Mavzu: Yuristning nutq madaniyati fanining maqsad va vazifalari Reja: 1 .Huquq va til 2.Til va nutq 3.Nutq madaniyati tushunchasi

Har qanday ijtimoiy aloqa, flkrlashuv va muloqot, jumladan, barcha huquqiy munosabatlar ham til orqali namoyon bo‘ladi. Tilsiz fikrni ifodalash mumkin bo‘lmaganidek, til ham o‘z ifodasini flkrsiz shakllantira olmaydi. Binobarin, huquq insonlaming asosiy ehtiyojlari va manfaatlarini ta’minlaydigan, kafolatlaydigan vosita bo'lsa, til ana shu huquqning voqe bo‘lishida, reallashuvida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Huquqqa oid har qanday fikr, tushuncha, belgi, harakathodisa va munosabat so'zlarda o‘z ifodasini topadi, ya’ni so‘zlardan, iboralardan, atama va terminlardan tarkib topgan ifoda qolipiga, ifoda shakliga tushmaguncha munosabat, ijtimoiy aloqa, muomala (flkrlashuv) yuzaga chiqmaydi. Fikrning, xususan yuridik fikming voqeligi ham, mavjudligi ham tilda namoyon bo‘ladi. Tilsiz, so‘zsiz hech qanday aniq va tayyor holdagi yuridik fikr bo‘lmaydi. Yuridik tilda fikr so'zlar, terminlar va bular ishtirokida tuzilgan muayyan sintaktik qurilmalar - gap modellari orqaligina shakllanadi va nutqda o‘z ifodasini topadi: til huquqning «yashash» shartidir. Shuning uchun ham til va huquq jamiyatga xizmat qiluvchi ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifîy va ruhiy hodisalar hisoblanadi, til huquqqa ruh baxsh etadi. Darhaqiqat, til yuristning tafakkur yuritish quroli bo‘libgina qolmasdan, balki huquqqa oid o‘tmish bilimlami hozirgi avlodga yetkazish, huquqiy m e ’y o r la r bilan fuqarolarni tanishtirish quroli hamdir. Bugungi boy ma’naviy merosimiz bo‘lgan huquqqa oid barcha bilim va ta’limotlaming mavjudligi va «tirikligi» ham til tufaylidir. 13 Demak, huquq tarmoqlariga oid kashfiyotlaming sifati, qonunlaming ustuvorligi bevosita bamisoli ummon bo‘lgan til vositalaridan mohirona foydalanishga ham bog‘liqdir. Huquqiy demokratik jamiyatni shakllantirish sari amaliy qadamlar qo‘yilayotgan hozirgi jarayonda inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash, qonunlaming ustuvorligiga erishish, davlat boshqaruvining izchil va mukammal tizimini joriy etish bilan bog‘liq islohotlar ketayotgan bir paytda qonunlar tili va uslubi, yuridik terminologiya, yurisprudensiya tarmoqlariga oid darslik va qo‘llanmalarning «yangi avlodi»ni yaratish eng dolzarb masalalardan bo‘lib turibdi. M ustaqil davlatchiligim iz yanada takom illasha borayotganligi tufayli inson huquqlari bilan bog‘liq xilmaxil qonunlaming qabul qilinishi, o‘z navbatida, huquqqa oid minglab yangi

terminlaming yuzaga kelishiga ham sabab bo‘lmoqda, chunki ijtimoiy hayotda har qanday tushuncha yoki hodisaning tug‘ilishi uning in’ikosi sifatida terminlaming boyishiga sabab bo‘ladi. Biroq yuzaga kelayotgan huquqqa oid tushunchalar, tilda so‘z yoki termin sifatida o‘z in’ikosini topar ekan, ular m illiy tilning o ‘z qonuniyatlari asosida ifodalanmog‘i va shakllanmog‘i shart. Aytaylik, tanlanayotgan va kundalik muloqotga kirib borayotgan yuridik terminlar voqea- hodisa va belgi-tushunchaning aniq nom ini ifodalayaptimi, boshqa tillardan o'zlashayotgan terminlaming o‘zbek tilidagi muqobili adabiy til me’yorlariga muvofiq kelayaptimi yoki yo‘qmi? Bu masalalar yuristlar bilan filologlar hamkorligida o ‘zining aniq yechimini topsa, maqsadga muvofiq boiadi. Bo‘lajak yuristlarimizning davlatchilik, qonunchilik hamda yurisprudensiya tarmöqlariga oid bilimlami davlat tili zaminida, shu tilning o‘ziga xos qonuniyatlari, uslubiyati va terminologiyasi bilan uzviy bog‘liq holda o‘rganmoqlari hayot taqozosidir. Davlatimizda huquqiy islohotlar o‘tkazilayotgan hozirgi sharoitda qonunlar tili va uslubi, huquq terminologiyasi muammolari hamda zamonaviy yuristning nutq madaniyati 14 masalalari muhim ahamiyatga ega. Har qanday islohotlar qonunlami o‘zgartirmasdan amalga oshirilmaydi, bu esa o‘zo‘zidan, yangi-yangi til birliklari (so‘z va terminlarning) va shakllaming rivoj topishi uchun zamin hozirlaydi. Qonun tilida noto‘g‘ri qo‘llanilgan birgina tovush, qo‘shimcha va so‘z, hatto, birgina tinish belgisi qo‘pol mazmuniy va uslubiy xatolami, nuqsonlami, g‘alizliklami keltirib chiqaradi. Masalan, Bu voqealaming barchasi menga yod. Bu voqealaming barchasi menga yot. Misolda keltirilgan yod va yot so‘zlari paronim, ya’ni talafïuzi va shakli bir-biriga yaqin so‘zlar bo‘lsa-da, ma’nolari har xildir. Ulaming o‘mini almashtirib qa‘llash gapning mazmunini tubdan o'zgartirib yuboradi. Yoki quyidagi misolga e’tibomi qarataylik: 1. 0 ‘lim yo‘q, shafqat. 2. 0 ‘lim, yo‘q shafqat. Ko‘rinib turibdiki birgina vergulning o‘mini almashtirish nafaqat uslubiy xato hisoblanadi, balki jinoyatni yuridik baholashda ham kechirib bo‘lmaydigan xatolarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham yuristlarimiz tergov hujjatlarini yozishda, qonun loyihalarini tayyorlashda, sud hukmi matnlarini tuzishda o‘ta ziyrak va zukko, bilimdon va ehtiyotkor bo£lmoqlari lozim. Chunki

tergov, sud jarayoni bilan bog‘liq hujjatlar yoxud qonunlar moddalarining har birida inson taqdiri yotadi. Shunday qilib, huquq va til bir jarayonning ikki tom oni bo‘lib, huquq mazmun bo‘lsa, til o ‘sha mazmunning voqe bo‘lishidagi vositadir. Mazmun bilan shaklning uyg‘unlashuvi esa aql sohibining qobiliyatiga bog‘liq bo‘lad. Yuridik til va yuridik nutq to‘g‘risida fikr yuritishdan oldin til va nutq hodisalarining o‘ziga xos xususiyatlarini bilib olish o‘rinli. Til va nutq bir-biridan farq qiladigan, lekin o‘zaro aloqador ikki ijtimoiy, ruhiy-ma’naviy hodisadir. Ya’ni til aloqa quroli, fikr bayon qilish vositasi bo‘lsa, nutq so‘zlovchining til vositalaridan foydalanish jarayoni va shunday jarayon natijasida yuzaga keladigan faoliyatdir. Bu ikki hodisani qiyoslaganda oradagi farqlar yanada oydinlashadi. Ya’ni, bir auditoriyada yetmish talaba o ‘tirgan bo‘lsa, ularning gaplashadigan tillari bir bo‘lsa-da, lekin nutqlari yetmish xil bo'lishi tabiiy. Birining nutqi salohiyatli b o isa , ikkinchisiniki esa mutlaqo talab darajasida bo‘lmasligi mumkin. Til faqatgina aloqa vositasi bo'lib qolmasdan, balki dunyoni ko‘rish, eshitish, bilish, idrok etish vositasi hamdir. Bundan tashqari, tilning ruhiy va estetik hodisa ekanligini ham yoddan chiqarmasligimiz zarur. Til bamisoli — ummon. Unda barcha fikrlar uchun «libos» lar topiladi. Lekin tilning jozibasi, kamalak misol tovlanishi bevosita nutq orqali, nutq jarayonida yuz beradi. Ba’zan nutq jarayonida tilning jozibasi, jilolanishi, mo‘jizakorligi yuzaga chiqmay qolishi mumkin. Shu bois, nutq sohibi so‘zlaming o‘z va ko‘chma ma’nolarini to‘la anglashi, har bir so‘zning uslubiy mezonlarini, ma’no qirralarini ongli idrok etishi talab etiladi. Zero, hazrat Navoiy “Mahbub ul-qulub” asarida to‘g‘ri ta’kidlaganlaridek, “Til muncha sharaf bila nutqning olati (quroli)dur va ham nutqdurki, agar nopisand zohir bo‘lsa, tilning ofatidur”1. Tilni xalq yaratadi, nutq esa shaxsiy boylik sanaladi. Har kim o£z qobiliyati, so‘z boyligi, shaxsiy fikrlash layoqatiga qarab gap tuzadi va so‘zlaydi. Shuning uchun ham nutq oldiga nihoyatda ulug‘ bir talab qo‘yiladi: o‘ynab gapirsang ham, o‘ylab gapir. Zero, nutq (so‘z) aqlning tarozisi, aqlning o‘lchovi. Darhaqiqat, nutqimizning salohiyati til qoidalarini yaxshi va zarur darajada bilishimizga bog‘liqdir.

Yurisprudensiya tarmoqlariga oid orfografik, leksik, grammatik va uslubiy xususiyatlar yuridik tildir. Taniqli huquqshunos olim, professor A.X.Saidov ta’kidlaganidek, “Yuridik til — ko‘pming yillik taraqqiyot va ko‘p avlodlar tajribasi mahsuli” 1. Huquq rivojlanishining tarixiy tajribalarini o‘zida mujassam qilgan yuridik til inkor etish mumkin bo'lm agan qadriyat, huquqiy madaniyatning ajralmas qismidir”2. Yuridik til adabiy tilning tarkibiy qismi, o ‘ziga xos ko‘rinishga ega til bo‘lib, asosan, qonunchilik va rasmiy doirada qo‘llaniladi. Ya’ni yuridik til o‘ziga xos lug‘aviy birliklari, gap qurilishi, uslubiy jihatlari hamda huquqqa oid tushunchalarni ifodalovchi terminlari bilan ajralib turadi. Barcha huquq manbalari yuridik tilda yoziladi. Tergov jarayoni, sud, advokat faoliyati, qonunlar ifodasi ham yuridik til asosida o‘z in’ikosini topadi. Yuridik til o‘z mohiyatiga ko‘ra bir necha turlarga, ya’ni qonun tili, ilmiy yurisprudensiya tili, sud tili, huquqshunospedagog tili, huquqshunos-publitsist tili, prokuror tili, advokat tili kabi guruhlarga bo‘linadi3 .Yurisprudensiya tarmoqlariga oid leksik- grammatik xususiyatlar umumiyligi bilan bir-biriga yaqin tursa-da, lekin o‘ziga xos xususiyliklaiga ham ega bo‘ladi. Masalan, fuqarolik sudi faoliyatida qo'llaniladigan (taraf, taraflaming tortishuvi, da Vo qo‘zg‘atish, hal qiluv qarori, d a ’voni ta ’minlash) term inlar jinoyat sudi faoliyatida qo‘llaniluvchi terminlar (firibgarlik, genotsid, nomusga tegish, terrorizm)dan tubdan farq qiladi. Badiiy uslub va so‘zlashuv uslubida badiiy obrazli so‘zlar, tasviriy vositalar, frazeologik birliklar keng qo‘llanilsa-da, biroq yuridik til rasmiy xususiyatga ega boMganligi uchun unda bunday til vositalarini qo‘llashga ehtiyoj tug‘ilmaydi. Chunki yuridik tilning birlamchi belgisi uning rasmiy bo‘yoqqa egaligidir. Q at’iylik, mantiqiylik, qisqalik, aniqlik kabi xususiyatlar yuridik tilning nufuzini belgilovchi me’yorlardir. Yuridik til har xil beo‘rin qaytariqlar, so‘z takrorlari, tushunilishi qiyin ifodalar hamda ortiqcha sifatlashlar, ko‘chma ma’noli so‘zlardan xoli bo‘lishi lozim. Ayniqsa, yuridik tilning tarkibiy qismi bo‘lgan qonun tili gap qurilishi jihatdan tushunilishi yengil bo‘lishi va oddiy fuqaro ham tez tushunib oladigan talablarga javob beradigan bo‘lishi shart. Ma’lumki, qonun — jamiyatni tartibga solib turuvchi vosita, u inson manfaatlari va ehtiyojlariga xizmat qiladi. Qonunning