XI_XII_asrlarda_Xorazmda_muntazam_oltin,_kumush_va_mis_tangalarini

























Mavzu:XI-XII asrlarda Xorazmda muntazam oltin, kumush va mis tangalarini zarb qilishning yo’lga qo’yilishi. Reja: 1. XI-XII asrlarda Xorazm. 2. Xorazmda muntazam oltin, kumush va mis tangalarini zarb 3. Xorazmdagi muntazam oltin tangalar Xulosa.
O’rta asrlarda Xorazmda madaniy hayot va uning xorij sayyohlari asarlarida aks etishiXorazmshohlar davrida ilm-fan va san’at rivojlandi. Saljuqiylar davridayoq imperiyaning muhim madaniy va siyosiy markazlarida ilm va adabiy faoliyat jonlangan edi.1153 yilda sodir bo’lgan o’g’uzlar isyoni bu sohada biroz turg’unlikka olib keldi. 1157 yilda Sulton Sanjar vafot etganlaridan so’ng to Xorazmshohlar 1197 yilda Iroq saljuqiylari davlatini tugatgunlarigacha bo’lgan davr ichida g’uriy va qoraxitoylarga qarshi olib borgan urushlari Xuroson va Xorazm shaharlarining moddiy jihatdan zarar ko’rishlariga sabab bo’ldi. Biroq, shunga qaramay, XII asrning ikkinchi yarmida ham ilm-fan va adabiyot rivojlandi. Xususan, Jaloliddin davriga qadar, ya’ni 1220 yilgachayoq Xorazmshohlar poytaxti Gurganj moddiy jihatdan nihoyatda gullab-yashnagani singari, ilm-fan va san’at markazi sifatida ham Xurosonning buyuk shaharlarini ancha ortda qoldirib ketdi. Sulton Sanjarning poytaxti bo’lgani uchun gullab-yashnagan Marv Xorazmshohlar davrida ham o’z mavqeini saqlab qoldi. Biroq, mo’g’ul istilosi oqibatida bu shahar tanazzulga yuz tutib, orqada qoldi. Mo’g’ul istilosidan biroz oldin bu erdan chiqib ketgan Yoqut Hamaviy shaharda o’sha vaqtda o’nta kutubxona bo’lganligi to’g’risida yozgan edi. Jome masjidi kutubxonasida 12 ming jild kitob bo’lgan. Shahardagi barcha kutubxonalardan foydalangani va shu tufayligina asarlarini yoza olganini e’tirof etgan. Yoqut Marvda lozim bo’lgan asar nusxalari ham ko’p bo’lganligini, asosiy e’tibori bilan dunyoning biror shahridagi kutubxona Marv bilan bellasha olmasligini qayd qilgan edi. Bu Xorazmshohlar davrida Mavrning buyuk bir madaniyat markaziga aylanganligidan dalolat beradi. Somoniylar davridan e’tiboran, Xurosonning eng katta shahriga aylangan Nishopur ham Xorazmshohlar davrida o’z mavqesini saqlab qoldi. Karvon yo’llari ustida joylashgan bu shahar ayni vaqtda hunarmandchilik markazi ham edi. Xorazmshohlar poytaxti Gurganj XII asrda gullab-yashnab, dunyoning eng muhim madaniyat markazlaridan biriga aylandi. Xorazm hukmdori Otsiz 1142
yilda Xuroson yurishidan qaytganda, bu erga juda ko’p olimlarni olib kelgan edi. Sanjar vafot etgach va davlat imperiya sifatida shakllanganidan so’ng, Gurganjga ko’plab olimu ulamolar ko’chib keldilar. Xorazmshohlarning insho devoniga har doim davrning eng mashhur munshiylari rahbarlik qilgan. Takish davrida bu vazifada mashhur Bahouddin Bog’dodiy ishlagan bo’lsa, Jaloliddin zamonida Nasaviy xizmat qilgan. Ulardan tashqari, Zamahshariy, Rashididdin Vatvot, Faxriddin Roziy kabi olim va shoirlar Xorazmda yashab ijod qilganlar. Ilmiy muassasalar boy vaqflarga ega bo’lgan. Bu erda olimlar turli sohalarda tadqiqot ishlarini olib borishgan. Hukmdorlarning katta iltifotiga sazovor bo’lgan bu mashhur olimlar xalq o’rtasida katta obro’ qozongan edilar. Faxriddin Roziy va Shihobiddin Xivaqiy kabi olimlar sha’niga yozilgan qasidalar buning yorqin dalilidir. Xorazmdagi kutubxonalar haqida Nasaviy bergan xabarni, tarixchi Ibn Isfandiyorning shaharda kitob tijorati bilan shug’ullangan sahhoflarning maxsus bozori bo’lganligi to’g’risidagi fikrini e’tiborga olsak, poytaxtning o’lkan ilm- fan va madaniyat markaziga aylanganligi ma’lum bo’ladi. Xorazmshohlar davrida ilmiy, adabiy va diniy asarlar arab tilida yozilgan. Ma’lumki, o’sha vaqtda G’arbda lotin tili huddi shunday rolni o’ynayotgan edi. Faqat olimlargina emas, balki o’sha davrning ziyolilari ham arabchani yaxshi bilgan. XII asrda ayrim ilm sohalarida ona tili turkiy yoki fors tili bo’lgan o’rta sinf ziyolilari orasida biroz osonligi uchun fors tili ham qo’llanilgan. Ayni chog’da asarlarining butun islom olamiga tarqalishini xohlagan olimlar o’z asarlarini arab tilida yozar edilar. Hatto, ular mahalliy ehtiyojga ko’ra forscha yozgan asarlarini arabchaga tarjima qilardilar. Bu asarda har ikki tilni bilgan mualliflarning ta’siri ostida ko’pgina arab kalimalari forscha kalimalar o’rnini egallagan, arab tiliga xos ba’zi uslubiy xususiyatlar ham forschaga o’tgan. O’zlari yashagan muhit taqozosiga ko’ra, arabchadan ko’ra forschani yaxshiroq bilgan Xorazmshohlar o’z buyurtmalariga muvofiq yozilgan asarlar forscha bo’lishini istar edilar. Xuddi shuningdek, devon ishlarida ham davlatning rasmiy
tili sifatida fors tili ishlatilgan, farmonlar shu tilda yozilgan. Arab va fors tillarini birdek yaxshi bilgan Nasaviy Jaloliddinning hayoti to’g’risidagi asarini arab tilida bitgan. Bundan u Jaloliddin tarixini butun islom olamiga tanitish maqsadini ko’zlagan edi. Nasaviyning asari o’sha davrdayoq forschaga tarjima qilingan. Xorazmshohlar davrida fors tili ilm tili sifatida arab tilidan ustunroq mavqega erishdi va bu ahvol XII asrda yanada kuchaydi. Avvallari arabcha yozilgan ilmiy va tarixiy asarlar bu davrda forschaga o’girildi. Eron she’riyatining rivojida ham o’zgarishlar bo’lib, qadimgi Xuroson maktabiga xos adabiy an’analar o’zgarishga uchradi. Iroq, Arron, Fors viloyatlarida etishgan buyuk shoirlarning ta’siri ostida Iroq maktabi vujudga kela boshladi. Saljuqiylar davridagi adabiyot taraqqiysi Xorazmshohlar davrida yanada yuqori darajaga ko’tarildi. Xorazm tili so’zlashuv yoki yozuv tili sifatida arab va fors tili qatorida o’z ahamiyatini XIII asr oxirlarigacha saqlab qolgan. A.A.Freymanning ko’rsatishiga qaraganda, Xorazm tili XIII-XIV asrlardan keyin tamomila turklashadi. XII-XIII asrlarda qo’shni davlatlarni o’ziga birlashtirgan Xorazm o’ta kuchli imperiyaga aylandi. Natijada, “Ma’mun Akademiyasi”dan 100 yil keyin Qutbiddin Muhammad I ibn Anushtagin va uning o’g’li al-Malik Abu Muzaffar Alouddin Jaloliddin Otsiz tomonidan “Ma’mun Akademiyasi”ga o’xshagan Akademiya tashkil etildi. Qutbiddin Muhammad va Otsiz hukmdorlik qilgan davrlarda Xorazmga Arabiston, Hindiston, Eron va boshqa yurtlardan yirik olimlar taklif qilindi. Ismoil Jurjoniy, Abu Bakr Abulqahr ibn Abdurahmon Jurjoniy, Hakim Azrakiy, Abdurahmon Hasan Alkutaniy Marvaziy, Abul Mahasin, Muhammad ibn Umar al-Husayn, Abu Abdulla Faxriddin ar-Roziy, Mahmud ibn Muhammad Umar al-Chag’miniy shular jumlasidandir. “Ma’mun Akademiyasi” 17 yil faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, bu Akademiyada kamolga etgan olimlar 60 yil fan va madaniyat ravnaqiga xizmat qilishdi. Sharqshunos olim V.V. Bartoldning fikricha, Otsiz hukmronlik qilgan davrda
Xorazmning nufuzi Kaspiy dengizdan tortib, Sirdaryoning quyi va o’rta qismlarigacha bo’lgan erlarga yoyilgan. O’sha davrda Xorazmni ziyorat qilgan arab sayyohi Abu Xomid al-G’arnotiy (1080-1169) o’zining “Tuhfat al-albob va nuhbat al-a’job” (Oqillar tuhfasi va ajoyibotlar sarasi) nomli asarida shunday yozadi: “... Xorazmda men o’zim ziyorat qilgan hech bir o’lkada ko’rmagan mevalar o’sadi. Uning ahli esa - fozil olimlaru shoirlar va olijanob kishilardir”. Xorazmshohlarning hammasi bilimli kishi sifatida shuhrat qozonishgan, ilm-fan va madaniyat taraqqiyotini ta’minlaganlar. Qutbiddin Muhammad otasi Anushtagin davrida Xuroson poytaxti Marvda yaxshi ma’rifat olgan adab va din ilmlarini o’rgangan edi. U Xorazm hukmdori bo’lgach, qobiliyatli rahbar sifatida ulomalarga va din arboblariga homiylik qildi. U har tomonlama iste’dodli odam edi. Olimlar va din arboblari uni yaxshi ko’rishar, u ham ularni izzat-hurmat qilar edi. (Qutbiddin Muhammad) fuqarolariga adolatli bo’lib, ular ham uni yaxshi ko’rib, uning nomini aziz tutar edilar. Ular ham dunyoviy, ham diniy bilimlarni egallaganlar. Masalan, Otsiz qasidalar, ruboiylar yozgan, ko’plab nazm namunalarini yoddan aytib bera olgan, san’at va ilmga katta ixlos bilan qaragan. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, ud musiqa asbobini chalishda o’z davrida shoh Alouddin Takishga teng keladigan kishi bo’lmagan. Shu bilan birga u iqtidorli adib bo’lib, arab va fors tillarda ijod ham qilgan. Xorazmda al-Hanafiya mazhabidagi ilm toliblari uchun madrasa qurdirgani uning ma’rifatparvarligiga ishonchli bir dalildir. Alouddin Takish hukmdorlik qilgan davrda ilm-fan va adabiyot shu tariqa ravnaq topadi. Takishning ilm toliblarini bilimli va ma’rifatli qilish maqsadida ko’plab madrasalar, masjidlar, kutubxona (dor ul-kutub)lar va jamoat binolari qurdirgani, hatto ba’zi madrasa talabalarini pul va oziq-ovqat, kiyim-kechak bilan ham ta’minlab turgani tarixdan ma’lumdir. O’sha davrda yirik ilmiy va madaniy markazlardan biriga aylangan Gurganj va Katda ma’naviyatning bunday rivojida mahalliy olimu-adiblar, shoirlar bilan bir qatorda xorijiy