Yevropa mezoliti Reja 1. Ye vropaning geografik joylashuvi. 2. Yevropa xududida o‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar tarixi. 3. Ye vropa mezolit davrida. 4. Ye vropaning mezolit davri yodgorliklari. 1

1.1 Yevropa xududi Shimoliy yarim sharda joylashgan bo‘lib, umumiy maydoni 10 mln km² ni tashkil etadi. Uning xududi shimoliy muz dengi va Atlantika okeani suvlari bilan yuvilib turadi. Axolisi 740 mln kishini tashkil etadi. Osiyo qit’asi bilan birgalikda Yevroosiyo materigini tashkil etadi. Yevropa xududida joylashgan Klekton-quyi paleolit davrining eng qadimgi yodgorliklaridan biri hisoblanadi. Bundan 550 – 475 ming yillar avval G‘arbiy Yevropa hududida tarqalgan madaniyat hisoblanadi. Ushbu madaniyatga tegishli asosiy topilmalar Temza daryosi havzasidan topib o‘rganilgan. Klekton kelib chiqishi Buyuk Britaniyadagi Klekton siti shahri yaqinidagi manzilgoh nomidan kelib chiqqan. 1.2 .Madlen madaniyati – quyi paleolit davri madaniyati hisoblanadi. Ushbu madaniyat Fransiya, Isponiya, Shvetsariya, Belgiya, Germaniya hududlarida keng tarqaladi. Davriy sanasi 15 – 8 ming yilliklarni tashkil etadi. Ushbu madaniyat jamoalarida suyakka ishlov berish san’ati yuqori darajada rivojlangan edi. Madlen madaniyati yodgorliklarida mikrolit tosh qurollariga o‘tish bosqichi kuzatiladi. Madlen ovchilari asosan g‘orlarda va teri hamda suyaklardan qurilgan turar joylarda yashashgan. XX asrlarning oxirlarida G‘arbiy Yevropa olimlari tomonidan Madlen madaniyatining dabtlabki bosqichi sifatida badegulsk miniajratib ko‘rsatadi. Orinyak madaniyati – quyi paleolitning ilk bosqichiga oid arxeologik m hisoblanadi. Fransiyaning yuqori Garonna deportamentidagi Orinyak g‘orida o‘tkazilgan tadqiqotlar orqali, ushbu madaniyatga Orinyak madaniyati nomi berilgan. XX asrning boshlarida ushbu madaniyatga tegishli yodgorliklar Yevropa hududidan aniqlangan. Orinyak madaniyatiga oid yodgorliklar asosan Fransiya hududida keng tarqalgan. Sanasi 33000 – 19000 yillar bilan belgilanadi. Orinyak madaniyati G‘arbiy va Markaziy Yevropada keng tarqalgan. 2

Solyutre madaniyati – quyi paleolit davrining o‘rta bosqichiga oid m hisoblanadi. Ushbu madaniyatga tegishli bo‘lgan yodgorliklar asosan Fransiya va shimoliy Ispaniya hududlarida keng tarqalgan. Orinyak va Perigorsk madaniyatlari o‘rniga kelgan madaniyat bo‘lib, o‘z navbvtida u o‘z o‘rnini Madlen madaniyatiga bo‘shatib beradi. Orinyan madaniyatining davriy sanasi miloddan avvalgi 18 – 5 ming yilliklarni o‘z ichiga oladi. Ushbu madaniyat dastlab G.Mortile tomonidan XIX asrning 60 yillarda aniqlangan va Fransiyadagi Sona va Luara departamenti hududida joylashgan Solyutre manzilgohi nomi bilan bog‘liq. Mezolit davrida shimoliy Yevropa xududida ovchilik bilan shug‘ullanuvchilar jamoalar madaniyati shakllanadi. Ya’ni bu xo‘jalik turi Angliyaning sharqiy viloyatlaridan tortib toki Estoniya, ayniqsa Bolqonbo‘yi hududlarida ravnaq topdi. Miloddan avvalgi 8 ming yillikning o‘rtalariga kelib, mezolit davri ovchilari toshlardan boltalar yasab o‘rmonlarda daraxtlarni kesishda ulardan foydalanishgan. Ov qurollari asosan toshdan ishlangan. Bunday tosh qurollar farxeologiya fanida mikrolit tosh qurollar nomini olgan. Mezolit davri ovchilari tosh qurollardan nafaqat ov jarayonida, balki harbiy maqsadlarda ham foydalanishgan. 1869 yilda G. De mortile paleolit davridan so‘ng neolit davri deb hisoblagan. Keyinchalik esa Ye. Kartile G.De Mortile fikrlarini taxlil etgan xolda shunday xulosaga keldiki paleolit va neolit o‘rtasida xiatus mavjud bo‘lsa, u holda Yevropa mintaqasi uzoq davriy vaqt davomida insoniyat tomonidan o‘zlashtirilmagan. Biroq bu davrga kelib, bu bo‘shliqni to‘ldirish imkoniyatin i beruvchi bir qancha dalillar qo‘lga kiritiladi. 70 yillarning oxirlariga kelib esa shved olimi Torell paleolit davridan neolit davriga o‘tish bosqichini “mezolit ” ya’ni “o‘rta tosh” davri deb nomlaydi. 1.3Evropaning mezolit davri miloddan avvalgi 9-6 ming yilliklar bilan davrlanadi. Yevropada ham mezolit davri buyuk muzliklarining chekinishi va hozirgi zamon iqlimiga o‘zgarishi davriga to‘g‘ri keladi. Muzliklarning chekinishi natijasida iqlim va o‘simliklar dunyosi o‘zgarib 3

ketadi. Muzlik davrining so‘ngi bosqichida Yevropa shimolining katta qismida to‘g‘risimon o‘simliklar hukmronlik qilar edi. Asta – sekinlik bilan muzliklar shimolga tamon chekinadi va hozirgi kunda mavjud bo‘lgpn boltiq dengizi poydo bo‘ladi. muzlik davrining tugashi bilan Janubiy va Markaziy Yevropada shimol kiyigi yo‘qoladi ovchilarning asosiy ov manbai bo‘lib bug‘ular va boshqa hayvonlar qoladi. Muzlik davri ovchilarining turar joylari yengil tipdagi manzilgoh edi. Yevropada qo‘lga o‘rgatilgan hayvon bu it hisoblanadi. Yevropaning turli hududlarida mezolit davrida madaniyatlarining kechishi har xil bo‘lgan. Shimoliy Yevropa mezoliti Yevropa mintaqasining o‘rta yer dengizi va atlantika havzalari qismlaridan ancha farq qiladi. Muzlik erishi bilan yevropa hududidagi yashagan iptidoiy ajdodlarimiz bug‘ular izidan bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib yangi yerlarni o‘zlashtira boshlaganlar. Ibtidoiy ajdodlprimiz shimoliy tomonga siljishi natijasida bu yerlar Gamburg, Feder messer, Orenburg kabi madaniyatlarga asos soladi. 1.4 Germaniyaning shimolidagi mezolit davri madaniyatlariga boltalar madaniyati nomi berilgan ushbu madaniyatning asosiy yodgorliklari Pinnenburg, Dyuvenzee va Oldesloe sivilizatsiyalari hududlaridan topib o‘rganilgan. Masalan: Pinnenburg qishlog‘ida o‘tkazilgan qazuv ishlari natijasida bir nechta manzilgohlar, qabrlar va o‘choq qoldiqlari aniqlangan. Shimoliy Skandinaviyaning mezolit davri madaniyatlari Fosna(Fosna), komsa (Komsa), va Askola (Askole)madaniyatlarini misol qilib keltirishimiz mumkun. Komsa madaniyati Norvegiyaning (Finmarker) shimoliy qismida, Finlandiyaning shimoliy qismida Skandinaviya yarim oroligacha bo‘lgan hudularda keng tarqalgan. Fanda 100 dan ortiq manzilgohlar ma’lum bo‘lib, ulardan asosan toshdan ishlangan qirindilar namunalari topilgan. 4

Finlandiyada komsa madaniyati bilan bir vaqtda askola madaniyati mavjud bo‘lgan (unga tegishli manzilgohlar Askola viloyati, Porvan – Yoki yaqinidan topib o‘rganilgan) ov qurollari asosan kvarsitdan ishlangan. Ushbu ikkala madaniyat ham miloddan avvalgi VIII ming yilliklar bilan belgilanadi. Tad q i q otchilarning fikriga ko‘ra ushbu madaniyat yodgorlik lariga o‘xshash. Extimolki ularning paydo bo‘lishi ajdodlarimizning shimol bug‘isi izidan shimol tomonga ko‘chishi natijasida paydo bo‘ladi. fosna madaniyati Norvegiyaning g‘arbiy qirg‘oq bo‘yi hududida tarqalgan. Ushbu madaniyatning fosna nomi bilan atalishi shahri nomi bilan bog‘liq. Finlandiyaning so‘ngi mezolit davri madaniyatlar arxeologiya fanida suomusyarvi nomi bilan ma’lumdir. Ushbu madaniyatga tegishli yodgorliklar Finlandiyaning janubiy qismida topib o‘rganilgan. Ushbu madaniyat karelil hududida ham keng tarqalgan. Bu madaniyatning so‘ngi bosqichi neolit davriga xos bo‘lsada, aholisi sopol buyumlar bilan tanish bo‘lishmagan. Bu madaniyatning kelib chiqishi borasida ham bir nechta nuqtai nazarlar mavjud. Birinchi nuqtai nazarga iko‘ra Finlandiya ko‘rfazining janubiy qirg‘oqlari hududlaridan uo‘chib aholi bilan bog‘lansa, ikkinchi nuqtai nazarga ko‘ra esa askola madaniyatining so‘ngi bosqichi bilan belgilanadi. Yevropaning eng qadimgi madaniyatlaridan biri bu maglemoze madaniyatidir. Maglemoze deb nomlanishi esa Zelandiyadagi Muleruxa shahri nomi bilan bog‘liq. Bu yerda 1900 yilda o‘tkazilgan qazishmalar jarayonida qadimgi qishloq izlari topib o‘rganilgan. Ushbu madaniyat Angliyadan Boltiqbo‘yigacha, janubiy Norvegiyadan Pikardiyagacha bshlgan hududlarda keng tarqalgan. Ushbu madaniyatlarining eng asosiy yodgorliklari Zerlandiya oroli joylashgan xolmgard va Sverdborg; Angliyadagi – Broksbern; Killing – xit; Nyubyuri; Germaniyadagi – Kalbe; Dyubbertin; Dyukenzee; Shvesariyadagi – Istabi; Omossen; Sandarna yodgorliklari hisoblanadi. 5