Zamonaviy telekommunikatsion vositalar va xalqaro kompyuter tarmoqlari. Internet tarmog’i va uning xizmat turlari. WWW, Electron pochta. Qidiruv tizimlari va ulardan foydalanish asoslari.
![uz – O’ zbekiston
us – AQSh
ua – Ukraina
uk – Buyuk Britaniya
ru – Rossiya
au – Avstraliya kr – Koreya
jp – Yaponiya
cn – Xitoy
br – Braziliya
de – Germaniya
it - Italiya
Lekin domen mamlakatni ko’rsatmasligi ham mumkin va u uchta harfdan iborat bo’lib , quyidagicha bo’lishi mumkin :
com – kompaniya yoki firma,
net – tarmoq sistemalari,
org – nodavlat korxona,
int – jahon miqyosidagi korxona,
edu – ta’lim muassasa
Qidiruv tizimlari va ulardan foydalanish asoslari.
Axborot texnologiyalari tez suratlarda rivojlanib borayotgan ayni bir
paytda bizni qiziqtirayotgan ma’lumotlarimizni tez topish ehtiyoji tug’ilmoqda.
Bunda albatta axborot qidiruv tizimlaridan foydalanish eng maqbul tanlovdir.
Qidiruv tizimlari yordamida turli veb-saytlardan bizga kerak bo’lgan
ma’lumotlarni sanoqli soniyalar ichida qidirishimiz va ulardan foydalanishimiz
mumkin bo’ladi. Albatta Internet tarmog’ida turli xil ko’rinishda axborotlar
ko’plab topiladi. Shunday ekan bu axborotlar ichidan bizga kerakli bo’lgan
ma’lumotlarni topish muammosi kelib chiqadi. Bunda bizga kerak bo’lgan
ma’lumotni to’g’ri tavsiflashimiz muhim ahamiyatga ega. Bu tavsif bir yoki bir
necha so’zlar birikmasidan tashkil topishi mumkin. Ushbu tavsifni qidiruv tizimiga
to’g’ri va aniq keltirishimiz kerak bo’ladi. Keyin qidiruv tizimi foydalanuvchi
kiritgan ma’lumotni tahlil qilib shu ma’lumotlar asosida shunday kalit so’zlarga
ega bo’lgan ma’lumotlarni topib beradi. Bunda biz qidirayotgan axborotimiz
ixtiyoriy formatda bo’lishi mumkin. Ya’ni biz qidirayotgan ma’lumot rasm, video,
musiqa va boshqa ko’rinishlarda ham bo’lishi mumkin. Bunday ma’lumotlarni
qidirayotda qidiruv tizimlariga formatini ko’rsatib o’tish yoki belgilab qo’yish
tavsiya etiladi. [1] Internet tarmog’ida bunga o’xshash ma’lumotlar turli tillarda bir
qancha bo’lishi mumkin. Bunda bizga kerak ma’lumotni qanday tilda bo’lishi
mumkinligini kiritib o’tishimiz, bizga kerak ma’lumotni tez va aniq topishimizga
yordam beradi. Ma’lumotlar vaqt o’tishi bilan eskirib qolishi ham mumkin. Bizga
kerak ma’lumotning joylashtirilgan sanasi bo’yicha qidirish imoniyati ham bor.
Xozirgi kundagi eng ommabop qidiruv tizimlari. https://searchenginewatch.com](/data/documents/169704c0-16be-49fb-ac41-c5667fd33261/page_10.png)
![saytning tahliliga ko’ra quyidagi qidiruv tizimlari eng ommabop hisoblanadi. 1)
www.google.com — oyiga 1,6 milliard har xil foydalanuvchilar tomonidan tashrif
buyurilgan. 2) www.bing.com — oyiga 400 million har xil foydalanuvchilar
tomonidan tashrif buyurilgan. 3) www.yahoo.com — oyiga 300 million har xil
foydalanuvchilar tomonidan tashrif buyurilgan. 4) www.ask.com — oyiga 245
million har xil foydalanuvchilar tomonidan tashrif buyurilgan. [2] Shu qatorda
o’zimizning www.uz Milliy axborot-tizimimizni aytib o’tishimiz mumkin.
www.uz — bu bizning internet tarmog’imizdagi ma’lumotlardan qulay tarzda
foydalanish imkonini beruvchi milliy tizimimizdir. Milliy axborot qidiruv tizimi
rivojlantirish ishlari UZINFOCOM markazi tomonidan amalga oshirilib boriladi.
[3,4] Google axborot qidiruv tizimi qo’shimcha imkoniyatlari. Eng ommabop
hisoblangan google qidiruv tizimidan foydalanishdagi qo’shimcha afzalliklarini va
imkoniyatlari: - Google qidiruv tizimi yordamida qidiruv kalitida imlo xatolik
mavjud bo’lsa uni to’girlab beradi; - Agar qidirilayotgan kalit so’zimizdan keyin
shu saytdan qidir deb ham aytib o’tishimiz mumkin. “kalit” site:url ko’rinishida
bo’ladi; - Agar qidirilayot ma’lumotimiz formati aniq bo’lsa uni ham kiritib
o’tishimiz mumkin. “key” filetype: “fayl kengaytmasi” ko’rinishida yozishimiz
kerak bo’ladi; - Agar biz kiritayotgan kalit so’zimiz nimani anglatishini bilmoqchi
bo’lsangiz. Bunda define: “kalit” ko’rinishda bo’lishi mumkin; - Google qidiruv
tizimi yordamida ixtiyoriy matematik amallarni bajarishimiz mumkin bo’ladi; -
Qidirayotgan ma’lumotimizni qanday title ichida bo’lishi kerakligini kiritib o’tish
imoniyati ham mavjud. Bunda biz “kalit” intitle:”title” ko’rinishida yozish kifoya.
Yuqorida keltirilgan qidiruv tizimlari qatorida yana ko’plab qidiruv tizimlari
mavjud va ushbu qidiruv tizimlari orqali ulardan oqilona foydalangan holda
istalgan ma’lumotimizga ega bo’lishimiz mumkin](/data/documents/169704c0-16be-49fb-ac41-c5667fd33261/page_11.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Aripov M. Informatika asoslari. O’quv qo’llanma. –Toshkent: 2002.
2. M.Aripov. Internet va elektron pochta asoslari. T., Universitet, 2000
3. Ayupov R.X. Xususiy komputerda ishlash. MS Word matn muharriri. –T.:
TMI, 2002, 124 bet.
4. Ayupov R.X., Ilxomova E. Komputer tarmoqlari va Internet tizimi.–T.: TMI,
2002.
5. Microsoft Assess 2002. Russkaya versiya. Shag za shagom. Prakticheskoe
posobie. [Per. s angl. L.V. Sazonova]. – M.: EKOM, 2002. – 352 s.
6. Microsoft Windows XP: Shag za shagom . Russkaya versiya: [Prakt. posob.]. –
M.: EKOM, 2002. – 352 s.: il., pril.
7. Microsoft Word. Versiya 2002. Shag za shagom: [Per. s angl. L.V. Sazonova].
– M.:EKOM, 2002. – 336 s.: il.
8. Bondarenko S., Bondarenko M. Word 2003. – SPb.: Piter, 2005. – 380. (4) s.:
il. –(Populyarnыy samouchitel).
9. Bott, Ed. Windows XP. B ы stro i effektivno: per s angl. – SPb.: Piter, 2005. –
320 s.
10. Ye vseev, Georgiy Aleksandrovich. Noveyshiy samouchitel rabot ы na
kompyutere: Effektivn ы y kurs / G. Yevseev, V. Muraxovskiy, S. Simonovich;
Pod red. S.
11. Nasreddinova Sh. Excel 7.0 da jadval hisoblagichlar. – T.: TMI, 2002.
12. Sagman Stiv. MS Power Point 7.0. dlya Windows.- Sankt-Peterburg,
Izdatelstvo «Piter», 1997](/data/documents/169704c0-16be-49fb-ac41-c5667fd33261/page_12.png)
Zamonaviy telekommunikatsion vositalar va xalqaro kompyuter tarmoqlari. Internet tarmog’i va uning xizmat turlari. WWW, Electron pochta. Qidiruv tizimlari va ulardan foydalanish asoslari. Reja: 1. Zamonaviy telekommunikatsion vositalar va xalqaro kompyuter tarmoqlari. 2. Internet tarmog’i va uning xizmat turlari. WWW, Electron pochta. 3. Qidiruv tizimlari va ulardan foydalanish asoslari.
1. Zamonaviy telekommunikatsion vositalar va xalqaro kompyuter tarmoqlari. Hozirgi kunda yuz berayotgan AKT sohasidagi yutuqlar bizni kreativ faoliyatmizni axborot bilan ta'minlashni qayta ko'rib chiqishga majbur qiladi. Shunday qilib, AKT vositalarining tasniflaridam biri sizga ta'lim faoliyatida axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlarini ko'rib chiqishga imkon beradi: 1) Internet Explorer, Mozilla Firefox va boshqalar kabi brauzerlar, Internetda ishlash uchun turli xil qidiruv tizimlari va dasturlaridan foydalangan holda Internetda adabiyotlarni qidirish (Yandex.ru, Rambler.ru, Mail.ru va boshqalar) va ishlash u bilan (abstraktatsiya, eslatma, izoh, tirnoq, onlayn taqdimot slaydlarini yaratish); 2) asosiy Microsoft Office dasturlari to'plamidan foydalangan holda matnlar bilan ishlash uchun: Microsoft Word sizga grafik dizayndagi matnlarni yaratish va tahrirlash imkonini beradi; Microsoft Power Point sizga materialni yanada rang-barang taqdim etish uchun taqdimot slaydlarini yaratishga imkon beradi; Microsoft Excel sizga jadvallarni va veb-sahifalarda hisob-kitoblarni amalga oshirish, ma'lumotlarni tahlil qilish va vizual ravishda ko'rsatish va ro'yxatlar bilan ishlash imkonini beradi; Microsoft Office Publisher sizga bukletlar, risolalar va boshqalarni yaratishga va o'zgartirishga imkon beradi. 3) tarjima dasturlari (PROMTXT) va elektron lug'atlar (AbbyLingvo7.0) yordamida matnlarni avtomatik tarjima qilish uchun; 4) ma'lumotlarni saqlash va saqlash uchun (CD-, DVD-disklar, Flash-disklar); 5) aloqa uchun (Internet, elektron pochta, Skype, Suhbat va boshqalar); 6) grafika va ovozni qayta ishlash va takrorlash uchun (Microsoft Media Player, zplayer, CorelDraw, PhotoShop rasmlarni ko'rish dasturi), diagrammalar, chizmalar va grafikalar yaratish uchun dasturlar (Visio va boshqalar). Hozirda kompyuterni qo’llashda ko’pgina foydalanuvchilar uchun yagona axborot makonini ta’riflovchi tarmoqlarni tashkil etish muhim ahamiyatga ega.
Uzatish kanallari orqali o’zaro bog’langan kompyuterlar majmuiga kompyuter tarmog’i deyiladi. Bu tarmoq undan foydalanuvchilarni axborot almashuv vositasi va apparat, dastur hamda axborot tarmog’i resurslaridan jamoa bo’lib foydalanishni ta’minlaydi. Kompterlarning tarmoqqa birlashishi qimmatbaho asbob uskunalar - katta hajmli disk, printerlar, asosiy xotiradan birgalikda foydalanish, umumiy dasturli vositaga va ma’lumotga ega bo’lish imkonini beradi. Tarmoqning asosiy vazifasi foydalanuvchining taqsimlangan umumtarmoq resurslariga oddiy, qulay va ishonchli kirishini ta’minlash va ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoyalangan holda axborotdan jamoa bo’lib foydalanishni tashkil etish. Mahalliy tarmoqlarida foydalanuvchilar ishlashi uchun ma’lumotlarning umumiy bazasi tashkil etiladi. Global tarmoqlarida yagona ilmiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy axborot makoni shakllantiriladi.h Kompyuter tarmoqlarni ko’pgina belgilar, xususan hududiy taqsimlanishi jihatidan klassifikasiyalash mumkin. Bunga ko’ra global, mintaqaviy va lokal (mahalliy) tarmoqlarga farqlanadi. G l o b a l t a r m o q l a r butun dunyo bo’yicha tarmoqdan foydalanuvchilarni qamrab oladi va ko’pincha bir-biridan 10-15 ming kilometr uzoqlikdagi KOMPYuTER va aloqa tarmoqlari uzellarini birlashtiruvchi sputnik aloqa kanallaridan foydalanadi. Masalan, INTERNET tarmog’i. M i n t a q a v i y t a r m o q l a r uncha katta bo’lmagan mamlakat shaharlari, viloyatlaridagi foydalanuvchilarni bir-lashtiradi. Aloqa kanali sifatida ko’pincha telefon tarmoqlaridan foydalanadi. Tarmoq uzellari orasidagi masofa 10- 1000 kilometrni tashkil etadi. Kompyutern i n g l o k a l t a r m o q l a r i bir korxona, muassasaning bir yoki bir qancha yaqin binolaridagi abonentlarni bog’laydi. Mahalliy tarmoqlar juda keng tarqalgan. Chunki 80-90% axborotlar o’sha tarmoq atrofida aylanib yuradi. Mahalliy tarmoqlari har qanday strukturaga ega bo’lishi mumkin. Lekin mahalliy tarmoqlardagi kompyuterlar yuqori tezlikka ega yagona axborot uzatish kanali bilan bog’langan bo’ladi. Barcha kompyuterlar uchun yagona tezkor axborot
uzatish kanallarning bo’lishi - mahalliy tarmoqning ajralib turuvchi xususiyati. Optik kanalda yorug’lik o’tkazgich inson soch tolasi qalinligida yasalgan. Bu o’ta tezkor, ishonchli va qimmat turadigan kabel. Mahalliy tarmoqda kompyuterlar orasidagi masofa uncha katta emas -10 km.gacha, radiokanal aloqasidan foydalanilsa -20 km. Mahalliy tarmoqlarida kanallar tashkilot mulki hisoblanadi va bu narsa ularni ekspluatasiya qilishni osonlashtiradi. Internet (lotincha: inter – aro va net – tarmoq) – standart internet protokoli (IP) orqali ma lumot almashuvchi kompyuter tarmoqlarining butunjahon va ommaʼ uchun ochiq to plamidir. Bu ma lumotlarning asosiy tashuvchi protokoli TCP/IP ʻ ʼ dir. TCP/IP o zaro bog liq protokollar yig indisi bo lib, internetda ma lumot ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ tarqalishida asosiy o rin egallaydi. Internet tarmog ini minglab akademik, davlat, ʻ ʻ tijorat va xonadon tarmoqlari tashkil etadi. Internet elektron pochta, chat hamda o zaro bog langan sahifalar va boshqa Butunjahon o rgimchak to ri servislaridan ʻ ʻ ʻ ʻ tashkil topadi. Internet — katta (global) va kichik (lokal) kompyuter tarmoqlarini o zaro ʻ bog lovchi butunjahon kompyuter tizimi. Unda geografik o rni, zamon va ʻ ʻ makondan qat iy nazar, ayrim kompyuter va mayda tarmoqlar o zaro hamkorlikda ʼ ʻ global informatsiya infratuzilmasini tashkil etadi. Qaydnomalar tizimi bilan boshqariladigan barcha hosila tarmoqlar hamkorlikda iste molchilarga ma'lumotni ʼ saqlash, e lon qilish, jo natish, qabul qilish, izlash va ma lum bo lgan barcha ʼ ʻ ʼ ʻ variantlar (matn, tovush, videotasvir, fotosurat, grafika, musiqa tarzida va b. ko rinishlar) da axborot almashinishga imkon yaratadi. ʻ Internet tizimi 20-asr. 60-yillarida paydo bo ldi. O sha paytlarda Amerika ʻ ʻ mudofaa departamenti tashabbusi bilan kompyuterlar telefon tarmoqlariga ulana boshladi. Dastlab, bunday faoliyat takomillashtirilgan loyihalar agentligi (AKRA) tadqiqotlari doirasida olib borildi. Bu tadqiqotlar sovuq urush avj olgan davrga to g ri keldi. AQSH mudofaa departamenti urush bo lib qolgan taqdirda oddiy ʻ ʻ ʻ kommunikatsiya vositalari ishdan chiqqudek bo lsa, o rniga yangi qo shimcha ʻ ʻ ʻ kommunikatsiya vositalarini izlash bilan faol shug ullandi. 60-yillar oxiri va 70- ʻ
yillarda Internet tarmog i uncha keng rivojlanmadi. Dastlabki o n yillik xalqaroʻ ʻ tarmoq, asosan, harbiylar va yirik olimlarning shaxsiy elektron liniyalari faoliyati doirasi bilan cheklandi. Internetning beqiyos rivojlanish sur ati davlat, ta lim, ʼ ʼ akademik va ijtimoiy tuzilmalarning o ziga xos umumiy moliyaviy va intellektual ʻ ulushiga bog liq bo ldi. ʻ ʻ 20-asr 70-yillarida turli tarqoq kompyuterlar tarmoqlari orasida informatsiyani uzatish va almashinish qoidalari tizimi ishlab chiqildi. Bular o zaro ʻ hamkorlikka doir qaydnomalar – Internetworking protocols (IP) bo lib, global ʻ tarmoqni takomillashtirish uchun qulay muhit yaratdi. IP o rnatgan tartibga ko ra, ʻ ʻ har qanday alohida tarmoq informatsiyani ko p tarmoqlar orqali "birinchi punktdan ʻ to oxirgi punktgacha" yetib borishini nazorat qilishi lozim. Shuning uchun Internet negizini tashkil qiladigan qaydnomalar tizimi, xususan, Transmission Control Protocol (TCP), File Transfer Protocol (FTP) ichida IP muhim qaydnomalardan biri hisoblanadi. Internet rivojlanishining dastlabki bosqichida uni, asosan, AQSH mudofaa departamenti mablag bilan ta minlagan. 70-yillar oxiriga kelib esa, asosan, uch ʻ ʼ ta minlash manbai ajralib turdi: xukumat, un-tlar va tadqiqot laboratoriyalari (shu ʼ jumladan mustaqillari ham). 80-yillarda Internet o ziga xos tarzda universal ko lamlargacha rivojlana ʻ ʻ boshladi. O sha davrda Internet vositasida uzatiladigan informatsiyaning o sishi ʻ ʻ "oyiga 20 foizdan ko paytirib borish" shiori ostida bordi. Mac, AQSH ning asosiy ʻ tarmog i bir sekundda 165 mln. bayt informatsiyani qayta ishlaydi va uzatadi. Bu ʻ sur at bir sekundda "Brittanika" ensiklopediyasi"ni uzatish uchun yetarli. 80-yillar ʼ o rtalarida Internetni jamoat va tijorat tarmoklariga ulash natijasida Internet tizimi ʻ ham ko lam, ham sifat jihatidan rivojlandi. 90-yillarda Internet tizimini boshqarish ʻ borasida tub o zgarishlar yuz berdi. ʻ Internet standartlar tizimi hisoblanadi. U o z faoliyatida o zini o zi rostlab ʻ ʻ ʻ turish, o zini o zi boshqarish falsafasiga rioya qilib foliyat yuritadi. Hozirgacha uni ʻ ʻ boshqarib turadigan yagona tashkilot yo q. Uning faoliyatiga doir qoidalar kirish ʻ mezonlari sifatida ishlab chiqilgan. Texnik masalalar esa "Internet Engineering