi ta'sirga ega bo'lgan maxsus massajdan
foydalanish.
- O'yin oldidan salbiy his-tuyg'ularning ta'sirini yo'qotish yoki kamaytirish,
shuningdek, asabiy hayajonni bartaraf etish uchun avtojenik mashg'ulot
usullaridan foydalanish.
14

Irodaviy sifatlarni rivojlantirish. Barcha voleybol mashg'ulotlari sportchidan
katta iroda kuchini talab qiladi. Voleybolchilarning irodaviy sifatlari
qiyinchiliklarni yengishga qaratilgan harakatlarda namoyon bo`ladi.
Irodaviy sifatlarni rivojlantirish uchun tayyorgarlik jarayonida sportchi duch
keladigan aniq vaziyatlarni hisobga olish kerak.
O'yinchilarda irodaviy fazilatlarni rivojlantirishning zaruriy sharti
mashg'ulotlar jarayonida mavjud ixtiyoriy harakatlardan foydalanishni talab
qiladigan mashqlarni muntazam ravishda bajarishdir.
Voleybolchi ega bo'lishi kerak bo'lgan asosiy kuchli irodali fazilatlar:
- maqsadlilik va qat'iyatlilik (bu fazilatlar voleybolchilar oldida turgan
maqsad va vazifalarni anglashda, sport mahoratini oshirishga bo'lgan faol
intilishda namoyon bo'ladi)
- chidamlilik va o'zini tuta bilish (bu fazilatlar charchoqni oldini olish uchun
salbiy hissiy holatlarga qarshi kurashda namoyon bo'ladi)
- qat'iyatlilik va jasorat (bu fazilatlar o'yin daqiqalarida o'ylangan qarorlarni
tezda topish va qabul qilish va ularni ishonchli bajarish; mas'uliyatni o'z
zimmasiga olish qobiliyatida namoyon bo'ladi)
- tashabbus va intizom (bu fazilatlar sportchining o'yinga ijodkorlik,
tashabbuskorlik kiritish qobiliyatida namoyon bo'ladi)
Shuni esda tutish kerakki, voleybolchilarning voleybol fazilatlari notekis
rivojlanadi. Bu fazilatlarni shakllantirish jarayoni boshqarilishi
kerak. Demak, mashg'ulot jarayoni qanchalik to'g'ri tashkil etilsa,
voleybolchilarning irodaviy fazilatlari shunchalik muvaffaqiyatli shakllanadi.
15

2.3 Tayyorlik darajasiga ta'sir qiluvchi asosiy omillar
Tayyorlik darajasiga ta'sir qiluvchi asosiy omillardan biri bu haddan
tashqari kuchlanishning hissiy holati yoki aksincha, o'yin oldidan
befarqlikdir. Ushbu holat odatda boshlang'ich deb ataladi. Boshlang'ichdan
oldingi holatlarning to'rt turi mavjud:
- jangovar tayyorgarlik holati;
- boshlang'ich isitma;
- boshlang'ich befarqlik;
- xotirjamlik holati.
Jangovar tayyorgarlik holati musobaqalar uchun eng qulaydir. Ushbu holat
quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: umumiy hissiy ko'tarilish,
quvnoqlik, Ilhom, ichki yig'ilish va kontsentratsiya, g'alabaga erishish uchun
faol intilishning mavjudligi, o'ziga bo'lgan ishonch, idrok, e'tibor, fikrlash,
xotira, tasavvur va vakillik jarayonlarining kuchayishi.
Boshlang'ich isitma qo'zg'alish jarayonlarining ustunligi bilan tavsiflanadi, bu
kuchli hayajon, beqaror hissiy holat, ba'zi his-tuyg'ularni boshqalar
tomonidan tez o'zgarishi, dürtüsellik, asabiylashish bilan namoyon bo'ladi.
Tashqi tomondan, bu holat qo'l va oyoqlarning titrashida, turli xil istaklarda
terlashda, nutq faolligining oshishida va boshqalarda namoyon bo'ladi.
Boshlang'ich apatiya-bu boshlang'ich isitmaga qarama-qarshi holat. Bu
qo'zg'aluvchanlikning pasayishi, barcha aqliy jarayonlarning sustligi,
uyquchanlik, o'yinda ishtirok etish istagi yo'qligi, kuchning pasayishi va o'z
kuchiga ishonmaslik, idrok, e'tibor, fikrlash jarayonlarining keskin
zaiflashishi, harakatlarning qattiqligi va reaktsiyalarning sustligi, aloqa
etishmasligi, tushkunlik holati bilan tavsiflanadi. Tashqi tomondan, bu holat
mushak tonusining pasayishi, yuzning oqarishi, nafas olish ritmining
o'zgarishi, nafas qisilishi, sovuq ter paydo bo'lishi, og'izning qurishi va
hokazolarda namoyon bo'ladi.
16

Xotirjamlik holati irodaviy stresslarga tayyorlikning yo'qligi, ularning
kuchlari va imkoniyatlarini ortiqcha baholash, dushman kuchlarini kam
baholash, o'yinning ahamiyati va boshqalar bilan tavsiflanadi.
O'yin oldidan ko'plab oraliq holatlar mavjud. Salbiy hissiy holatlarni bartaraf
etish va ularni tartibga solish maxsus texnikalar yordamida amalga oshirilishi
mumkin. Ular quyidagilarga qisqartiriladi:
Sportchining salbiy his-tuyg'ularni ongli ravishda bostirishi. Voleybolchi
kuchli hayajon va ishonchsizlikni tashqi tomondan ifoda etmasligi kerak.
Aksincha, yuz ifodalari, harakatlari bilan u ishonch, quvnoqlik holatini ifoda
etishga harakat qilishi kerak.
Isitishda qo'zg'alishni kamaytiradigan yoki tushkunlik holatini
engillashtiradigan maxsus mashqlar, harakatlar, tezlik, temp, amplituda,
mushaklarning kuchlanishi (hissiy holatning o'ziga xos xususiyatlariga
qarab).
Maxsus nafas olish mashqlari yordamida nafas olishni tartibga solish
(chuqurlik, intensivlik, chastota, ritm, davomiylik bo'yicha).
So'z bilan ta'sir qilish. Bir so'z bilan aytganda, siz odamni ilhomlantirishingiz,
ishonchni uyg'otishingiz, xursand qilishingiz, tinchlantirishingiz va aksincha,
xafa qilishingiz va h.k. o'z-o'zini buyurtma qilish, o'zini o'zi boshqarish, o'zini
o'zi qadrlash ("men g'alaba qozonaman", "men erishaman", "men kerak" va
boshqalar) katta rol o'ynaydi.
Fikrlar va g'oyalarning yo'nalishi va mazmunini ataylab o'zgartirish. O'yin
oldidagi hayajonni engishda voleybolchilarga muvaffaqiyatli o'tkazilgan
o'yinlar, do'stlar va boshqalar haqidagi xotiralar yordam beradi.shunday qilib,
sportchilar nafaqat faol o'yin faoliyatiga munosabat yaratadilar, balki
o'zlarining onglaridan noqulay hissiy holatlarni ham chiqarib tashlaydilar.
Sportchiga tinchlantiruvchi yoki hayajonli ta'sir ko'rsatadigan maxsus
massajdan foydalanish.
17

O'yindan oldin salbiy his-tuyg'ularning ta'sirini kamaytirish yoki kamaytirish
va haddan tashqari asabiy hayajonni engillashtirish uchun avtogen
mashg'ulotlar usullaridan foydalanish.
Jamoaning musobaqadagi muvaffaqiyati ko'p jihatdan jamoani mohirona
boshqarish va boshqarishga bog'liq. Jamoa turnirda ishtirok etganda, oqilona
rejimni o'rnatish kerak, bo'sh kundan dam olish va tiklanish uchun maksimal
darajada foydalanish kerak, ammo to'p bilan engil mashq qilish kerak. O'yin
kunida siz har qanday mashaqqatli harakatlardan, uzoq yurishlardan,
ekskursiyalardan, uzoq yotishdan qochishingiz kerak. Ovqatlanish mo " tadil,
tanish bo'lishi kerak, o'yindan 3-4 soat oldin. Noqulay hissiy holatlarning
oldini olish va o'yinga tayyorlik holatini shakllantirish, shuningdek ishlashni
tezlashtirish uchun isinish katta ahamiyatga ega. Sportchilar isinishni
mustaqil ravishda o'tkazishlari kerak va inert o'yinchi isinishda bir nechta
guruh mashqlarini o'z ichiga olishi kerak. Shu bilan birga, murabbiy barcha
o'yinchilar bilan 2-3 daqiqalik suhbatni zaxira o'yinchilar bilan birgalikda
o'tkazishi kerak, unda yaqinlashib kelayotgan o'yinning asosiy qoidalarini
esga olish va o'yin oldidan sozlash kerak. O'yin davomida murabbiyning
jarrohlik aralashuvini talab qiladigan ko'plab daqiqalar, vaziyatlar yuzaga
keladi, masalan, biron sababga ko'ra qabul qilingan sozlamalardan chetga
chiqadigan jamoa o'yinchilarining harakatlariga yoki raqib o'yinchilarining
himoyada ham, hujumda ham noaniq harakatlariga ba'zi tuzatishlar kiritish.
va h. k. buning uchun murabbiy futbolchilarni almashtirish va ushbu
qoidalarning o'yin qoidalari. Almashtirishlar turli sabablarga ko'ra amalga
oshirilishi mumkin – o'yinchining dam olishi, o'yin tezligini oshirish yoki
tushirish, sportchining noaniq o'yinida taktik harakatlarni o'zgartirish,
takroriy xatolar va boshqalar. Murabbiy o'z o'yinchilarini va o'yinning turli
davrlarida ularning xatti-harakatlarining xususiyatlarini yaxshi bilishi kerak.
18

Bir martalik xato bilan almashtirish mumkin emas. Bu sportchini
ishonchsizlik, asabiylashish holatiga olib kelishi mumkin.
Tanaffuslar dam olish, o'yinning taktik naqshini o'zgartirish va individual
harakatlarni sozlash, o'yin tezligini pasaytirish, tashabbusni yo'qotish yoki
o'yinchilarni chalkashtirib yuborish, jamoada ruhni ko'tarish uchun
ishlatiladi.
Jamoani va har bir o'yinchini alohida musobaqaga yoki o'yinga tayyorlashda
murabbiy nafaqat o'z jamoasi o'yinchilarining psixologik tayyorgarligi bilan
cheklanib qolmaydi, balki "sport razvedkasi"ma'lumotlaridan foydalangan
holda jamoani raqib jamoasi o'yinchilarining zaif yoki kuchli tomonlari
to'g'risida kerakli ma'lumotlar bilan ta'minlashi kerak. Barcha holatlarda
murabbiyning ko'rsatmalari qisqa, aniq va aniq bo'lishi kerak, ohang
ishonchli va xotirjam bo'lishi kerak.
Taktik fikrlash o'ziga xos xususiyatlarga ega. Shunday qilib, to'pni qabul
qilishda voleybolchi qiyin vaziyatni darhol baholashi, o'z harakatlarini
rejalashtirishi, ushbu vaziyat uchun to'g'ri qaror qabul qilishi va uni qabul
qilishda amalga oshirishi kerak, ya'ni fikrlash samarali. Yana bir o'ziga xos
xususiyati shundaki, guruh harakatlarida fikrlash vizual-majoziy xarakterga
ega bo'lib, fazoviy va vaqtinchalik tasavvurlarni rivojlantirishni, vaziyat
ochilishida tezkorlikni va qaror qabul qilishni talab qiladi .
O'yin sharoitlari va harakatlarini tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, jismoniy
faoliyatga qo'yiladigan yuqori talablar asab tizimining psixologik
barqarorligiga va psixikaning barcha jihatlariga ta'sir qiladi: sezgi, idrok,
e'tibor, vakillik, tasavvur, fikrlash, his-tuyg'ular va shaxsning axloqiy va
ixtiyoriy fazilatlariga. Tabiatan, barcha harakatlar o'zgaruvchan
intensivlikning dinamik ishlashini anglatadi, bu erda mushaklarning muhim
faoliyati davrlari nisbiy gevşeme davrlari bilan almashtiriladi. Shuning uchun
o'quv jarayoni ushbu pozitsiyalar asosida tuzilishi kerak. Voleybolchilarning
19

psixologik barqarorligini oshirish uchun psixologik tayyorgarlikning ma'lum
printsiplari mavjud bo'lib, ular umumiy shaklda ichki va tashqi aloqalar
mavjud bo'lgan algoritm sifatida tasvirlanishi mumkin. Sportning o'ziga xos
xususiyatlari voleybolchilarda inson ruhiyatining ayrim jihatlarini
rivojlantirishda iz qoldiradi: idrok, e'tibor, vakillik, tasavvur, fikrlash, xotira,
his-tuyg'ular, axloqiy va ixtiyoriy fazilatlar.
Idrok jarayonlari vizual, ixtisoslashgan va harakatni idrok etishga bo'linadi.
Vizual hislar ko'rish maydonining hajmi va chuqur ko'rish bilan tavsiflanadi.
Voleybolning o'ziga xos xususiyati shundaki, ko'plab harakatlar periferik
ko'rish asosida amalga oshiriladi. Kam rivojlangan periferik ko'rish
voleybolchining taktik va texnik harakatlarini sezilarli darajada toraytiradi va
susaytiradi, chunki u texnikani bajarayotganda faqat uning oldida turgan
o'yinchilarga e'tibor qaratadi.
Texnik texnikaning to'g'ri va o'z vaqtida bajarilishi harakatlanuvchi
o'yinchilar va to'p o'rtasidagi masofani aniq baholash qobiliyatining yuqori
darajada rivojlanganligi bilan chambarchas bog'liq. O'yinchining to'pga to'g'ri
chiqishi, yo'nalishning aniqligi va uzatish traektoriyasi masofani o'z vaqtida
va aniq aniqlashga bog'liq. Voleybolchilar gimnastikachilar,suzuvchilar,
kurashchilar va boshqalarga qaraganda 2-2, 5 baravar yaxshiroq chuqur
ko'rish aniqligiga ega.
Mashg'ulotlarda ko'zning aniqligi va periferik ko'rishni rivojlantirish uchun
viteslar, Inning, turli xil zarbalar, hujum zarbalari va hokazolarda masofalarni
iloji boricha o'zgartirish, turli masofalarda turli xil viteslardan foydalanish,
murabbiyning signaliga ma'lum bir zonaga hujum qilish, tennis to'pini turli
kuch va masofalar bilan uloqtirish kerak.nishonga. Harakatlarni idrok etish
ularning xususiyatlarini, shakli, amplitudasi, yo'nalishi, davomiyligi va
tezlanishini aks ettiradi.
20

Texnik texnikalarni bajarishda mushaklarning sezgilarini aniq farqlash kerak.
Treningning dastlabki bosqichlarida yuqori viteslarning aniqligi va to'g'ri
bajarilishi katta sabr-toqat va tayyorgarlikni talab qiladi. Uch, to'rt, harakatda
turli xil uzatmalarni bajarish, to'pni o'zingizga o'tkazish, ikkita to'pdan
foydalanish, chap va o'ng tomon uzatmalarini bajarish tavsiya etiladi. Maxsus
jismoniy tayyorgarlikka muvofiqlashtirish qiyin bo'lgan mashqlar turlarini,
turli xil akrobatik va gimnastika mashqlarini, trambolinda sakrashni,
"chuqurlikda", turli xil aylanish harakatlarini, bir zumda to'xtash bilan har xil
tezlashuvlarni, muvozanat mashqlarini kiritish kerak.
Muayyan idrok diqqat va hissiyotlarning rivojlanishiga yordam beradi,
natijada voleybolchilar yuqori darajada rivojlangan, ixtisoslashgan murakkab
sifatga ega. Bularga "to'p hissi", "maydon hissi", "to'r hissi", "vaqt hissi"
kiradi. Ushbu sifat turli xil analizatorlarga kiradigan tirnash xususiyati aniq
farqlanishiga asoslanadi. Bunda asosiy rolni mushak-motor, vizual,
vestibulyar va eshitish sezgilari o'ynaydi . Ular texnik mahorat ko'rsatkichi va
o'yinchining sport formasining holati.
Voleybolchilarning texnik va taktik harakatlarining muvaffaqiyati asosan
ularning hajmi, intensivligi, barqarorligi, taqsimlanishi va o'zgarishi kabi
diqqat xususiyatlarining yuqori rivojlanishi bilan belgilanadi. U ob'ektlardagi
eng kichik tafsilotlarni aniqlashi kerak: o'z o'yinchilari va raqib o'yinchilari
harakatining individual elementlari, hatto qarash, imo-ishora va boshqalar, bu
sizning harakatlaringizni to'g'ri tashkil qilish va bajarishga imkon beradi.
O'yinchining maydondagi funktsiyalariga qarab, uning mashg'ulotiga qarab,
bu sifat sezilarli darajada o'zgaradi.
Hujumchi o'yinchida e'tibor miqdori bog'lovchiga qaraganda 15% ga kam, bir
oylik mashg'ulot tanaffusi e'tiborni 25% ga kamaytiradi . Diqqatni
rivojlantirish uchun o'zingizni turli xil sharoitlarda har qanday faoliyatda
diqqatli bo'lishga o'rgatish kerak. Umumiy jismoniy tayyorgarlik katta
21

ahamiyatga ega-charchoq bilan e'tibor keskin kamayadi. Treningda bir nechta
dinamik ob'ektlarni idrok etish, bir nechta to'p bilan mashqlarni, har xil
harakatlarni, diqqatni bir ob'ektdan ikkinchisiga tez almashtirishni talab
qiladigan mashqlarni o'z ichiga olishi kerak bo'lgan vazifalarni qo'ying
Voleybolchilarning taktik harakatlarida ularning ijodiy tafakkuri, xotirasi,
taqdimoti va tasavvurlari amalga oshiriladi. Voleybolda standartdan
tashqarida harakat qiladigan, dushman harakatlarini hisobga olgan holda
taktik g'oyalarni ijodiy amalga oshirish qobiliyatiga ega bo'lgan kishi g'alaba
qozonadi.
22

XULOSA
Voleybolchilarni musobaqalarga tayyorlash usullari bilan tanishib, aytishimiz
mumkinki, ular nafaqat sportda, balki murabbiy va sportchilarning kundalik
hayotida ham katta rol o'ynaydi. Voleybol sportchidan yuqori psixologik
tayyorgarlikni talab qiladi va faqat yanada ko'proq rivojlanish istagi
sportchiga yordam beradi. Voleybolchilar barcha harakatlarni bilishadi va
avtomatizm uzoq vaqt davomida o'zlashtirilmaydi, lekin bu psixologik
munosabat o'yinchining reaktsiya tezligi sezilarli darajada pasayishiga va
bitta o'yinchining qaror qabul qilishi butun jamoani tushkunlikka tushirishiga
olib kelishi mumkin. . Shuning uchun ham jamoadagi munosabatlarni nazorat
qilishni unutmaslik va individual o'yinchining sezilarli tajribalarini o'tkazib
yubormaslik kerak.
Psixologik fazilatlar musobaqalarga tayyorgarlik jarayonida asosiy
o'rinlardan birini egallaydi. Masalan, diqqat, ko'rish, hissiy holat, iroda
barqarorligi va mukammal jismoniy mahoratga ega bo'lmagan jamoa
g'alabadan bu fazilatlarga ega bo'lgan jamoadan uzoqroq bo'ladi. Masalan,
sport tarixida o'yinchilarning jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligini
baholashga asoslangan barcha taxminlardan farqli o'laroq, nisbatan kuchsiz,
ammo psixologik jihatdan barqarorroq jamoa g'alaba qozonganini ko'plab
misollarni eslash mumkin. Ko'pincha raqibni kam baholagan va u bilan
kamroq safarbarlik holatida jangga kirgan kuchli raqibni mag'lub qilish
uchun faqat motivatsiya, hissiy ko'tarilish va maqsadga erishish istagi kerak
bo'ladi.
Eng muhimi, murabbiy nafaqat jamoani, balki o'yinda muammosi bo'lgan
futbolchi bilan alohida-alohida qo'rquvini yengishiga yordam berishi
kerak. Murabbiy o'yin natijasi uchun katta mas'uliyat yuklaydi, chunki uning
diqqatliligi va psixologik tayyorgarlik usulini to'g'ri tanlash o'yinning
muvaffaqiyatli yakunlanishiga olib keladi.
23

Shunday qilib, “Voleybolchilarni musobaqalarga psixologik tayyorlashning
o‘ziga xos xususiyatlari” mavzusi ustida ishlash jarayonida maqsadlarga
erishildi, topshiriqlar bajarildi. Shuning uchun aytishimiz mumkinki, har
qanday sportning muhim tarkibiy qismi bu insonni ham jismoniy, ham
psixologik darajada malakali tayyorlashdir. Bu ko'rsatmalarning barchasi
jamoani psixologik tayyorlash yo'llarini belgilab beruvchi asosdir.
24

Adabiyotlar:
O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi Qonuni. -Т.:
«O'zbekiston», 1997.-25 b.
O'zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to'g'risida»gi
qonuni. -Т.: «O'zbekiston», 1997. - 16 b.
O'zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to'g'risida»gi
Qonuni. -Т.: 27-iyul, 2000.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «O'zbekiston bolalar sportini
rivojlantirish jamg'armasi faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari
to'g'risida»gi 29-avgust, 2004-yil 3481-son Farmoni.
Айрапетьянц Л.Р., Годик М.А. Спортивные игры. // Монография. Т.:
Ибн Сино, 1991. - 160 с.
Айрапетьянц Л.Р. Волейбол. // Учебник для высших учебных
заведений.Т.: Zar qalam. 2006. - 240 с.
Ayrapetyants L.R., Pulatov A.A., Isroilov Sh.X. Voleybol. // Oliy o'quv
yurtlari umumiy kurs talabalari uchun o'quv qo'llanma.T.: 2009. - 77 b.
Беляев A.B. Обучение технике игры в волейбол и её
совершенствование. //Методическое пособие. М.: Олимпия. Человек.,
2008. - 54 с.
Бержо. Волейбол высшего уровня. // Автор перевода с французского
языка Ю.Б.Чесноков. М.: Олимпия. Человек, 2007. 31 с.
Волков Л.П. Теория и методика детского и юношеского спорта. Киев:
Олимпийская литература, 2002. - 294 с.
Гарипов А.Т., Клещев Ю.Ю., Фомин Е.В. Скоростно-силовая
подготовка юных волейболисток. // Методические рекомен дации. М.:
ВФВ, 2009. - 45с.
25

VOLLEYBOLNING PSIXOLOGIK TAYYORGANLIGI REJA: I.Kirish II.Asosiy qism 2.1 Volleyboll o`yinida psixologik tayyorgarlik 2.2 Sportchilarni psixologik tayyorlashning turi va sportchi ruhiyatining ma ' lum jihatlar 2.3 Tayyorlik darajasiga ta'sir qiluvchi asosiy omillar III. Xulosa. IV. Foydalanilgan adabiyotlar. 1

KIRISH Sport amaliyotida dastlabki o'rgatish jarayoni ko'p yillik sport trenirovkasining fundamental bosqichi bo'lib, ushbu bosqichda o'rgatish uslublari va vositalaridan to'g'ri foydalanish keyingi bosqichlarda sport mahoratini samarali shakllanishiga imkon yaratadi. Dastlabki o'rgatish jarayonini rejalashtirish va tashkil qilishda bolaning ontogenetik hamda biopsixologik xususiyatlari e'tiborga olinishi zarur. Boshqacha qilib aytganda, dastlabki o'rgatish jarayonida o'tkaziladigan mashg'ulotlar yuklamalari shug'ullanuvchi bolalaming jismoniy va funksional imkoniyatlariga qarab me'yorlanishi va qo'llanilishi lozim. Hozirgi kunda voleybol ommaviy sport turiga aylandi. Dastlab voleybol dam olish va sog'lom turmush tarzini saqlash uchun o'yin edi. 20-asrda voleybol oddiy o'yindan Olimpiya sport turiga aylandi. Shundan kelib chiqqan holda shuni tushunish kerakki, o'yinchilarga qo'yiladigan talablar doimiy ravishda o'zgarib turadi va ulardan ko'proq sport, texnik va psixologik tayyorgarlikni talab qiladi. Shuningdek, ular ko'proq chidamli, jismonan tez, stressga chidamli va hokazo bo'lishi kerak. Bu borada psixologik tayyorgarlikni rivojlantirish jamoa uchun ham, murabbiy uchun ham ustuvor vazifa hisoblanadi. Psixologik tayyorgarlik - mashg'ulotlarni muvaffaqiyatli bajarish, musobaqalarga tayyorgarlik ko'rish va ularda ishonchli ishlash uchun zarur bo'lgan sportchilarning shaxsiyati va psixologik fazilatlarini shakllantirish uchun qo'llaniladigan psixologik-pedagogik ta'sirlar tizimi. Bunday mashg'ulotlar sportchiga jismoniy va texnik tayyorgarlikdan maksimal darajada foydalanishga hissa qo'shadigan psixologik holatni yaratishga yordam beradi, shuningdek, unga raqobatdan oldingi va raqobatbardosh taqillatish omillariga qarshi turishga imkon beradi. 2

2. 1 Volleyboll o`yinida psixologik tayyorgarlik Zamonaviy voleybol musobaqalarida yuksak sport natijalariga erishish keskin raqobat ostida kechayotganligi isbot talab qilmaydi. O'yinlarning har bir lahzasi o'ta shiddatli va tezkor o'zgaruvchan vaziyatlar ustunligi bilan farqlanadi. Mashg'ulot va musobaqalarga xos yuklamalar hajmi, shiddati va o'yin mazmuni mukammal shakllangan jismoniy hamda funksional imkoniyatlami talab qiladi. Faqat shunday imkoniyatlarga asoslanilsa yuksak texnik-taktik mahorat musobaqa taqdirini belgilaydi. Shu bilan bir qatorda bugungi voleybolning yana bir ustuvor xususiyatlari shundan iboratki, har bir o'yinchi vajamoa jismoniy hamda texnik-taktik jihatlardan yuqori ko'rsatkichlarga ega bo'lsa-yu, lekin ulaming psixologik imkoniyatlari zaif bo'lsa, musobaqa davomida foydali natijaga erishish mushkul bo'lishi ehtimoldan holi emas. Binobarin, ko'p yillik sport trenirovkasijarayonida psixologik sifatlar va qobiliyatlarni shakllantirish masalasi boshqa tayyorgarlik turlari kabi ustuvor ahamiyat kasb etadi. Psixologik tayyorgarlikning bosh maqsadi muhim psixik sifatlar -xotira, diqqat, hissiyot, tafakkur, ong, iroda, ko'rish kengligi va chuqurligi kabi xislatlarni mustaqil mashq qildirishdan iborat bo'lishi lozim. Bu borada shug'ullanuvchilarda matonat, shijoat, qat'iyatlik, zukkolik, «makkorlik» va ixtirochilik fazilatlarini sayqal toptirish darkor. Psixologik tayyorgarlik uzoq muddatli pedagogik jarayon bo'lib, bunda psixik sifatlar nafaqat mashg'ulot va musobaqa jarayonlarida o'z holicha shakllanishi lozim, balki ular maxsus uslub va vositalar (mashqlar) yordamida alohida takomillashtirilishi zarur. Voleybolchilarni tayyorlash amaliyotida psixologik tayyorgarlik quyidagi ikki yo'nalishda olib borilishi odat tusiga kirgan: umumiy psixologik tayyorgarlik; 3

muayyan musobaqaga maxsus psixologik tayyorgarlik. Umumiy psixologik tayyorgarlik. Voleybol maydonchasi gandbol, basketbol va tennis maydonlaridan nisbatan kichik bo'lgani va unda har bir jamoada 6 o'yinchining o'zaro tezkor va o'zgaruvchan vaziyatlarda harakat qilishi hamjihatlik, oraliq-vaqtni his qiiish, tezkor fikrlash, o'z jamoadoshi va raqib harakatlarini tezkor payqash hamda idrok qiiish va boshqa psixologik xislat (xotira, diqqat, tafakkur va h.k.)larning shakllangan bo'lishini talab qiladi. Voleybolchiga xos ushbu psixologik xislatlar mashg'ulotlar davomida o'z holicha ham shakllanishi mumkin. Masalan, shug'ulla nuvchilarda jismoniy va funksional imkoniyatlar hamda texnik-taktik mahorat shakllangan sari, jamoa tarkibida mashg'ulot va musobaqalarda o'yin tajribasi ortgan sari ularda iroda, oraliq-vaqtni his qiiish, ko'rish doirasi, to'pni yo'nalishi, tezligi, baland- pastligini oldindan bashorat qiiish, vaziyatga mos va raqib taktikasi qarama- qarshi foydali taktikani tanlash xislatlari sayqal topib boradi. Agar bunday psixologik xislatlarning shakllanish mexanizmi va qonuniyatlari nazariy- uslubiy mashg'ulotlarda tushuntirilsa, amaliy mashg'ulotlarda ularni maxsus yo'naltirilgan mashqlar (farazlar, ishontirish, mo'ljal, ehtimollar va bashorat qiiish mashqlari) yordamida shakllantirilib borilsa, foydali natija yanada salmoqliroq bo'lishi mumkin. O'yin taktikasi va taktik fikrlash o'yinchining psixologik imkoniyatlari bilan bevosita bog'liqdir. Agar texnika (usullar-harakatlar texnikasi) o'yinchi organizmining markaziy (nerv sistemasi) va periferik-ijrochi organlari mahsuli bo'lsa, taktika (usul-harakat taktikasi, taktik kombinatsiyalar, taktik fikrlash, oldindan bashorat qiiish va h.k.) oliy nerv faoliyati - intellectual va harakat birligining mahsulidir. Demak, psixologik-jismoniy, psixologik- funksional, psixologik-texnik va psixologik-taktik tayyorgarlik integral mazmunli mashg'ulotlarda shakllantirilishi maqsadga muvofiqdir. 4

Psixologik tayyorgarlikka yo'naltirilgan mashg'ulotlarda qator vazifalarni hal etish tavsiya etiiadi. Jumladan: Sport trenirovkasi nazariyasi va uslubiyatida «sport razvedkasi» deb nomlangan tushuncha mavjud. Uning asosiy «burchi» turli bo'lajak raqib o'yinchilar va raqib jamoalar jismoniy, texnik-taktik va psixologik imkoniyatlarini o'rganish, ushbu jamoalarning o'yin modeli haqida ma'lumotlar to'plash va to'plangan barcha ma'lumotlarni nazariy-uslubiy mashg'ulotlarda tahlil qiiish va sinab ko'rish. O'z jamoasi imkoniyatlarini o'zga jamoalar imkoniyatlari bilan taqqoslash, kamchilik va ustunliklarni aniqlash, modellashtirilgan mashg'ulotlar davomida raqib modeliga qarshi o'yin modelini shakllan tirish, kamchiliklarni bartaraf etish. Har bir joriy mashg'ulot, muayyan musobaqaga tayyorlovchi mashg'ulotlar va musobaqalar bo'yicha vazifalar belgilash hamda ularni maxsus yo'naltirilgan mashqlar majmualari yordamida hal etish. Ushbu mashg'ulotlarda raqibning kamchiliklari, zaif jihatlari va ustunliklarini e'tiborga olgan texnik-taktik va psixologik mashqlarni modellashtirilgan mazmunda qo'llash zarur. Bunday mashqlarni takrorlash davomida, ularni mukammal o'zlashtirilganligi e'tiborga olinishi lozim. 4. Shug'ullanuvchilar tomonidan raqib texnik-taktik modellari va o'zlarining o'yin uslublari (texnikasi va taktikasi)ni shu modellarga qarshi yo'nalishlarda o'zlashtirishda xotirjamlikka, prtiqcha ishonchga, «manmanlikka» berilmaslik kerak. O'yinchilarda kuchli motivatsiyani shakllantirish darkor. O'zgaruvchan vaziyatlarga nisbatan psixologik turg'unlik xislatini shakllantirish kerak. Ularda emotsional faollik hissini uyg'otish muhimligi diqqat markazida bo'lishi zarur. 5

O'xshashlar

Yosh davrlarining psixologik xususiyatlari

O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari

YOSH DAVRLARINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

Ommaviy tusdagi psixologik hodisalar

Yosh davrlari psixologik xususiyatlari